«Κοσμοκωμικά» του Καλβίνο: η αρχή της ποίησης και του κόσμου

Φανταστείτε να υπάρχει ένα σημείο στο σύμπαν που να συνοψίζει όλους τους χρόνους και τις κινήσεις, απ' όπoυ θα μπορεί κανείς να βλέπει τι συμβαίνει σε κάθε γωνιά του γαλαξία και να βιώνει ταυτόχρονα την πρώτη και την τελευταία στιγμή της Ιστορίας. Ένα σημείο απ' όπου θα αντικρίζει τον υπέρκοσμο ως ένα απέραντο αφήγημα και με το εκάστοτε βλέμμα θα διασχίζει «τα σκοτάδια της κόρης των ματιών, το μέγαρο με τους καθρέφτες των αμφιβληστροειδών, στο αληθινά δικό μας στοιχείο που εκτείνεται χωρίς σύνορα και όρια». Εκεί όπου η ύλη θα αρχίσει να διαχέεται σε όλο το Διάστημα πριν καν ακόμη σημειωθεί η μεγάλη έκρηξη – και η ποίηση θα λειτουργεί ως μια άπειρη δυνατότητα σε ένα ατελεύτητο παλίμψηστο από λέξεις. Άλλα (τεράστια) μεγέθη, άλλη (ζωτική) ενέργεια και ένταση. Από εκεί ακριβώς, από αυτό το προνομιακό σημείο, σαν ένας ιδανικός γεωμέτρης που φτιάχνει, παρατηρεί και ταυτόχρονα διαφοροποιεί τον κόσμο, στήνει το παράξενο σύμπαν του ο Ίταλο Καλβίνο. Και ταυτόχρονα γίνεται ένας μαθηματικός που κατέχει την πιο απατηλή και όμορφη εκδοχή της τέχνης, ένας ποιητής με μια αρματωσιά από λέξεις φτιαγμένες από τα πλατωνικά υλικά των αριθμών. Δεν ήθελε επομένως πολύ αυτός ο ευφάνταστος και ατιθάσευτος Ιταλοκουβανός για να γίνει ο μοντέρνος των μοντέρνων: αρκεί που κατάλαβε πώς λειτουργεί η ομηρική εποποιία και τα μαθηματικά, η σχετικότητα του σύμπαντος και η απλότητα των σπουδαίων επιγραμματιστών. Κάπως έτσι έστησε το πρώτο πειραματικό βιβλίο της καριέρας του το οποίο ονόμασε Τα Κοσμοκωμικά – κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά σε όμορφη μετάφραση Ανταίου Χρυσοστομίδη από τις εκδόσεις Καστανιώτη. Ο ριζοσπαστικός πειραματισμός της δεκαετίας του '60 δεν θα ήταν ίδιος χωρίς αυτόν, όπως δεν θα ήταν ούτε η σύγχρονη ποίηση χωρίς τις ομάδες που ο ίδιος ενέπνευσε.

Ακόμη και τώρα τα Κοσμοκωμικά θα μπορούσαν να διαβαστούν ως ένα βιβλίο που γράφτηκε για να χλευάσει την ίδια την έννοια της κατασκευής του σύμπαντος και του εκφραστικού κόσμου.

Και τούτο διότι με αυτήν τη συλλογή διηγημάτων, τα οποία εκδόθηκαν το 1965, ο Καλβίνο απενοχοποίησε τα λογικά στεγανά της σημειολογίας που ήταν πολύ της μόδας τότε –σημείο, σημαινόμενο, μορφή, περιεχόμενο–, την ίδια περίπου εποχή που ο Ντεριντά, ακολουθώντας τον Χάιντεγγερ, μας έκανε να ξεχάσουμε όσα ξέραμε για τη σύγχρονη φιλοσοφία, ρωτώντας σχεδόν ρητορικά: «Γιατί να υπάρχουν τα όντα και όχι το τίποτε;». Συμφωνώντας έτσι απόλυτα με τον Κούντερα ως προς την ανατροπή της ιεράρχησης του σύγχρονου μυθιστορήματος, ο Καλβίνο με τα πειραματικά, αλλά άκρως σχολαστικά κείμενά του αποκάλυψε στις πιο φαρμακερές, ειρωνικές διαθέσεις των ποιητών μια βαθυστόχαστη αγνότητα που για εκείνον ενυπήρχε στα μαθηματικά – μια ποίηση που μόνο οι Πυθαγόρειοι θα υπηρετούσαν με τέτοια μυστικιστική δεινότητα. Ακόμη και τώρα τα Κοσμοκωμικά θα μπορούσαν να διαβαστούν σαν ένα βιβλίο που γράφτηκε για να χλευάσει την ίδια την έννοια της κατασκευής του σύμπαντος και του εκφραστικού κόσμου, καθώς μας ταξιδεύει σε στιγμές που τα χρώματα δεν είχαν ακόμη ιδιότητες, οι δεινόσαυροι γίνονταν φορείς του καινούργιου και το ηλιακό σύστημα δεν είχε καν βρει τα σημεία να φωτίσει το σύμπαν, αφού τα πάντα ήταν ακόμα σκοτεινά και παγωμένα. Για να φτιάξει αυτό το πειραματικό αφήγημα, όπου «το παρελθόν αντιμετωπίζεται πάντα σε συνάρτηση με όσα μέλλονται να 'ρθούν» και το περιεχόμενο δεν διαχωρίζεται από τη μορφή του, ο Ιταλός ποιητής και λογοτέχνης χρησιμοποίησε αλλόκοτα υλικά: τις αρχαίες μυθολογίες και τα πιο προηγμένα μαθηματικά μεγέθη, μπολιασμένα σε ποιητικές αλληγορίες, και τις αρχές της φαρσοκωμωδίας. Περιδιαβαίνοντας στις παρυφές της Βόρειας Ιταλίας που τον γαλούχησε, ο Καλβίνο σίγουρα ένιωθε το ελαφρύ αεράκι που ανέκαθεν φυσούσε στις ιταλικές προφορικές αφηγήσεις κι έβλεπε τον Βοκάκιο να του κλείνει περιπαικτικά το μάτι – όχι τυχαία το ιταλικό στοιχείο της φαρσοκωμωδίας διαπερνά τις πιο αλληγορικές και αυστηρές στιγμές της αφήγησής του. Όσο για τις σύντομες σχετικά ιστορίες του που συναπαρτίζουν τη συλλογή και στις οποίες πρωταγωνιστεί ο Κφβφκ –ένα όνομα που ισοδυναμεί με τον δεύτερο θερμοδυναμικό νόμο–, μοιάζουν κυριολεκτικά με άστρα που λάμπουν στο πυκνό εκφραστικό μελάνωμα. Εσκεμμένα ο δημιουργός τους κατέφυγε στη μορφή του διηγήματος, απαντώντας στις υπερμέτρωπες φιλοδοξίες της μεγάλης αφήγησης και εξηγώντας γιατί η ποίηση έχει ανάγκη από απλά υλικά και σύντομα για να λειτουργήσει – από ευσύνοπτες λέξεις που λάμπουν σαν κεντημένα μικροσκοπικά πολύτιμα διαμάντια στο κόρπους της αφήγησης. Γράφοντας ο Καλβίνο είχε επομένως στον νου του την παραδοξότητα της Φυσικής και των Μαθηματικών αλλά και τις αλληγορικές ιστορίες του Μπόρχες, τα μικρά αποφθεγματικά του Βαλερύ και τα σύντομα διηγήματα του Κάφκα. Κυρίως όμως πάντα λειτουργούσε ως ταξιδιώτης στον κόσμο της σύγχρονης φασματικής διάστασης όπου τα κέντρα της αφήγησης εντοπίζονται στις σύγχρονες πόλεις ως ατελείωτα ριζώματα. Οι αρχαίες πόλεις συνομιλούν διαρκώς διακειμενικά με τις νέες και ο παλιός κόσμος με τον νέο – ο σημερινός δημιουργός δεν είναι παρά η περίεργη Αλίκη που προσπαθεί να λύσει τις παραδοξότητες των μαθηματικών κατασκευών και της βιολογικής σύστασης του σύμπαντος: «Λέγοντας όμως "πόλη" σημαίνει ότι έχουμε ακόμα στο μυαλό μας φιγούρες κατά κάποιον τρόπο κανονικές, με ορθές γωνίες και συμμετρικές αναλογίες, ενώ –σε αυτή την περίπτωση– πρέπει να έχουμε διαρκώς στον νου μας ότι το διάστημα ακολουθεί το περίγραμμα της κάθε κερασιάς, του φύλλου κάθε κλαδιού που κουνιέται στον άνεμο, του οδοντωτού περιγράμματος του φύλλου, και προσαρμόζεται στο έλασμά του και στις νευρώσεις στο εσωτερικό του και στις οπές που επιφέρουν τα βέλη του φωτός, κι όλα αυτά είναι αποτυπωμένα από την ανάποδη στη μάζα του κενού. Δεν υπάρχει τίποτα που να μην αφήνει πάνω της το ίχνος του, εκεί υπάρχουν όλα τα πιθανά και απίθανα αποτυπώματα του κάθε πιθανού και απίθανου πράγματος, και ταυτόχρονα η κάθε αλλαγή που παρατηρείται σ' αυτά τα αποτυπώματα λεπτό με το λεπτό, έτσι ώστε το σπυρί που μεγαλώνει στη μύτη ενός χαλίφη ή η σαπουνόφουσκα που αγγίζει το στήθος μιας πλύστρας να αλλάζουν τη γενική μορφή του διαστήματος σε όλες του τις διαστάσεις».

Κι εδώ είναι που τα Κοσμοκωμικά προοικονομούν τις μετέπειτα Αόρατες Πόλεις ως ένα ατελείωτο μέρος όπου τα πάντα είναι εφικτά και αδύνατα, ως ένα απέραντο υπερκείμενο που απλώνεται στα πέρατα του αφηγηματικού κόσμου. Όχι τυχαία το πρώτο κείμενο που συγκίνησε τον Καλβίνο είναι ο Ροβινσώνας Κρούσος και κατόπιν οι περιπέτειες του Μάρκο Πόλο, τις οποίες και ενέταξε και στο κέντρο της κύριας πλοκής του στις Αόρατες Πόλεις του. Αντίστοιχα, πάλι, στα Κοσμοκωμικά επικαλείται τον Ηρόδοτο, παρομοιάζοντάς τον με τον αστρονομικό παρατηρητή ή «τον παγωτατζή που τώρα κατηφόρισε με το φορτηγάκι του στην παραλία από έναν σκονισμένο δρομάκο ανάμεσα στις φραγκοσυκιές, και τώρα περιτριγυρίζεται από τις Ολλανδέζες τουρίστριες με τα μαγιό ή τον Σπινόζα ή τον φορτηγατζή που έχει στο φορτίο του τη ζωή και το έργο του Σπινόζα, σε μια περίληψη τυπωμένη δυο χιλιάδες φορές, ή έναν από τους κηφήνες που πεθαίνουν στο βάθος της κυψέλης, αφού έχουν ολοκληρώσει την πράξη για την αναπαραγωγή του είδους». Αυτό το απόσπασμα συνοψίζει την παιχνιδιάρικη διάσταση ενός φασματικού διηγηματογράφου ο οποίος διέσχισε τις παρυφές της αφήγησης, βλέποντας στις σελίδες του Μποντλέρ να κατοικεί ο Τζορντάνο Μπρούνο, και διάβασε τη σύγχρονη Φυσική ως τη Θεία Κωμωδία. Δικαιολογημένα ο Τζον Απντάικ είχε κάποτε πει πως ο «Καλβίνο ήταν ιδιοσυγκρασιακός και εξαίσιος συγγραφέας. Αυτός που οδήγησε τη λογοτεχνία σε τέτοια σημεία, που δεν είχε ξαναβρεθεί ποτέ ξανά και κυρίως πίσω στις έξοχες και αρχέγονες πηγές της αφήγησης». Τέλος, ο Καλβίνο δεν παρέλειψε να αναφερθεί και στην ορμητική δύναμη του έρωτα καθώς, όπως φαίνεται και στα Κοσμοκωμικά, αυτή είναι που μεταμορφώνει τις σκοτεινές όψεις –για την ακρίβεια, το γκρίζο που προϋπήρχε της κατασκευής των χρωμάτων στον πλανήτη–, φέρνει κοντά τη γη και τη σελήνη, ενώνει τους απογόνους του ύδατος με αυτούς της γης και κάνει τα αδύνατα δυνατά. Τον ιδιόμορφο και νεωτερικό λογοτεχνικό λόγο του βάλθηκε να μας τον συστήσει και να τον κάνει γνωστό στα ελληνικά ως ο κατεξοχήν μεταφραστής του ο μακαρίτης Ανταίος Χρυστοστομίδης. Ας είναι ελαφρύ το χώμα που τους σκεπάζει και λαμπερά να φέγγουν για πάντα δίπλα τους τα αστέρια, στο ατελείωτο αυτό σημείο που ενώνει τη γη με το σύμπαν.