Έχουν περάσει 17 χρόνια από την πτώση των αδίστακτων Τσαουσέσκου, της Έλενα και του Νικολάε, του τρομερού δικτάτορα της κομμουνιστικής Ρουμανίας που είχε καταφέρει να δημιουργήσει ένα από τα πιο αμείλικτα καθεστώτα του 20ού αιώνα στην καρδιά της Ευρώπης. Όταν το 1989 ο ρουμανικός λαός εξεγέρθηκε και οδήγησε το ζεύγος με συνοπτικές διαδικασίες στο απόσπασμα, η χώρα βρισκόταν σε ένα από τα χαμηλότερα σημεία της οικονομικής ανάπτυξης ακόμα και για το πρώην ανατολικό μπλοκ και η κοινωνία ζούσε σε απόλυτη ένδεια.
Μια κοινωνική εξαθλίωση που όμως δεν ήταν ενιαία, καθώς υπήρχαν στρώματα που στελέχωναν το σύστημα τα οποία ζούσαν σαφώς καλύτερα και εις βάρος της πλειονότητας του λαού. Ήταν οι μανδαρίνοι ενός συστήματος δυσλειτουργικής γραφειοκρατίας, διαφθοράς και απόλυτης ανελευθερίας όσον αφορά τον δημόσιο λόγο και την καλλιτεχνική έκφραση, με μια ανελέητη μυστική αστυνομία να διαφεντεύει τις ιδέες και τη ζωή των ανθρώπων.
Ένα από τα χαρακτηριστικά του καθεστώτος ήταν η εδραίωση γιγαντιαίων και μαζικών βιομηχανιών σε ολόκληρη τη χώρα που επιδίωκε να δημιουργήσει νέες εργατικές κοινότητες. Το αποτέλεσμα ήταν να αλλοιωθούν τόσο η αγροτική κουλτούρα όσο και ο κοινωνικός ιστός, εφόσον ολόκληρες κοινωνικές ομάδες μεταφέρονταν από τις πόλεις σε αυτές τις βιομηχανικές ζώνες όπου αποτελούσαν το εργατικό δυναμικό. Επρόκειτο για αχανείς βιομηχανικές περιοχές με ορυχεία και διυλιστήρια πετρελαίου που άλλαζαν ολότελα το τοπίο.
Οι καλλιτέχνες υπήρξαν μάρτυρες του απολυταρχικού καθεστώτος και αναπόδραστα παρακολούθησαν ολόκληρη την ιστορική εξέλιξη και τις συνέπειες της πτώσης του.
Στην πρωτεύουσα, το Βουκουρέστι, μια περιοχή στο κέντρο, ο Τομέας 5, ένα από τα παλιότερα κατοικημένα σημεία της πόλης, απαλλοτριώθηκε εντελώς, 40.000 άνθρωποι μετακόμισαν, δεκάδες παραδοσιακά κτίρια κατεδαφίστηκαν, ανάμεσά τους εκκλησίες και συναγωγές, ώστε να αναγερθεί το νέο παλάτι του δικτάτορα. Το κτίριο, που σήμερα είναι τουριστικό αξιοθέατο, θεωρείται μεγαλύτερο από το πεντάγωνο στην Ουάσινγκτον, με άπειρες υπόγειες στοές στα έγκατά του, και έχει πάρει την ονομασία Παλάτι του Λαού. Ενός λαού που πείνασε για την ανέγερσή του, μιας χώρας που έφτασε στα πρόθυρα της οικονομικής κατάρρευσης για να ικανοποιήσει την απίστευτη αλαζονεία και την ψυχοπαθολογική εξουσιομανία του πανίσχυρου τυράννου της.
Η γενιά της δεκαετίας του '70 και ιδίως η γενιά του '80 μεγάλωσαν σε μια Ρουμανία όπου σταδιακά οι φιλόδοξοι βιομηχανικοί κολοσσοί έπαψαν να λειτουργούν, αφήνοντας ολόκληρες κοινωνίες άνεργων εργατών και οικοδομικά συγκροτήματα σε εξωφρενική εγκατάλειψη, μετατρέποντας την ύπαιθρο σε ένα αχανές δυστοπικό σκηνικό. Οι καλλιτέχνες που γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια της κατάρρευσης είναι αυτοί που καλούνται να αποτυπώσουν και να σχολιάσουν την κατάσταση της χώρας τους σήμερα, τις συνέπειες της εποχής Τσαουσέσκου: όλα όσα ακολούθησαν, τους λανθασμένους πολιτικούς χειρισμούς, τις δυσκολίες της μετάβασης στην οικονομία της ελεύθερης αγοράς, το όραμα της δυτικοποίησης μιας χώρας που είχε παγώσει στο παρελθόν.
Οι καλλιτέχνες και τα έργα τους
Τα Αιχύλεια 2016, το ετήσιο φεστιβάλ της Ελευσίνας, η οποία έχει επιλεγεί ανάμεσα στις τρεις τελευταίες υποψήφιες πόλεις για το χρίσμα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας 2021, επέλεξαν να παρουσιάσουν μια έκθεση με θέμα τη Ρουμανία, καθώς θα είναι η χώρα της οποίας μια πόλη επίσης θα φιλοξενήσει τον θεσμό κατά το ήμισυ. Η ομαδική έκθεση «Γεωγραφικά πλάτη/Ανθρώπινοι ορίζοντες», σε επιμέλεια του δρα Κώστα Πράπογλου, παρουσιάζει επτά καλλιτέχνες, φωτογράφους και κινηματογραφιστές οι οποίοι είτε γεννήθηκαν στη Ρουμανία είτε εγκαταστάθηκαν εκεί από επιλογή. Όσοι γεννήθηκαν τη δεκαετία του '70 υπήρξαν μάρτυρες του απολυταρχικού καθεστώτος και αναπόδραστα παρακολούθησαν ολόκληρη την ιστορική εξέλιξη και τις συνέπειες της πτώσης του. Όσοι απλώς μετακόμισαν ενήλικες ήρθαν αντιμέτωποι με έναν μετακομμουνιστικό ερειπιώνα.
Οι επτά καλλιτέχνες, όπως εξηγεί ο Πράπογλου σε διαφωτιστικό του κείμενο, «Διαχειρίζονται έννοιες πεπερασμένων στερεοτύπων και ιχνηλατούν τη μελαγχολία που βρίσκεται παγιδευμένη εντός ενός ελπιδοφόρου οράματος πως τα πράγματα θα αλλάξουν, μολονότι στην πραγματικότητα καθυστέρησαν πολύ». Το έργο τους στο σύνολό του αποτελεί τον απόηχο μιας δημιουργικότητας και μιας καταστροφής οι οποίες σχετίζονται τόσο με το παρελθόν όσο και με το παρόν και το μέλλον της χώρας τους. Αποκαλύπτει την καθημερινή πεζότητα του δημόσιου αλλά και του ιδιωτικού χώρου, ποικιλόμορφων κοινοτήτων και κοινωνικών ομάδων της αστικής ζωής αλλά και απομακρυσμένων περιοχών της υπαίθρου. Ένα ταξίδι των ιστορικών συγκυριών που ο λαός της Ρουμανίας χρειάστηκε να υποστεί και που τώρα αισιοδοξεί προς ένα αβέβαιο μέλλον. Παρ' όλα αυτά, η δύναμη της θέλησης και της επιβίωσης εξισορροπεί όλα όσα πέρασε τότε και αντιμετωπίζει σήμερα.
Ο Ιταλός Michele Bressan, γεννημένος το 1980, που από το 1993 ζει στο Βουκουρέστι, στο βίντεό του Fifth, sixth and seventh floor (2011) κινηματογραφεί τις καθημερινές απλές συνήθειες των ενοίκων της γειτονικής του πολυκατοικίας. Με σχεδόν ηδονοβλεπτική ματιά «κλέβει» και παρουσιάζει προσωπικές στιγμές ανθρώπων μιας μικρο-αστικής πραγματικότητας: επαναλαμβανόμενες κινήσεις, μυστικές κουβέντες, έκφραση συναισθημάτων μεταξύ ζευγαριών όπου φυσικά τα λεγόμενά τους δεν ακούγονται, αλλά ο ήχος της πόλης αντικαθιστά τους ίδιους. Οι πρωταγωνιστές μιας «μικρής» ζωής περιορισμένης σε μια ανώνυμη πολυκατοικία.
Ο David Leventi, γεννημένος στην πολιτεία της Νέας Υόρκης το 1978, επιστρέφει στη Ρουμανία και επισκέπτεται μέρη στα οποία έζησαν οι πρόγονοί του. Καταγράφει με την κάμερά του κτίρια λαμπρότητας της προκομμουνιστικής εποχής, όπως το θέατρο Αθήναιον, και το αντιπαραβάλλει με εικόνες σοσιαλιστικής αρχιτεκτονικής που εισήγαγαν στη χώρα την έννοια του μοντερνισμού κατά τη δεκαετία του '70, μέσα από γιγαντιαία οικοδομήματα όπως το κτίριο πολλαπλών χρήσεων ALMO. Σήμερα ταμπέλες εταιρειών υψηλής κεφαλαιοποίησης και διαφήμισης κυριαρχούν σε πολλές προσόψεις σημαντικών κτιρίων της πρωτεύουσας. Ο καλλιτέχνης κάνει νύξεις στις περιπέτειες των συμπατριωτών του καθώς, στο φόντο μιας από τις φωτογραφίες του, αντιπαραθέτει μια ρημαγμένη παιδική χαρά με το επιβλητικό και ογκώδες Παλάτι του Λαού. Σε μια ακόμα φωτογραφία το κάστρο Hunedoara στην Τρανσιλβανία «μολύνεται» αισθητικά από μια ρυπογόνα βιομηχανία η οποία καταστρέφει συγχρόνως και το ειδυλλιακό αγροτικό τοπίο.
Η Ioana Cirlig, που γεννήθηκε το 1987, αποτυπώνει σε φωτογραφίες πορτρέτα και ζωές ανθρώπων οι οποίες κατακερματίστηκαν από τις δυσάρεστες εξελίξεις. Απομεινάρια μιας άλλης εποχής, επιβιώσαντες πρώην βιομηχανικών περιοχών της υπαίθρου σήμερα βιώνουν τον αντίκτυπο της κατάρρευσης της βαριάς βιομηχανίας.
Ο πολυβραβευμένος Ιταλός Carlo Gianferro (γεννημένος το 1970) πέρασε πέντε χρόνια στη Ρουμανία, μέχρι να ολοκληρώσει τα δύο πρότζεκτ του σχετικά με τους Ρομά. Στο βίντεο Gypsy interiors, Contemporary Roma Portraits (2008-2009) πρωταγωνιστούν οι Ρομά του μικρού χωριού Buzescu, νοτιοδυτικά του Βουκουρεστίου, και του Ivesti της νοτιοανατολικής Ρουμανίας. Απροσδιόριστου αρχιτεκτονικού στιλ νεόπλουτες επαύλεις και τα εσωτερικά τους με τους ιδιοκτήτες τους που ποζάρουν περήφανοι για το περιβάλλον τους, σουρεαλιστικές εικόνες απίθανου κιτς που στα μάτια τους δεν είναι παρά επίδειξη υπεροχής και πλούτου που έχει παραχθεί από την εκμετάλλευση χαλκού, αργύρου και σιδήρου, υλικών που αφαιρέθηκαν από εγκαταλελειμμένα εργοστάσια μετά την πτώση του κομμουνισμού. Το οπτικό αυτό υλικό αναδεικνύει και την παράμετρο των σχέσεων μεταξύ των φύλων, ενώ το σύνολο εμπεριέχει αναπόφευκτα και πολύ χιούμορ.
Στο ντοκιμαντέρ του Pride and Concrete (2010-2013) ο γεννημένος το 1976 Petrut Calinescu, που εργάζεται για διεθνή ΜΜΕ και μη κυβερνητικές οργανώσεις, επίσης με αρκετό χιούμορ παρουσιάζει μέσα από σύντομες συνεντεύξεις τους Ρουμάνους «γκασταρμπάιτερ». Νέοι σε ηλικία συνήθως, που ζουν και εργάζονται στο εξωτερικό, επενδύουν τα χρήματα που βγάζουν στο να χτίζουν όσο γίνεται πιο εντυπωσιακά σπίτια κατοχυρώνοντας την αναγνώριση της κοινωνικής καταξίωσης. Συγχρόνως καταγράφεται η ανάγκη των Ρουμάνων της διασποράς να επιστρέψουν στην πατρίδα καθώς και το πώς βιώνουν αυτή την επιστροφή, αφού διατηρούν μεν τη σχέση τους με την καταγωγή τους, αλλά ταυτόχρονα έχουν υιοθετήσει τον καπιταλιστικό τρόπο ζωής.
Ο Andrei Nacu, του 1984, ζει και εργάζεται μεταξύ Ρουμανίας και Βρετανίας. Στο έργο In the Forsaken Garden Time is a Thief μέσα από το οικογενειακό άλμπουμ εξιστορεί την ιστορία των γονιών του κατά τη διάρκεια πενήντα ετών. Μέσα από τις εικόνες αυτές περιγράφεται η κοινωνική σύσταση της πραγματικότητας, ένας διάλογος του παρελθόντος-παρόντος και εντέλει η σύγχρονη πολιτική και κοινωνική ιστορία της Ρουμανίας. Παρουσιάζεται η συλλογική μνήμη ενός λαού μέσα από τα προσωπικά τεκμήρια μιας παλιότερης γενιάς που δεν προλαβαίνει να γευτεί την πρόοδο και την οικονομική ανάπτυξη.
Ο Αμερικανός Davin Ellicson, γεννημένος το 1978 και εγκατεστημένος στο Βουκουρέστι, μέσα από ιδιαίτερα λυρικές φωτογραφίες μεταφέρει την προσωπική αφήγηση της «πύλη της Ανατολής» που υπήρξε γι' αυτόν η Ρουμανία. Μια ωδή στην επαρχία που η νέα τάξη πραγμάτων θα τη σαρώσει σύντομα, στη χώρα η οποία αποτελεί για τον φωτογράφο ένας από τους τελευταίους συναισθηματικούς παραδείσους. Στιγμιότυπα μιας ζωής πριν από την εμφάνιση των καπιταλιστικών κοινωνιών και της παγκοσμιοποίησης.
Η έκθεση παρουσιάζεται στους χώρους του Πολιτιστικού Κέντρου Λ. Κανελλόπουλος.
Το έργο FEED ME στην αυλή του Κέντρου
Παράλληλα, στην αυλή του Κέντρου μπορεί να δει κανείς την εγκατάσταση FEED ME. Ένα δημιούργημα της Noper & Saint Machine, δηλαδή των Radu Pop και Marilena Oprescu Singer, σε μουσική του Mitos Micleusanu και animation των Tudor Calnegru και Sergiu Negulici. Πρόκειται για μια υπερμεγέθη κάψουλα στο σχήμα του κουκουλιού, τη «Μήτρα TRA», η οποία αποτελείται από 699 τμήματα που μοντάρονται στην εκάστοτε παρουσίαση του έργου και στο εσωτερικό του οποίου περιλαμβάνονται περισσότερα έργα: ένα γιγαντιαίο αυγό, «Το ιερό αυγό της Saint Machine και η ανάσταση του νεκρού εμβρύου», το οποίο αν κάποιος τοποθετήσει το κεφάλι του σε ένα του άνοιγμα εκπέμπει την ενέργειά του ως προβολή στην εσωτερική του επιφάνεια· μια σειρά από 7 οθόνες-μαγικούς καθρέπτες όπου παρουσιάζονται βιντεοπροβολές με ιστορίες βασισμένες στα χαρτιά ταρό, πλαστικοί σωλήνες που πάλλονται –πως άλλωστε ό,τι βρίσκεται μέσα στη Μήτρα– και που εκπέμπουν ήχους, ενώ ένας από αυτούς λειτουργεί ως ενδοεπικοινωνία.
Το έργο είναι ένα διαδραστικό πείραμα που διερευνά τη σχέση μεταξύ επισκεπτών και έργου τέχνης. Υπάρχει το έργο τέχνης αν δεν ενεργοποιηθεί από τον θεατή-επισκέπτη του; Μια «αυτοσαρκαστική προσέγγιση όπου το έργο καλεί τα θύματα της τερατώδους και αενάως ακόρεστης Μήτρας στο διατροφικό τελετουργικό της» διατείνονται γι' αυτό οι δημιουργοί της, εφόσον όλα τα έργα τέχνης από τα οποία αποτελείται είναι ζωντανοί οργανισμοί που τρέφονται από την ενέργεια που παράγουν οι κινήσεις του κοινού.
