Μια γυναίκα έγινε πάπας τον 9ο αιώνα. Ο Εμμανουήλ Ροΐδης (1836-1904) μελέτησε επισταμένως μεσαιωνικά χρονικά που αποδεικνύουν ότι η πάπισσα Ιωάννα υπήρξε ιστορικό πρόσωπο. Δέκα αιώνες μετά μια άλλη γυναίκα, η Κορνηλία Ροδοκανάκη (που επέζησε από τη σφαγή στη Χίο, πουλήθηκε κοριτσάκι σκλάβα σ' έναν πασά, κάποιος την αναγνώρισε στα βάθη της Τουρκίας και ειδοποίησε τους δικούς της στο Λιβόρνο της Ιταλίας, που την εξαγόρασαν, για να γίνει τελικά μεγάλη κυρία της ελληνικής ομογένειας στην Ευρώπη και λατρευτή μητέρα του Εμμανουήλ Ροΐδη), αποδεικνύει ότι αν η τέχνη αντιγράφει τη ζωή, η ζωή πολλές φορές είναι ασυναγώνιστη στην πλοκή και στις δραματικές ανατροπές.
Αυτή θα μπορούσε να είναι μία από τις βασικές ιδέες της παράστασης που θα παρουσιάσει ο Δημήτρης Μαυρίκιος στις 30 και 31 Ιουλίου στην Πειραιώς 260. Δεν είναι η μόνη. Μια σειρά ζητημάτων προκύπτει φυσικώ τω τρόπω από τη σκηνική αφήγηση: πώς, ας πούμε, σ' ένα μυθιστορηματικό πρόσωπο μπορεί να προβάλλονται αισθήματα του συγγραφέα για πραγματικά πρόσωπα. Ή, ακόμα, πώς ο σκηνοθέτης μπορεί να «ταυτιστεί» με τον συγγραφέα του έργου που ανεβάζει – αφού, εν προκειμένω, για τις ανάγκες του έργου, ο Δ. Μαυρίκιος έχει διαμορφώσει διαλόγους στη γλώσσα του Ροΐδη, του σημαντικότερου στυλίστα της καθαρεύουσας στα ελληνικά γράμματα του 19ου αι.
Ο λόγος στον αυτουργό: «Αυτή η παράσταση είχε αρχίσει να δουλεύεται προ δεκαετίας για το Εθνικό. Τότε, σχεδόν λίγο πριν από την πρεμιέρα, η υπόθεση ναυάγησε. Στα χρόνια που μεσολάβησαν, όμως, συνέχισα να ψάχνω τόσο για την πάπισσα Ιωάννα του Ροΐδη όσο και για την Κορνηλία Ροδοκανάκη, τη μητέρα του, και την καθ' όλα σημαντική σχέση του μαζί της, και να βρίσκω στοιχεία καινούργια – που εκ των υστέρων ενισχύουν τους λόγους για τους οποίους εξαρχής ήθελα να ασχοληθώ με το τρίγωνο Ροΐδης-Κορνηλία-Ιωάννα. Είναι όπως στον κεραυνοβόλο έρωτα, που σαφώς και δεν προκύπτει τυχαία, αλλά που χρειάζεται χρόνος για ν' ανακαλύψεις τους λόγους που τον εξηγούν.
Τα στοιχεία που με συγκίνησαν αφορούν τη σχέση μητέρας-γιου, του Ροΐδη με τη μητέρα του, που ακόμη και ο χαρακτηρισμός «αποκλειστική» δεν την προσδιορίζει επαρκώς. Ο Ροΐδης έζησε μαζί της όλη του τη ζωή, πέθανε στην αγκαλιά της. Οι κακές γλώσσες της εποχής λέγανε ότι δεν γνώρισε άλλη γυναίκα από τη μάνα του. Η σχέση αυτή με τα χρόνια έγινε ακόμα πιο στενή, καθώς ο μεν Ροΐδης (που έπασχε από παιδί από βαρηκοΐα) τα τελευταία χρόνια της ζωής του ήταν εντελώς κουφός, ενώ η μητέρα του έχασε το φως της. Ο συγγραφέας ήταν τα μάτια της και εκείνη τα αυτιά του, θα μπορούσε να πει κάποιος. Η αδυναμία που είχε στη μητέρα του ο συγγραφέας φαίνεται και από το εξής: επί εικοσαετία υποδυόταν τον μικρό αδελφό του, που αυτοκτόνησε το 1884 στη Νίκαια της Γαλλίας, γράφοντας επιστολές αντ' αυτού στην Κορνηλία! Έτσι, όταν πέθανε ο Ροΐδης, η μητέρα του δεν έχασε έναν, αλλά δύο γιους!
Το δεύτερο στοιχείο που με κινητοποίησε αφορά την άλλη αποκλειστική σχέση του Ροΐδη, με την ηρωίδα του μοναδικού μυθιστορήματός του, την Ιωάννα. Θυμίζει αυτήν του Πυγμαλίωνα με τη Γαλάτεια, μια σχέση ωσεί ερωτική, που υπήρξε μοιραία, αν σκεφτεί κανείς ότι τον αφόρισε η Εκκλησία και ότι διώχθηκε δικαστικά για χάρη της».
Αντιλέγω: και η σημαντική παράπλευρη ωφέλεια, να γίνει στα 29 του γνωστός στο πανελλήνιο; Ο Δ. Μαυρίκιος πιστεύει ότι η επίθεση που δέχτηκε τότε ο Ροΐδης του άφησε βαθύ τραύμα: «Δεν είναι τυχαίο που δεν έγραψε άλλο μυθιστόρημα, ούτε που κάποια στιγμή είπε, όταν είχαν περάσει πια τα χρόνια, ότι η Πάπισσα Ιωάννα ήταν "ένα νεανικό αμάρτημα". Λύγισε από το βάρος της».
Επιδιώκοντας να συνδέσει πραγματικότητα και μυθοπλασία, το έργο του αφορά τη ζωή της μητέρας του Ροΐδη και τη σχέση του μαζί της, εκ παραλλήλου με τις περιπέτειες της Ιωάννας και τη σχέση του συγγραφέα με την ηρωίδα του. Η μεν Κορνηλία, που ερμηνεύει η Ράνια Οικονομίδου, αφηγείται την ιστορία της σε πρώτο πρόσωπο. Αλλά η αφήγησή της διακόπτεται γιατί τον λόγο παίρνει συχνά ο ίδιος ο Ροΐδης, που κάποια στιγμή ταυτίζεται με τον Φρουμέντιο, τον εραστή της Ιωάννας, για να την «πλησιάσει». Υπάρχουν ακόμα διαλογικά μέρη του Ροΐδη με τη μητέρα του (μάλιστα, κάποτε με διπλή κατεύθυνση του λόγου, μία προς τη μητέρα του, μία προς την Ιωάννα) και κάποια διαλογικά της Ιωάννας με τον Φρουμέντιο ή με άλλα πρόσωπα της ιστορίας. «Έχουν διαμορφωθεί διάλογοι κατά μίμηση της γλώσσας του Ροΐδη. Μόνο οι δύο μητέρες (η μητέρα της Ιωάννας και η Κορνηλία) μιλούν δημοτική. Η καθαρεύουσα απλουστεύεται κάπως (π.χ. φεύγουν κάποιες δευτερεύουσες προτάσεις) και προκειμένου να είναι απ' όλους κατανοητή, μιλιέται λίγο πιο αργά» εξηγεί ο Δ. Μαυρίκιος.
Τα βίντεο συμμετέχουν ενεργά στη σκηνική αφήγηση. «Η αδυναμία μου για την κινηματογραφική εικόνα στο θέατρο είναι γνωστή. Και μπορώ, νομίζω, να είμαι περήφανος γιατί στην Ελλάδα εισηγήθηκα τη συνάντηση των δύο τρόπων ήδη από το 1977, όταν για το Μαχαγκόνι στη Λυρική, με την παρότρυνση του Μίνου Βολανάκη, έβαλα τρεις οθόνες που συμπλήρωναν τη σκηνική δράση. Χρησιμοποίησα και πάλι βίντεο το 1984, όταν σκηνοθέτησα Βέρθερο στη Λυρική και, βέβαια, στη Σαλώμη και στον Γυάλινο Κόσμο τη δεκαετία του '90. Τώρα, στην Πάπισσα, ο κινηματογράφος έχει μεγαλύτερο ρόλο από ποτέ άλλοτε. Η οθόνη γίνεται τόπος άλλης διάστασης για τις σκηνές εκείνες που δύσκολα θα μπορούσαν να αποδοθούν ρεαλιστικά στη σκηνή. Και πρέπει να ευχαριστήσω τους ηθοποιούς και φίλους που συνεργάστηκαν φιλικά για τα κινηματογραφημένα μέρη (Βαγγελιώ Ανδρεαδάκη, Ευγενία Αποστόλου, Δημήτρης Βανός, Αθηνά Ευθυμίου, Νίκος Καραθάνος, Λένα Κιτσοπούλου, Εβελίνα Παπούλια, Έρη Ρίτσου). Με τη συμβολή τους συμπληρώθηκαν κενά της παραγωγής που δεν κάλυπτε ο προϋπολογισμός της».
Ο λόγος στη Γιούλικα Σκαφιδά, που υποδύεται την Ιωάννα: «Η παράσταση είναι εικόνες με λόγο, που διαδέχονται η μία την άλλη: η γέννηση, σκοτάδι, το όνειρο της Ιωάννας, σκοτάδι, μονόλογος Κορνηλίας, σκοτάδι κ.ο.κ. Κι έχει πολλά μέρη κινηματογραφημένα. Για παράδειγμα, το όνειρο που βλέπει η Ιωάννα με την Αγία Ίδα και την Αγία Λιόββα σχετικά με τον δρόμο που είναι προτιμότερο ν' ακολουθήσει ερμηνεύουν κινηματογραφικά η Εβελίνα Παπούλια και η Λένα Κιτσοπούλου – εγώ συνδιαλέγομαι με την εικόνα τους». Ακόμα δυσκολεύεται να συνηθίσει τα κοντά μαλλιά της – που έκοψε για χάρη της ανδρόγυνης εικόνας που πρέπει να έχει η ηρωίδα ως μοναχός Ιωάννης.
«Είναι πρωτόγνωρο για μένα ένας σκηνοθέτης να δίνει εξίσου σημασία στην υποκριτική, στις προβολές, στη μουσική, στους φωτισμούς, στη σύνθεση τελικά των διαφορετικών στοιχείων της παράστασης, που δεν αντιμετωπίζει ως δευτερεύοντα. Είναι όλα ενορχηστρωμένα με ακρίβεια. Ακούω μια νότα από πνευστό και ξέρω ότι πρέπει να πω την ατάκα μου.
Μου αρέσει να λέω ότι το θέμα της παράσταση είναι το μυστήριο της έμπνευσης, το πώς η ιστορία της μητέρας του συγγραφέα και κάποια άλλα προσωπικά του βιώματα τον ώθησαν να γράψει την Πάπισσα Ιωάννα. Το να πεις ωραία μια ιστορία έχει την αυταξία του, δεν χρειάζεται ντε και καλά να υπάρχει ένα σύνθημα ή ένα σημείο συσχετισμού με το τώρα» καταλήγει η Γιούλικα.
Την οποία, πάντως, πάπισσα μόνο ως εικόνα στην αρχή της παράστασης θα δούμε, αφού η αφήγηση τελειώνει με την αναχώρηση της Ιωάννας από την Αθήνα. Προτού, δηλαδή, φτάσει στη Ρώμη και ανελιχθεί στην κορυφή της Καθολικής Εκκλησίας.
Το σκηνικό συντίθεται από ξύλινα κουβούκλια που διέθετε το Φ.Α. από προηγούμενη παράσταση. Εντός τους τοποθετούνται κάποιοι ρόλοι, οι οποίοι κάποια στιγμή ζωντανεύουν («Είναι ο κόσμος του Ροΐδη στη φάση της δημιουργίας» λέει ο Δημήτρης Μαυρίκιος), βγαίνουν στη σκηνή, παίζουν και μετά ξαναμπαίνουν στα κουβούκλια. Σαν σε έκθεση κοστουμιών, συμπληρώνει ο σκηνοθέτης.
Ανυπομονώντας για την παράσταση, δεν μπορώ να μην αποδώσω στον Δημήτρη Μαυρίκιο τα εύσημα για την αφορμή που μας δίνει να ανοίξουμε τις εκπληκτικού πνεύματος, γνώσεων, τόλμης και σάτιρας σελίδες του Ροΐδη. Ο οποίος, με γλώσσα και χιούμορ μοναδικά, κλείνει την Πάπισσα με τις εξής γραμμές:
«Ταύτα, αναγνώστα μου, τα θαύματα διηγούνται ουχί τέσσερις αλιείς, ως τα εν Ιουδαία, αλλά υπέρ τους τετρακοσίους σεβάσμιοι και ρασοφόροι χρονογράφοι. Ημείς, δε, ενώπιον τοιαύτης χορείας πανσέπτων μαρτύρων κλίνομεν τον αυχένα εκφωνούντες μετά του Αγίου Τερτουλλιανού: "Τα πιστεύομεν διότι είναι απίστευτα"»!
Δημήτρης Μαυρίκιος
Πάπισσα Ιωάννα - Αναζητώντας την ηρωίδα του Ροΐδη μέσα από τη μητέρα του, Κορνηλία
30 & 31 Ιουλίου
ΠΕΙΡΑΙΩΣ 260
(Στάση ΗΣΑΠ Καλλιθέα)
Xώρος H
