Καθώς περνούσαμε στον εικοστό πρώτο αιώνα, το σινεμά τεκμηρίωσης γινόταν δημοφιλέστερο από ποτέ. Καταρχάς, αυξήθηκε η ποσότητα της παραγωγής, κατά ένα μέρος χάρη στην ψηφιακή τεχνολογία – στο παρελθόν ο προϋπολογισμός για το γύρισμα σε φιλμ υπήρξε σκόπελος που χιλιάδες επίδοξοι ντοκιμαντερίστες δεν κατάφεραν να ξεπεράσουν. Κατά ένα άλλο μέρος, η αύξηση οφείλεται στις streaming πλατφόρμες. Η ανάγκη τους για περισσότερο «περιεχόμενο» έλυσε τα χέρια των κινηματογραφιστών, οι ταινίες των οποίων βρήκαν τη δυνατότητα μιας δεύτερης καριέρας, μετά την (ως επί το πλείστον) φεστιβαλική πορεία τους. Αυτό είναι ένα νόμισμα με δύο όψεις, καθώς τα τελευταία χρόνια παρενέβη ο αλγόριθμος, με αποτέλεσμα οι streaming πάροχοι να χρηματοδοτούν και να ζητούν ντοκιμαντέρ συγκεκριμένης (και περιορισμένης) φύσης και θεματολογίας – άρα οι κινηματογραφιστές βρέθηκαν και πάλι σε αναζήτηση χώρου για τη ζωή του έργου τους μετά τα φεστιβάλ.
Φυσικά, η προσφορά ντοκιμαντέρ δεν θα ήταν τέτοια, αν δεν υπήρχε και η ανάλογη ζήτηση – τι ωραία και καλλιτεχνικά φορτισμένα που το γράψαμε. Το κοινό του εικοστού πρώτου αιώνα διψά για ρεαλισμό, τουλάχιστον όπως τον αντιλαμβάνεται – μεγάλη κουβέντα αυτή. Πιο σωστά, διψά για αληθινές ιστορίες, για αφηγήσεις που έχουν το ένα πόδι τους στην πραγματικότητα, και τα ντοκιμαντέρ, που στο μεταξύ πρόσεξαν περισσότερο την αφήγησή τους και άρχισαν να φλερτάρουν ακόμα περισσότερο με τη μυθοπλασία, μπόρεσαν να καλύψουν αυτή την ανάγκη.
Η προσφορά ντοκιμαντέρ δεν θα ήταν τέτοια, αν δεν υπήρχε και η ανάλογη ζήτηση. Το κοινό του εικοστού πρώτου αιώνα διψά για ρεαλισμό, τουλάχιστον όπως τον αντιλαμβάνεται.
Καθώς έχουμε συμπληρώσει πια το πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα, επιλέξαμε 21 ντοκιμαντέρ που πιστεύουμε ότι αξίζει να έχει δει κάθε σινεφίλ. Η επιλογή έγινε ανάμεσα σε μεγάλες στιγμές του είδους, σε επιδραστικές ταινίες που ενδεχομένως δεν «γέρασαν» τόσο καλά, αλλά αντανακλούν την εποχή τους –για τον Μάικλ Μουρ χτυπά η καμπάνα–, σε σινεφιλικούς τίτλους, γιατί κάποιοι είμαστε σινεφίλ πάνω από όλα, και σε λιγότερο γνωστές στιγμές του σινεμά τεκμηρίωσης που αξίζει να ανακαλύψετε.
The Gleaners and I (2000)
Μετά από μια παρατεταμένη περίοδο παρωχημένων μοντερνισμών και δημιουργικής στειρότητας, που, στην καλύτερη περίπτωση, μπορούσε να γεννήσει ένα απλώς χαριτωμένο σινεφιλικό παιχνίδι («One Hundred and One Nights»), η Ανιές Βαρντά βρήκε την υγεία της χάρη στα ψηφιακά μέσα, συστήνοντας μια συνταγή που θα ακολουθούσε με μικρές παραλλαγές μέσα στα επόμενα χρόνια, συλλέγοντας εικόνες που οι άλλοι προσπερνούν, μιμούμενη κατά κάποιον τρόπο τους συνεντευξιαζόμενους στο «Gleaners and I». Αναζητήστε και τα «Les Plages d’ Agnes» (2008) και «Faces, Places» (2014).
The Gleaners and I
Bowling for Columbine (2002)
Ο υπογράφων δεν είναι φαν του τρόπου του Μάικλ Μουρ, ωστόσο η συμβολή του στο άνοιγμα του ντοκιμαντέρ σε ένα ευρύτερο κοινό υπήρξε καθοριστική, έστω κι αν εδραίωσε, ταυτόχρονα, ένα είδος σινεμά τεκμηρίωσης (αλλά και δημοσιογραφίας) που δυστυχώς επιβιώνει μέχρι σήμερα. Ωστόσο, είναι δύσκολο να κλείσεις στη μέση ένα ντοκιμαντέρ του κι αυτό εδώ είναι μάλλον το πιο αντιπροσωπευτικό της φιλμογραφίας του. Με αφετηρία την τραγωδία στο γυμνάσιο Κόλουμπαϊν, ο Μουρ εδώ στηλιτεύει την αμερικανική εμμονή με την οπλοχρησία. Συμφωνείς μεν με όσα λέει, αλλά σκέψου πώς θα σου φαινόταν αν κάποιος γύριζε ένα ντοκιμαντέρ υποστηρίζοντας την αντίθετη άποψη με τον ίδιο ακριβώς τρόπο.
Grizzly Man (2004)
Η συναρπαστική, παράλληλη φιλμογραφία του Βέρνερ Χέρτζογκ στο ντοκιμαντέρ συνεχίζεται μέχρι σήμερα και άγγιξε τη δημοφιλέστερη στιγμή της με αυτό το θαυμάσιο έργο για έναν άνθρωπο που έζησε με τις αρκούδες για χρόνια, μέχρι να βρει φριχτό θάνατο στα δόντια μίας από αυτές. Ένας κυνικός γυρίζει μια ταινία για έναν ρομαντικό και γοητεύεται από την προσωπικότητά του, χωρίς ποτέ να τη συμμερίζεται – γι’ αυτό και η ταινία του Χέρτζογκ είναι, μεταξύ άλλων, υπόδειγμα διαλεκτικής.
Grizzly Man (2005) Official Trailer
Bob Dylan: No Direction Home (2004)
Καλύπτοντας περίπου την ίδια χρονολογική περίοδο με το «A Complete Unknοwn», ο Μάρτιν Σκορσέζε βλέπει στο πρόσωπο του Μπομπ Ντίλαν έναν γνήσιο σκορσεζικό ήρωα, που ανεβαίνει ταχύτατα, διαπράττει ύβρη κι έπειτα μαστιγώνεται αλύπητα από τον σκορσεζικό Θεό, μέχρι να λάβει ηττημένος ένα ξεροκόμματο λύτρωσης στο πιάτο του. Δεν υπερβάλλουμε, είναι μία από τις καλύτερες ταινίες του Αμερικανού σκηνοθέτη.
No Direction Home: Bob Dylan
Senna (2010)
Χωρίς το βοηθητικό εργαλείο της αφήγησης και χρησιμοποιώντας το αρχειακό υλικό όπως χρησιμοποιούν οι σκηνοθέτες της μυθοπλασίας το τεχνητό που γύρισαν, ο Ασίφ Καπάντια στήνει μια συναρπαστική αφήγηση που υπερβαίνει το υποκείμενό του –τον αδικοχαμένο Άιρτον Σένα–, εκφράζοντας τον θρήνο του και την οργή του για όποιον εκεί πάνω ορίζει με το έτσι θέλω ότι μια μέρα πρέπει να σταματήσουμε να «τρέχουμε». Απαραίτητη προβολή, ακόμα κι αν δεν δίνεις δεκάρα για τους αγώνες ταχύτητας.
SENNA - Official Trailer
Exit Through the Giftshop (2010)
Ο Banksy είναι, αναμφίβολα, ο δημοφιλέστερος εικαστικός της εποχής μας κι ένας πρωτοπόρος της street art. Προφανώς και δεν θα βλέπαμε ένα συμβατικό κινηματογραφικό πορτρέτο για την περίπτωσή του. Κι αν στην αρχή της ταινίας ξεκαθαρίζει ότι θα κάνει ένα ντοκιμαντέρ για εκείνον που νόμισε ότι μπορεί να γυρίσει τέτοιο για τον ίδιο –μπερδευτήκατε;–, στην πράξη αυτό που ακολουθεί είναι ένα υβριδικό φιλμ, κινούμενο μεταξύ ψεύδους και αλήθειας, συγγενές προς το «F for Fake» του Όρσον Γουέλς και μνημείο του «λαϊκισμού» που ξέρουμε και προτιμάμε όσοι αγαπάμε τον τραγουδοποιό Ρίτσαρντ Χόλεϊ – ξεκινάει με το «Tonight the Streets are Ours».
Exit Through The Gift Shop: Official Trailer
Nostalgia for the Light (2010)
Είτε μιλάμε για μυθοπλασία είτε για τεκμηρίωση, η μετάβαση από το ειδικό στο γενικό είναι συνήθως το ζητούμενο. Η μετάβαση από το ειδικό στο κοσμικό, όμως, προκύπτει λιγότερο συχνά και σπάνια με λυρισμό σαν εκείνον του Πατρίσιο Γκουσμάν, στο σινεμά του οποίου η πονεμένη χιλιανή ιστορία του 20ού αιώνα βρίσκει ταυτόχρονα τον ποιητή και τον ιστορικό της. Το «Nostalgia for the Light», όπου αστρονόμοι αναζητούν εξωγήινη ζωή στ’ αστέρια, ενώ γυναίκες ψάχνουν τα υπολείμματα των «εξαφανισμένων» από το καθεστώς Πινοσέτ αγαπημένων τους, είναι το αριστούργημα της sui generis φιλμογραφίας του.
Nostalgia for the Light - Official Trailer
The Queen of Versailles (2012)
Αν κάποιος αναζητά περισσότερες πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο φτάσαμε στο οικονομικό κραχ του 2008, ας δει το «Inside Job». Αν θέλει, όμως, να καταλάβει γιατί φτάσαμε εκεί, ας δει το «Queen of Versailles», την απίθανη, κωμικοτραγική ιστορία ενός δισεκατομμυριούχου και της συζύγου του που θέλησαν να φτιάξουν παλάτι σαν εκείνο των Βερσαλιών στη Φλόριντα. Η ταινία που ανέδειξε τη Λόρα Γκρίνφιλντ σε μία από τις σημαίνουσες φωνές του σύγχρονου σινεμά τεκμηρίωσης.
The Queen of Versailles (Official HD trailer from Magnolia Pictures)
The Act of Killing (2012) & The Look of Silence (2014)
Οποιαδήποτε σχετική λίστα θα ήταν ελλιπής δίχως το «The Act of Killing» του Τζόσουα Οπενχάιμερ, που μαζί με το «Τhe Look of Silence» συνθέτουν ένα δίπτυχο που έφερε στο προσκήνιο μια σχετικά άγνωστη για τον δυτικό κόσμο ιστορία, τις μαζικές σφαγές του ινδονησιακού στρατού κατά την περίοδο 1965-1966. Είναι, πραγματικά, προβολές που δεν θα ξεχάσεις ποτέ, ταινίες που αποτύπωσαν σε ματωμένα βλέμματα και σοκαριστικές αναπαραστάσεις τη φρίκη της αποκτήνωσης, την επιμονή της μνήμης, τη χρεία αλλά και την ουτοπική φύση της εξιλέωσης.
The Act of Killing - Official Trailer
The Look of Silence Official Trailer 2 (2015) - Joshua Oppenheimer Documentary HD
Searching for Sugar Man (2012)
Aν δεν έχετε ιδέα ποιος είναι ο Σίξτο Ροντρίγκεζ, σας προτρέπουμε να μη διαβάσετε τίποτα για την ταινία. Γιατί είναι μουσικό ντοκιμαντέρ μεν, έχει όμως τη δομή μιας ταινίας μυστηρίου – και σας περιμένει έκπληξη μεγάλη. Διαθέτει, επίσης, μια μοναδική ιστορία που υπερβαίνει τις όποιες αισθητικές ευκολίες, κατά κάποιον τρόπο παίρνει το γνώριμο μοτίβο του «καταραμένου καλλιτέχνη» και το αναποδογυρίζει, αντιπαραβάλλοντας τον μύθο με την πραγματικότητα και εξερευνώντας την αλληλένδετη σχέση της επιτυχίας με τη φήμη και τη συγκυρία.
Searching for Sugar Man Official Trailer
Stories we Tell (2012)
Αναζητώντας την ιστορία των καταβολών της ίδιας και της οικογένειάς της και ανασυνθέτοντας περιστατικά από το παρελθόν με τον τεχνητό τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η μνήμη μας, η Σάρα Πόλεϊ καταθέτει μία από τις πιο ενδιαφέρουσες δημιουργίες των τελευταίων ετών, με αντικείμενο την πάντα διαφεύγουσα φύση της αλήθειας και τις «ιστορίες που λέμε» στον εαυτό μας για να βγάλουμε το βράδυ. Στεναχωριέσαι που δεν είναι ευρύτερα γνωστή.
Stories We Tell - Official Trailer
Life Itself (2014)
Δεν υπάρχει μόνο το στοιχείο της ιδιοτέλειας στη συγκεκριμένη επιλογή, επειδή καθιστά (κάπως πιο) κατανοητό το παρεξηγημένο επάγγελμα του κριτικού κινηματογράφου. Το επιλέξαμε γιατί η σχέση του υποκειμένου του, του Αμερικανού κριτικού Ρότζερ Ίμπερτ, με το μέσο που υπηρέτησε μέχρι το τέλος της ζωής του αντανακλά με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο εκείνη κάθε ανθρώπου που προσβλήθηκε από την ανίατη νόσο της σινεφιλίας και βλέπει ταινίες πρωτίστως επειδή δεν μπορεί να κάνει αλλιώς.
Life Itself - Official Trailer
They Shall Not Grow Old (2017)
Έχοντας δώσει κινηματογραφική υπόσταση στη συγκαλυμμένη εκδοχή της εμπειρίας ενός παγκοσμίου πολέμου, με την τριλογία του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών», ο Νεοζηλανδός Πίτερ Τζάκσον στρέφεται στον πραγματικό. Επιστρατεύοντας αρχειακό υλικό, το οποίο οι τεχνικοί του επιχρωμάτισαν και επεξεργάστηκαν ψηφιακά, ο Τζάκσον μάς δίνει μια γερή ιδέα για την εμπειρία της χαμένης γενιάς του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και, παράλληλα, συνεχίζει (και εξελίσσει) την προβληματική του περί ανδρείας και συντροφικότητας.
They Shall Not Grow Old | Official Trailer
Robin Williams: Come Inside my Mind (2018)
Ένας τίτλος που, πραγματικά, δεν μας κοροϊδεύει, καθώς το υπέροχο αυτό ντοκιμαντέρ κατορθώνει να μας δώσει μια ιδέα για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσε το μυαλό του ανθρώπου που πυροβολούσε το κοινό με ατάκες πιο γρήγορα κι από τον ίσκιο του και εξηγεί την απόφασή του να βάλει τέλος στη ζωή του. Κυριολεκτούμε όταν γράφουμε ότι θα γελάσετε μέχρι δακρύων – μέχρι το τέλος της διαδρομής, δύσκολα θα μείνει μάτι στεγνό.
ROBIN WILLIAMS: COME INSIDE MY MIND Official Trailer
The Mole Agent (2020)
Πιθανότατα έχετε δει την αμερικανική τηλεοπτική διασκευή του ντοκιμαντέρ με τον Τεντ Ντάνσον στο Netflix («A Man on the Inside»), ωστόσο ο Χιλιανός προκάτοχός του σε τίποτα δεν έχει να ζηλέψει ως προς τις crowdpleasing αρετές, συνδυάζοντας κατασκοπεία με μια γλυκόπικρη ματιά στην τρίτη ηλικία που έφτασε μέχρι τα Όσκαρ εκείνης της χρονιάς, για να χάσει από το κινούμενο εγχειρίδιο αυτοβοήθειας «My Octopus Teacher» – θα γράφαμε «ντροπής πράγματα», αλλά ας μη γινόμαστε προβοκάτορες.
The Mole Agent - Official Trailer
Bloody Nose Empty Pockets (2020)
O τρόπος που γυρίστηκε η ταινία θολώνει τα όρια μεταξύ σινεμά μυθοπλασίας και τεκμηρίωσης – δεν θα επεκταθούμε εδώ, αλλά γεννά μια πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση επί του θέματος. Το φιλμ πέρασε απαρατήρητο επειδή η κυκλοφορία του έπεσε πάνω στο ξέσπασμα της πανδημίας. Η ειρωνεία είναι ότι η ιστορία ενός μπαρ που κλείνει, των θαμώνων του και του βαλς των χαμένων ονείρων που παίζει μπροστά στα μάτια τους ίσως ήταν ακριβώς το θέαμα που χρειαζόμασταν την εποχή εκείνη.
Bloody Nose, Empty Pockets | Trailer
Ennio (2021)
Kάθε κινηματογραφική δημιουργία που ευλογήθηκε με σάουντρακ του Ένιο Μορικόνε τελεί σε συμβιωτική σχέση μαζί του. Το ντοκιμαντέρ του τακτικού του συνεργάτη Τζιουζέπε Τορνατόρε αποτελεί έναν πλήρη και διαφωτιστικό φόρο τιμής σε έναν άνθρωπο που έγραψε μουσικές που αγαπήσαμε, μουσικές με τις οποίες αγαπήσαμε, καθόρισε στιγμές της κινηματογραφικής μας πραγματικότητας κι έδωσε κινηματογραφικότητα σε στιγμές της άλλης μας πραγματικότητας – για μερικούς από εμάς η «κανονική» είναι εκείνη του σινεμά.
ENNIO | Official Trailer
2nd Chance (2022)
Με ένα σενάριο γεμάτο ανατροπές –ναι, έχουν και τα ντοκιμαντέρ τέτοιο– ο Ραμίν Μπαρανί δικαιώνει όσα είχε δει σ’ αυτόν ο Ρότζερ Ίμπερτ, διαβάζοντας στην ιστορία του Αμερικανού εφευρέτη του αλεξίσφαιρου γιλέκου το πορτρέτο μιας χώρας που εμφανίζεται ως «σωτήρας» μόνο για να επιβάλει τη σωτηρία της διά της βίας. Δυστυχώς, δεν ζούσε πια ο Ίμπερτ για να το αναδείξει, η κριτική ασχολήθηκε ελάχιστα μαζί του και παραμένει άγνωστο.
2ND CHANCE | Official Trailer
All the Beauty and the Bloodshed (2022)
Στην κορυφαία στιγμή της, η Λόρα Πόιτρας ξεκινά με αφετηρία την κατάρτιση μιας βιογραφίας της Ναν Γκόλντιν για να στήσει μια συναρπαστική αφήγηση διαρκών μεταβάσεων από το προσωπικό στο συλλογικό τραύμα, να αποφύγει τον σκόπελο του διδακτισμού και να παραδώσει, τελικά, μια συνταρακτική στιγμή του πολιτικού σινεμά του 21ου αιώνα. Χρυσός Λέων στο Φεστιβάλ Βενετίας και (δικαιολογημένα) αποθεωτικές κριτικές.
All the Beauty and the Bloodshed - Official Trailer
Made in England: The Films of Powell and Pressburger (2024)
Πλάι στην καριέρα ενός από τους σημαντικότερους Αμερικανούς σκηνοθέτες, ο Μάρτιν Σκορσέζε έχει κι εκείνη του θεματοφύλακα της κινηματογραφικής μας κληρονομιάς. Κι όποτε συμμετέχει σε εγχειρήματα σαν αυτό εδώ, ντοκιμαντέρ για το σινεμά δηλαδή, κοινωνεί τη γνώση του πάντα από το ύψος του βλέμματος και ποτέ από κάποιο βάθρο – γι’ αυτό και ενθαρρύνει ακόμα περισσότερο την αναζήτηση του σινεμά στο οποίο αναφέρεται. Εδώ συνοψίζει όσα πρέπει να ξέρετε για ένα θαυματουργό κινηματογραφικό δίδυμο, που έφερε το χρώμα στη σκοτεινότερη εποχή της σύγχρονης ανθρώπινης ιστορίας. Must-see προβολή για κάθε εραστή της έβδομης τέχνης.
MADE IN ENGLAND: THE FILMS OF POWELL AND PRESSBURGER | Official Trailer
