Τρεις ιστορικές προσωπικότητες της παρισινής Μπελ Επόκ, δηλαδή της εποχής που γεφυρώνει τον 19ο με τον 20ό αιώνα και τελειώνει με τον αιματηρό Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτελούν τους χαρακτήρες του καινούργιου βιβλίου του Τζούλιαν Μπαρνς Άνδρας με κόκκινο μανδύα. Είναι ο γυναικολόγος-χειρουργός και γερουσιαστής Σαμιέλ Ζαν Πότσι, ο πρίγκιπας Εντμόν ντε Πολινιάκ και ο κόμης Ρομπέρ ντε Μοντεσκιού, που στοιχεία της ζωής του και της προσωπικότητάς του βρίσκουμε στους λογοτεχνικούς ήρωες βαρόνο ντε Σαρλύς, στο μυθιστόρημα του Προυστ Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, και Ντεζ Εσέντ, στο μυθιστόρημα Ανάστροφα του Ζορίς-Καρλ Ουισμάνς.
Σε αντίθεση με τον πρίγκιπα και τον κόμη, που κατάγονταν από παλιές αριστοκρατικές οικογένειες (ο κόμης ισχυριζόταν ότι ήταν απόγονος του Ντ' Αρτανιάν), ο Πότσι ήταν κοινός θνητός, ιταλικής καταγωγής αλλά προτεστάντης.
Οι αριστοκράτες ήταν και οι δύο ομοφυλόφιλοι. Ο γιατρός ήταν ετεροφυλόφιλος. Βέβαια ο Πολινιάκ, που είχε χάσει τα πάντα και είχε ως μοναδικό περιουσιακό στοιχείο τον τίτλο ευγενείας (περιζήτητος για την εποχή), παντρεύτηκε σε σχετικά μεγάλη ηλικία την κατά πολύ νεότερή του Αμερικανίδα κληρονόμο των ραπτομηχανών Σίνγκερ, Γουιναρέτα Σίνγκερ, που ήταν διακριτική μεν, αλλά πολύ γνωστή λεσβία.
Όταν πέθανε ο πρίγκιπας, η ίδια, ως πριγκίπισσα ντε Πολινιάκ διατηρούσε ένα από τα πιο γνωστά καλλιτεχνικά σαλόνια στο Παρίσι. Σε μια εποχή που στην Αμερική φούντωνε ο πυρετός του χρυσού, στην Ευρώπη οι χρυσοθήρες ήταν οι Άγγλοι και οι Γάλλοι αριστοκράτες, που παντρεύονταν Αμερικανίδες κληρονόμους για να ενισχύσουν τους λογαριασμούς τους στην τράπεζα αλλά και για να ανανεώσουν τη γενιά τους, που υπέφερε από τις ενδογαμίες.
Η Σάρα Μπερνάρ, η μεγάλη ηθοποιός της εποχής, αποκαλούσε τον Πότσι «docteur-Dieu» (γιατρός-Θεός), γιατί ήταν ο πρωτοπόρος της γυναικολογίας στη Γαλλία και ο πρώτος γυναικολόγος καθηγητής στο πανεπιστήμιο. Βέβαια το «docteur-Dieu» αφορούσε όχι μόνο το ιατρικό ταλέντο του Πότσι αλλά και τις ερωτικές επιδόσεις του.
Η αποκάλυψη της σεξουαλικής ταυτότητας του Πότσι, του Πολινιάκ και του Μοντεσκιού δεν είναι κοίταγμα από την κλειδαρότρυπα. Το σεξ, ως πράξη, φαντασία, φαντασίωση, παιχνίδι, θέατρο, λογοτεχνία, συναλλαγή, εκβιασμός, διαστροφή, απεικόνιση, είναι συστατικό στοιχείο στη ζωή των ανώτερων στρωμάτων κατά την Μπελ Επόκ, αλλά και αφηγηματικό κλειδί στο βιβλίο του Τζούλιαν Μπαρνς.
Γράφω «βιβλίο», γιατί το Άνδρας με κόκκινο μανδύα είναι υβριδική πρόζα. Είναι προϊόν ιστορικής έρευνας για την Μπελ Επόκ και τους ανθρώπους της, λογοτεχνικής και εικαστικής κριτικής αλλά και αυτοβιογραφίας, καθώς ο Μπαρνς υπάρχει μέσα στην αφήγηση. Μπορούμε να πούμε ότι η αφήγηση αρχίζει από ένα επεισόδιο που συμβαίνει στον ίδιο τον συγγραφέα.
Το 2015 ο Τζούλιαν Μπαρνς βλέπει σε έκθεση στη National Portrait Gallery του Λονδίνου το πορτρέτο του γιατρού Πότσι «Ο δρ. Πότσι στην κατοικία του», φιλοτεχνημένο το 1881 από τον Αμερικανό ζωγράφο Τζον Σίνγκερ Σάρτζεντ, που ήταν περιζήτητος στην Ευρώπη για τα πορτρέτα του. Στον πίνακα ο Πότσι «είναι τριάντα πέντε ετών, ωραίος, γενειοφόρος και κοιτάζει γεμάτος αυτοπεποίθηση προς τα αριστερά. Είναι ανδροπρεπής, αν και λεπτοκαμωμένος».
Το μάτι του θεατή πέφτει αμέσως στον άλικο μανδύα που φοράει ο ήρωας, αλλά το πιο εκφραστικό μέρος του πορτρέτου είναι τα δάχτυλα, που θα μπορούσαν να είναι δάχτυλα πιανίστα. Η ζώνη που κρατάει τον μανδύα, χαλαρά δεμένη στη μέση, καταλήγει σε φούντα που φτάνει κάτω από τη βουβωνική χώρα του εικονιζόμενου, «όμοια με πέος άλικου ταύρου» γράφει ο Μπαρνς.
Σύμφωνα με μύθο της εποχής («αστικό μύθο» θα λέγαμε σήμερα), το ιατρείο του Πότσι ήταν ο προθάλαμος της κρεβατοκάμαράς του. Η Σάρα Μπερνάρ, η μεγάλη ηθοποιός της εποχής, αποκαλούσε τον Πότσι «docteur-Dieu» (γιατρός-Θεός), γιατί ήταν ο πρωτοπόρος της γυναικολογίας στη Γαλλία και ο πρώτος γυναικολόγος καθηγητής στο πανεπιστήμιο. Βέβαια το «docteur-Dieu» αφορούσε όχι μόνο το ιατρικό ταλέντο του Πότσι αλλά και τις ερωτικές επιδόσεις του. Η Σάρα Μπερνάρ, που ήταν νυμφομανής αλλά ανοργασμική, λέγεται ότι βρήκε το γλυκό μυστήριο της ζωής, όπως γράφει ο Μπαρνς, όταν της εμφύτευσαν ένα εξάρτημα στον κόλπο της ώστε αυτός να μπορεί να λιπαίνεται. Αλλά είπαμε... μύθοι.
Αυτό το πορτρέτο είναι η κινητήριος δύναμη της αφήγησης του Μπαρνς και ο Πότσι είναι ο βασικός ήρωας του βιβλίου, μέσα από τον οποίο ανασυσταίνεται όλη αυτή η τρομερή εποχή. Τα πάντα βρίσκουμε εδώ. Εκτός από το σεξ, βρίσκουμε την υπόθεση Ντρέιφους και τον αντισημιτισμό, την άνοδο της ακροδεξιάς, την τέχνη της Μπελ Επόκ και τη σύγκριση της τέχνης στη Βρετανία (συντηρητική) και στη Γαλλία (πρωτοποριακή), τον δανδισμό και τον ανδρογυνισμό, τον Χένρι Τζέιμς ως κριτικό (είναι τόσο σαφής, ειρωνεύεται ο Μπαρνς, που η γραφή του «λες και περιβάλλεται από χαρτί συσκευασίας με φυσαλίδες»), τους συγγραφείς και τους καλλιτέχνες, ανάμεσά τους τον Όσκαρ Ουάιλντ, που έδειχνε ότι η φήμη πρέπει να προηγείται του καλλιτεχνικού έργου, την πρακτική της μονομαχίας για το ξεκαθάρισμα λογαριασμών, τα ταξίδια για ψώνια στο Λονδίνο, στο κατάστημα Λίμπερτι για υφάσματα, στην Μποντ Στριτ για τουίντ και κοστούμια, καπέλα και παλτά.
Τελικά, ίσως αναρωτηθείτε, το νέο βιβλίο του Μπαρνς είναι αφήγηση ανεκδότων; Όχι. Είπαμε ήδη ότι είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα υβριδική πρόζα, κι αυτό από μόνο του ανανεώνει τις αφηγηματικές τεχνικές – και το ενδιαφέρον μας. Δεύτερον, στο βιβλίο υπάρχει μια παράλληλη εικονογραφική αφήγηση που περνάει μέσα από τα πορτρέτα των ηρώων, φιλοτεχνημένα από τον Σάρτζεντ και άλλους ζωγράφους, όπως τον Τζοβάνι Μπολντίνι, αλλά και από μία άλλη μοναδική εικονογραφική πηγή της εποχής: τις καρτούλες με φωτογραφίες προσωπικοτήτων («χαρτάκια» τις λέγαμε παλιά) που έβρισκες μέσα στις συσκευασίες σοκολάτας που πουλούσε το παρισινό μπακάλικο της εποχής Felix Potin.
Το κείμενο και οι εικόνες πάνε παράλληλα, το ένα δεν μπορεί χωρίς τις άλλες, αλληλοσυμπληρώνονται. Και είναι ωραίο που στην έκδοση η ποιότητα της εκτύπωσης του εικονογραφικού υλικού είναι πολύ υψηλή.
Υπάρχει κι ένα άλλο στοιχείο που εκτοξεύει το αφήγημα του Μπαρνς. Εκτός από τους τρεις ήρωες, τον γιατρό, τον πρίγκιπα και τον κόμη, ήρωας του βιβλίου είναι ένα άλλο βιβλίο (το αναφέραμε ήδη): το μυθιστόρημα του Ουισμάνς Ανάστροφα, αυτή η βίβλος της λεγόμενης «λογοτεχνίας της παρακμής», που επηρέασε από τον Όσκαρ Ουάιλντ μέχρι το πανκ. Ο Μπαρνς αποδεικνύεται εξαιρετικός γνώστης του Ουισμάνς και με το βιβλίο του αυτό επαναφέρει το Ανάστροφα στην εποχή μας.
Νομίζω ότι ο Άνδρας με κόκκινο μανδύα είναι μια σημερινή λογοτεχνική συνομιλία με το Ανάστροφα, που μας δείχνει ταυτόχρονα πώς το παρόν, εμείς, μπορούμε να δούμε και να ξαναδούμε το παρελθόν (αυτούς). Κι αυτό είναι το βαθύτερο κέρδος από την ανάγνωση του ερεθιστικού και πρωτότυπου Άνδρα με κόκκινο μανδύα (κι ευτυχώς που διαθέτουμε πλέον μια θαυμάσια μετάφραση του Ανάστροφα, από τη Ρίτα Κολαΐτη, στις εκδόσεις Στερέωμα).
ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
• Το χιούμορ του Τζούλιαν Μπαρνς. Δείγμα: «Η διάθεση του Γουάιλντ ήταν συχνά πεσμένη... είχε μπει στον πειρασμό να αυτοκτονήσει και είχε κατέβει στον Σηκουάνα μ' αυτή την πρόθεση. Στο Πον Νεφ είχε συναντήσει έναν άντρα που είχε το βλέμμα καρφωμένο στο νερό. Ο Γουάιλντ τον ρώτησε: "είστε κι εσείς υποψήφιος αυτόχειρ;". "Όχι" απάντησε ο άντρας. "Είμαι κομμωτής"».
• Η εξαιρετική μετάφραση της Κατερίνας Σχινά. «Αναβαθμίζει» κάθε βιβλίο που μεταφράζει, με την έννοια ότι του δίνει μια τέτοια φυσικότητα, που νομίζεις ότι είναι γραμμένο απευθείας στη γλώσσα μας.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
