Έχουν περάσει 25 χρόνια από τότε που πρωτόδα ταινία του Αντρέι Ταρκόφσκι και οι απογευματινές βροχές μου τον θυμίζουν πάντα. Αυτός ο φοβερός ήχος του νερού που πέφτει συχνά στις ταινίες του και που σχηματίζει λιμνάζοντα ποταμάκια στη βεράντα του σπιτιού μου. Όταν κάποτε βρέθηκα στα σύνορα της Πολωνίας με τη Ρωσία και είδα λιωμένα χιόνια να γίνονται νερά και να δίνουν ζωή σε πλακόστρωτα δρομάκια, κατάλαβα πόσο καθοριστική πρέπει να είναι η σχέση του ζωογόνου Νερού με τον Ρώσο ποιητή της εικόνας. Μόνο που ο Ταρκόφσκι δεν μένει απλά στην ''καταγραφή'' του Νερού. Μοιάζει να καταδύεται εντός του κι ο ίδιος, ανακινώντας αθόρυβα οτιδήποτε μπορεί να κρύβει η ησυχία του νερένιου βυθού, από πέτρες και σκουπίδια μέχρι άχρηστα αντικείμενα και βρύα. Το νόημα της ύπαρξης για τον Ταρκόφσκι δε βρίσκεται σε κανέναν καναλιζαρισμένο πολιτισμό. Το φώναξε μέσω του θρήσκου τρελού του στη ''Νοσταλγία'' ότι ο πολιτισμός αυτός έχει τελειώσει και ο σύγχρονος άνθρωπος, έχοντας απωλέσει προ πολλού κάθε στοιχείο ανθρωπισμού, βυθίζεται στο ψεύδος και τις στείρες αυταπάτες.
Το νόημα της ύπαρξης για τον Ταρκόφσκι δε βρίσκεται σε κανέναν καναλιζαρισμένο πολιτισμό. Το φώναξε μέσω του θρήσκου τρελού του στη ''Νοσταλγία'' ότι ο πολιτισμός αυτός έχει τελειώσει και ο σύγχρονος άνθρωπος, έχοντας απωλέσει προ πολλού κάθε στοιχείο ανθρωπισμού, βυθίζεται στο ψεύδος και τις στείρες αυταπάτες
Ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν που τον εκτιμούσε, κάποτε είπε το εξής φοβερό: ''Ο Ταρκόφσκι κοιτάζει ψηλά και βλέπει τον Θεό. Εγώ πάλι δε βλέπω τίποτα''. Φαίνεται πως ο μαρτυρικά ψυχαναλυτικός Σουηδός, ο Βόρειος, που έκανε τη δική του υπόμνηση στον άνθρωπο του καιρού του, ντρεπόταν να πει πράγματα που και οι περισσότεροι ακόμη περιφρονούν. Γιατί ο Μπέργκμαν είναι φιλόσοφος - σκηνοθέτης, ο Ταρκόφσκι ποιητής - σκέτο ''ποιητής''.
Ας θυμηθούμε την περιήγηση του Συγγραφέα και του Επιστήμονα στο ''Στάλκερ''. Τη βροχή που πέφτει ενόσω η καλύβα καίγεται, στον ''Καθρέφτη''. Κι ακόμη το αργό βάδισμα του Νοσταλγού με το κερί στο χέρι στη ''Νοσταλγία''. Εικόνες στιλπνές σαν καλογυαλισμένες επιφάνειες που ανοίγουν τοπία αχανή, απέραντα, όμοια με ρωσικές στέπες.
Η θρησκευτικότητα του Ταρκόφσκι, είτε γήινη, είτε απόκοσμη, είναι η δύναμη της σιωπής της Ορθόδοξης παράδοσης της Ανατολής. Αυτές οι στιγμές εσωτερικής προσήλωσης ώστε να μπορέσει κάποιος να αφουγκραστεί, έστω, τον Θεό μέσα του με τον ίδιο τρόπο που ο εκάστοτε θεατής καλείται να γίνει μύστης των εικόνων και των συμβολισμών του. Καθόλου εύκολο! Γι'αυτό και θεωρείται ''ευανάγνωστος'' δημιουργός μόνο απ'αυτούς που ''διαβάζουν'' τα έργα του όχι με το μυαλό τους, αλλά με τις εσωτερικές δονήσεις της καρδιάς τους και την ανατριχίλα των σωθικών τους. Μόνο απ' αυτούς που εισπράττουν τις ατάκες των ηθοποιών του - πόσο αδόκιμος είναι ο όρος ''ατάκα'' για τα λόγια του ταρκοφσκικού κινηματογραφικού θιάσου -, όχι σαν λόγια, αλλά σαν ήχους από μνήμες που χάθηκαν και που ο ποιητής πασχίζει επίπονα να διασώσει.
Ο ίδιος ο Ταρκόφσκι μίλησε για την προσωπικότητα του καλλιτέχνη που δεν πρέπει να επιβάλλεται, παρά να υπηρετεί μιαν άλλη υψηλότερη συλλογική ιδέα. Διαφορετικά, κινδυνεύει να γίνει κι ο καλλιτέχνης άλλος ένας σύγχρονος άνθρωπος χωρίς καμία διάθεση να θυσιαστεί, ακόμη κι αν η θυσία θα τον επιβεβαιώσει ως οντότητα.
Εκτός από τη φιλμογραφία του Ταρκόφσκι, που τη γεύομαι ακόμη σε σκοτεινές αίθουσες και στην ιδιωτική μου απομόνωση με φροντισμένα DVD από το εξωτερικό, υπάρχουν και τα βιβλία του. Ευαγγέλια για άθεους και ένθεους, άπιστους και πιστούς, θετικιστές και ρομαντικούς τρελούς, όμορφους και άσχημους, αμαρτωλούς και αδύναμους, άρρωστους και υγιείς, πραγματιστές και άδολους.
Κι αν ο Άνθρωπος έχει πλαστεί από τον Θεό του Ταρκόφσκι για μεγάλα έργα, αυτό δεν τον κάνει ξιπασμένο ον, αλλά τον υποχρεώνει να χαθεί εντελώς με όλη την τραγικότητα της έκφρασης. Ενίοτε υιοθετεί και λόγο ρητό, όπως στην αποχαιρετιστήρια ''Θυσία'' με τον ηθοποιό Έρλαντ Γιόζεφσον και τον οπερατέρ Σβεν Νίκβιστ μεταξύ του μπεργκμανικού τελευταίου επιτελείου του.
Ο Ταρκόφσκι έσβησε από καρκίνο στα 54 του, διωγμένος από το καθεστώς της χώρας που του έδωσε όλα τα εφόδια για να γίνει ποιητής. Άλλοι, που δεν ένιωσαν μέσα τους την έννοια της Ενσάρκωσης με το θεϊκό - όπως αυτός -, είπαν πως έπεσε θύμα της KGB. Πρώτος έφυγε το 1982 ο ηθοποιός Ανατόλι Σολονίτσιν, συνεργάτης του από το ''Αντρέι Ρουμπλιόφ'' το 1966 μέχρι και το ''Στάλκερ'' το ΄79. Ακολούθησε ο Αντρέι το ΄86, ήδη καρκινοπαθής ενόσω γύριζε το κύκνειο άσμα του. Στο φεστιβάλ των Κανών, ανήμπορος να παραστεί, έστειλε τον γιο του να παραλάβει τα βραβεία. Τρίτη έφυγε η δεύτερη σύζυγος του, η Λαρίσα Ταρκόφσκαγια, η Ναντέζντα του ''Καθρέφτη'' και η βοηθός του στο ''Στάλκερ''. Αυτή, το 1998, στο Παρίσι, όπως κι ο αγαπημένος της, Αντρέι. Χαρακτηριστικό κοινό και των τριών αυτών θανάτων η αιτία τους: η ίδια μορφή καρκίνου των πνευμόνων. Έτσι, ο άνθρωπος που δούλεψε για τον ήχο του ''Στάλκερ'', ο Βλαντιμίρ Σαρούν, διέψευσε τα περί KGB, όταν η KGB είχε πάψει κιόλας να υφίσταται: Ο Ανατόλι, ο Αντρέι και η Λαρίσα μολύνθηκαν από πυρηνικά απόβλητα στα γυρίσματα του ''Στάλκερ'' και κέρδισαν έναν ανεπιθύμητο φυσικό θάνατο.
Μα για ποιον άνθρωπο είναι επιθυμητός ο θάνατος; Σε ποιον αξίζει μία πριν την ώρα της Θυσία; Στον Αντρέι Ταρκόφσκι καθόλου δεν άξιζε, σ'αυτόν που ανέκαθεν ενδιαφερόταν πρώτα για τη ζωή στην Τέχνη του και μετά για το θάνατο. Το κακό, η αρρώστια και ο θάνατος είχαν θέση στη ζωή ως μέρος της, ποτέ δεν ήταν η ζωή αυτή καθαυτή, εν αντιθέσει με άλλους σημαντικούς παρακμιακούς ομότεχνούς του. Γι'αυτό ίσως και ο Ρώσος γλύπτης Έρνστ Νεϊζβέστνι σκάλισε το εξής συγκλονιστικό στον λιτό τάφο του: Στον Άνθρωπο που αντίκρισε τον Άγγελο...
* Τον Ιούλιο του 2005 γνώρισα κατά τη διάρκεια ενός Ποιητικού Συμποσίου στην Πάτρα τον ποιητή - συγγραφέα Σωτήρη Γουνελά, ο οποίος μου χάρισε με αφιέρωση το βιβλίο του με τίτλο ''Ταρκόφσκι - Ένας Νοσταλγός του Παραδείσου'' (εκδόσεις Διάττων, Αθήνα 2002, δεύτερη έκδοση). Μέχρι σήμερα, μία δεκαετία μετά, εξακολουθώ να θεωρώ το βιβλίο του Γουνελά σαν το ωραιότερο ποιητικό δοκίμιο που έχει κυκλοφορήσει στη χώρα μας για τον Ρώσο Αντρέι Ταρκόφσκι. Του αφιερώνω κι εγώ, λοιπόν, τώρα το κείμενο αυτό.
info
Εικόνα και Χρόνος, Αντρέι Ταρκόφσκι
Ταινιοθήκη της Ελλάδος
Ιερά Οδός 48 & Μεγ. Αλεξάνδρου 134-136 / Μετρό Κεραμεικός
12-18 Φεβρουαρίου 2015
Το αφιέρωμα περιλαμβάνει:
- Ταινίες του Αντρέι Ταρκόφσκι: Επτά (7) ταινίες μεγάλου μήκους του Αντρέι Ταρκόφσκι (κάποιες από αυτές για πρώτη φορά στην Ελλάδα σε ψηφιακές βερσιόν), μια από τις πρώτες μικρού μήκους ταινίες του, καθώς και το μεσαίου μήκους ντοκιμαντέρ του Αντρέι Ταρκόφσκι (συν-σκηνοθεσία Τονίνο Γκουέρα) Ο χρόνος του ταξιδιού / Tempo di Viaggio (1983, 62΄), το οποίο γυρίστηκε κατά τη διάρκεια του ρεπεράζ στην Ιταλία για την ταινία Νοσταλγία, και προβάλλεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα.
- Ντοκιμαντέρ για το έργο του Ταρκόφσκι: Μέσα από τρία (3) ντοκιμαντέρ τριών τελείως διαφορετικών κινηματογραφιστών, του Chris Marker, του Michael Leszczylowski (μοντέρ στην ταινία Η Θυσία) και του Ebbo Demant, θα δούμε το κινηματογραφικό σύμπαν του Ταρκόφσκι ειδικά την περίοδο που γύριζε την τελευταία ταινία του, τη Θυσία, φωτίζοντας με διεισδυτική ματιά τα τελευταία χρόνια της ζωής του κορυφαίου δημιουργού.
- Στο πλαίσιο του μεγάλου αυτού αφιερώματος, η Ταινιοθήκη της Ελλάδος θα υποδεχτεί κάποιον εκλεκτό καλεσμένο που θα ανακοινωθεί σύντομα. Επίσης, θα υπάρξουν εισηγήσεις σε όλες τις ταινίες του αφιερώματος από σκηνοθέτες, κριτικούς κινηματογράφου, συγγραφείς κ.ά.
- Τέλος, στο πλαίσιο του αφιερώματος η Ταινιοθήκη θα φιλοξενήσει στο χώρο του Μουσείου Κινηματογράφου και έκθεση εικαστικών με τίτλο «Εικόνα και Χρόνος. Εικόνες της Κρίσης» σε επιμέλεια Χριστίνας Ανδρουλιδάκη. Συμμετέχουν καλλιτέχνες από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Η έκθεση θα περιλαμβάνει μια εγκατάσταση, video projections και φωτογραφίες.
ΟΙ ΤΑΙΝΙΕΣ ΤΟΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΟΣ
- Το βιολί και ο οδοστρωτήρας / Katok I skripka (1960, 46΄)
- Τα παιδικά χρόνια του Ιβάν / Ivanovo detstvo (1962, 90΄) *
- Αντρέϊ Ρουμπλιόφ / Andrei Roublyov (1968, 185΄) *
- Σολάρις / Solaris (1971, 165΄) *
- Ο καθρέφτης / Zerkalo (1974, 110΄) *
- Στάλκερ / Stalker (1979, 160΄)
- Νοσταλγία / Nostalghia (1983, 125΄)
- Ο χρόνος του ταξιδιού / Tempo di Viaggio (1983, 62΄) Προβάλλεται για πρώτη φορά στην Ελλάδα
- Η θυσία / Offret (1986, 150΄)
*Προβάλλονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα σε ψηφιακές βερσιόν DCP.
Ντοκιμαντέρ για τον Αντρέι Ταρκόφσκι
- Σκηνοθεσία Αντρέϊ Ταρκόφσκι / Regi Andrej Tarkovsky Σκηνοθεσία: Michael Leszczylowski (1988, 100΄)
- Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο: η εξορία και ο θάνατος του Αντρέι Ταρκόφσκι / Auf der Suche nach der verlorenen Zeit. Andrej Tarkowskijs Exil und Tod Σκηνοθεσία: Ebbo Demant (1988, 131΄)
- Μια ημέρα του Αντρέι Αρσένεβιτς / Une journée de Andrei Arsenevitch Σκηνοθεσία: Chris Marker (2000, 55΄)
