«ΔΕΝ ΠΑΩ ΝΑ ΑΥΤΟΚΤΟΝΗΣΩ. Να πάω στη φυλακή, χίλιες φορές πηγαίνω. Και δεν είναι απίθανον μέχρις ότου λάβεις το γράμμα μου αυτό να έχω πάει. Ν’ αυτοκτονήσω όμως ποτέ!»
Αυτό είναι το περιεχόμενο μίας από τις επιστολές του 25χρονου Ζαφείρη Γκούσιου που η εφημερίδα «Θεσσαλική Φωνή» έδωσε στη δημοσιότητα στις 2 Νοεμβρίου 1927. Σε μια άλλη έγραφε: «Η γυναίκα ουδένα ρόλο παίζει, η κουφότης μου με οδηγεί σε ό,τι κάνω».
Σύμφωνα με την εφημερίδα «Πρωία», τα βιβλία που βρέθηκαν στη βαλίτσα του ήταν: «Ο θάνατος του Τενταζίλ» του Μέτερλινκ, «Ο έρως και η ζωή» του Σοπενάουερ, «Χαρούμενη επιστήμη» του Νίτσε, «Αναρχία» του Κροπότκιν, διάφορα έργα του Τολστόι, το βιβλίο του Γιάνη Κορδάτου «Αρχαίες θρησκείες και χριστιανισμός» και μερικά φύλλα του «Ριζοσπάστη».
Η σφαίρα, αφού άνοιξε μια μεγάλη οπή στο κρύσταλλο του αυτοκινήτου στο μπροστινό και άνω μέρος του, λοξοδρόμησε και βρήκε τον Κουντουριώτη ξυστά στη δεξιά κροταφική χώρα. Τη στιγμή εκείνη είχε μόλις καθίσει στη δεξιά θέση του αυτοκινήτου και χαιρετούσε το πλήθος με το καπέλο του στο δεξί χέρι.
Ωστόσο, επισημαίνει η «Θεσσαλική Φωνή», «το γραφέν ότι ο Γκούσιος ήτο ενταύθα μόνιμος ανταποκριτής του Ριζοσπάστη δεν είναι ακριβές. Είναι μεν αληθές ότι έγραφε μερικάς φοράς εις τον "Ριζοσπάστη" διά ζητήματα αφορώντα το Σωματείον του, ήτοι των Καφεμαγειροϋπαλλήλων, δεν δύναται όμως να ειπεί τις εκτούτου ότι ήτο και ανταποκριτής αυτού και δη μόνιμος. Απλώς έγραφε εις τον "Ριζοσπάστην" ως κάθε αναγνώστης αυτού δύναται να πράξη προ πάντων δι’ εργατικά ζητήματα».
Η απόπειρα δολοφονίας του Προέδρου της Δημοκρατίας
Δύο μέρες πριν από τη δημοσίευση των παραπάνω επιστολών, καθώς και των αναγνωστικών προτιμήσεων του Ζαφείρη Γκούσιου, στις 31 Οκτωβρίου 1927, μεγάλο μέρος της ύλης του ημερήσιου Τύπου καταλάμβαναν τα ρεπορτάζ για την απόπειρα δολοφονίας του Προέδρου της Δημοκρατίας, Παύλου Κουντουριώτη.
Μια αναλυτική περιγραφή δημοσίευσε και η εφημερίδα «Εμπρός», σύμφωνα με την οποία ο Παύλος Κουντουριώτης είχε βγει από τη δημαρχία, όπου είχε παραστεί στην έναρξη του συνεδρίου των δημάρχων. Έπειτα επιβιβάστηκε στο αυτοκίνητο που τον ανέμενε προ των προπυλαίων του δημαρχικού μεγάρου, επί της οδού Αθηνάς, όταν ο 25χρονος Ζαφείρης Γκούσιος, άγνωστο πώς, εισχώρησε στην αποκλεισμένη από τις αστυνομικές δυνάμεις ζώνη, προχώρησε προς το προεδρικό αυτοκίνητο και, αφού στήριξε την κάννη ενός περιστρόφου στο πλάγιο οπίσθιο δεξί κρύσταλλο, πυροβόλησε άπαξ κατά του Προέδρου.
Η σφαίρα, αφού άνοιξε μια μεγάλη οπή στο κρύσταλλο του αυτοκινήτου στο μπροστινό και άνω μέρος του, λοξοδρόμησε και βρήκε τον Κουντουριώτη ξυστά στη δεξιά κροταφική χώρα. Τη στιγμή εκείνη είχε μόλις καθίσει στη δεξιά θέση του αυτοκινήτου και χαιρετούσε το πλήθος με το καπέλο του στο δεξί χέρι.
Όταν έπεσε ο πυροβολισμός, ο ανθυπομοίραρχος του Γ’ Τμήματος Ασφαλείας, Κανταράκης, έσπευσε, αφαίρεσε από τα χέρια του δράστη το περίστροφο και τον συνέλαβε. Συγχρόνως έσπευσαν επί τόπου όλοι οι ευρισκόμενοι εκεί αξιωματικοί και διάφοροι πολίτες που ζητούσαν να τον λιντσάρουν. Ο Γκούσιος, μόλις συνελήφθη, γονάτισε καταγής, δεχόμενος αρκετά χτυπήματα από τους πολίτες. Ωστόσο, δεν πρόφερε ούτε λέξη.
Ο Κουντουριώτης τήρησε μεγάλη ψυχραιμία: «Μολονότι δε ήτο τραυματίας και το αίμα έρεε κρουνηδόν από την πληγήν του και διαυλάκωνε το πρόσωπον αποστάζον εις το στήθος του, εξηκολούθει να χαιρετά το πλήθος, το οποίον έξαλλον είχε συρρεύσει πέριξ του αυτοκινήτου».
«Η πράξη μου αποτελεί μια έντονη διαμαρτυρία κατά της αδιαφορίας των επισήμων»
Οι δημοσιογράφοι των αθηναϊκών εφημερίδων συνάντησαν τον Γκούσιο λίγο αργότερα σε ένα δωμάτιο του πάνω ορόφου του Γ’ Τμήματος Ασφαλείας, όπου κρατούνταν φορώντας χειροπέδες με τα χέρια προς τα πίσω. Βρισκόταν ξαπλωμένος με τα ρούχα του, παρουσιάζοντας ανησυχία και νευρική ταραχή. Παραπονιόταν ότι αισθανόταν κεφαλαλγία και στενοχωριόταν γιατί στερούνταν λίγων δισκίων ασπιρίνης για να ανακουφιστεί από αυτήν.
Φρουρούνταν από χωροφύλακες για να «μη τυχόν προβεί εις απονενοημένον διάβημα λόγω της κατεχούσης αυτόν υπερδιεγέρσεως».
Ο Γκούσιος δέχτηκε τους δημοσιογράφους και απάντησε στις ερωτήσεις που του υποβλήθηκαν εγγράφως, καθώς, λόγω βαρηκοΐας, ήταν αδύνατο να απαντήσει διαφορετικά:
-Είσαι κομμουνιστής;
-Όχι, δεν είμαι κομμουνιστής, ούτε ανήκω σε καμία κομμουνιστική οργάνωση.
-Είσαι αναρχικός;
-Δεν είμαι αναρχικός. Είμαι ονειροπόλος, ένας απλός ανθρωπιστής, που επιθυμώ την ευτυχία κάθε ανθρώπου! Ερρέτω η σημερινή κοινωνία που δεν εξασφαλίζει την ευτυχία στα μέλη της. Ονειρεύομαι μια άλλη κοινωνία, με οποιαδήποτε μορφή, που να εξασφαλίζει τα αγαθά για όλους τους ανθρώπους. Δεν ξέρω αν αυτή η κοινωνία πρέπει να ονομάζεται κομμουνιστική ή ανθρωπιστική. Αν και η αστική κοινωνία μπορούσε να εξασφαλίσει τα αγαθά για όλα τα μέλη της, θα την αποδέχομουν.
-Πώς έκανες την απόπειρα κατά του Προέδρου, κ. Κουντουριώτη;
-Ήρθα στην Αθήνα φέρνοντας μια συστατική επιστολή προς τον υπουργό Συγκοινωνίας για να λάβω χρηματική βοήθεια και να εισαχθώ σε μια κλινική για να κάνω εγχείρηση, αφού έχω πρόβλημα στη μύτη. Πήγα στο υπουργείο, αλλά δεν κατάφερα να δω τον υπουργό. Πήγα και σε άλλα υπουργεία, αλλά και εκεί δεν κατάφερα τίποτα. Επίσης πήγα και στο Δημαρχείο για τον ίδιο σκοπό, αλλά μου είπαν ότι δεν είχαν σχετική πίστωση για να μου δώσουν κάποιο χρηματικό ποσό.
-Πήγες στο Κυβερνείο;
-Πήγα στο Κυβερνείο και ζήτησα από τον υπασπιστή της υπηρεσίας να με παρουσιάσει μπροστά στον Πρόεδρο, δηλώνοντας τον σκοπό μου, ότι θα του ζητούσα χρηματική βοήθεια για θεραπεία. Ο κύριος υπασπιστής με έδιωξε, όταν του αποκάλυψα τον σκοπό μου. Παντού συνάντησα την αδιαφορία και την περιφρόνηση. Βρεθείς στο Δημαρχείο κατά τύχη, πυροβόλησα κατά του Προέδρου της Δημοκρατίας ασυνείδητα, λόγω του αδιεξόδου στον οποίο βρέθηκα μετά την εγκατάλειψη από όλους τους επίσημους.
-Μετανοείς για την πράξη σου;
-Και ποιος δεν μετανοεί, όταν βρίσκεται στη φυλακή και σε τέτοια κατάσταση όπως εγώ; Εγώ δεν είχα σκοπό να σκοτώσω τον κ. Κουντουριώτη. Η πράξη μου αποτελεί μια έντονη διαμαρτυρία κατά της αδιαφορίας των επισήμων.
Μια συνέντευξη μέσα από τις φυλακές του Παλαιού Στρατώνα
Λίγους μήνες μετά, τον Φλεβάρη του 1928, κατά την επίσκεψή του για λογαριασμό του «Ελληνικού Ταχυδρόμου» πίσω από τις βαριές κιγκλίδες των σιδηρόφρακτων θυρών και ανάμεσα στους ψηλούς, κατηφείς τοίχους των φυλακών Παλαιού Στρατώνα, ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Νίκος Μαράκης διέκρινε φυσιογνωμίες που κάποτε με τους άθλους τους κόσμησαν τις στήλες του ημερήσιου Τύπου και με τα κλισέ τους συμπλήρωσαν το αστυνομικό ρεπορτάζ. Ανάμεσα σε αυτές και ο Ζαφείρης Γκούσιος, ο οποίος κρατούνταν σε έναν από τους θαλάμους των υποδίκων.
Ξανθός, λίγο ψηλός, με επιμελημένη την τσάκιση του παντελονιού του, κομψό κούμπωμα του σακακιού και λουστρίνια, πηγαινοερχόταν σκεπτικός στο προαύλιο. Σπάνια μιλούσε, γιατί μια συνδιάλεξη μαζί του απαιτούσε ολόκληρη διαδικασία, καθώς δεν άκουγε. Όταν μιλούσε, μιλούσε σιγά, απαλά, σχεδόν ήρεμα. Μα πιο πολύ διάβαζε και ύστερα έγραφε, κρατώντας όμως πάντα επιμελώς κρυμμένα τα χειρόγραφά του.
Ο Νίκος Μαράκης τον πλησίασε και του έκανε γνωστό τον σκοπό της επίσκεψής του. Την ώρα εκείνη μελετούσε Φιλοσοφία του Ποινικού Δικαίου. Πίσω από το κρεβάτι είχε γράψει πολλές φορές τη λέξη «Ελευθερία». Του έκανε γραπτώς μια ερώτηση: «Αγαπάς, λοιπόν, τόσο πολύ την ελευθερία;».
Κούνησε το κεφάλι του χαρακτηριστικά και ύστερα απάντησε: «Ναι… Ναι…».
Χαμογέλασε, πάλι όμως μετά συνοφρυώθηκε, καθώς αισθάνθηκε το δύσκολο της θέσης του.
-Ποια αιτία σε ώθησε στην απόπειρα;
Σκέφτηκε λίγο και ύστερα απάντησε εγγράφως: «Τα αίτια; Η καταραμένη κουφότητα που δεν μ’ αφήνει να δω τα πράγματα από την αληθινή τους όψη. Δεν μ’ αφήνει να σκεφτώ καλά. Μα ακόμα και η αδιαφορία που συνάντησα όπου κι αν πήγα, για να ζητήσω τη συνδρομή των αρμοδίων για να θεραπεύσω την ασθένειά μου. Η αδιαφορία αυτή με έφερε σε απελπισία και με βύθισε σε άπειρη θλίψη. Υπό το κράτος της απελπισίας, της θλίψης, του πόνου, έκανα εκείνο, το οποίο μου βαραίνει τη συνείδηση».
Του απηύθυνε γραπτώς άλλη ερώτηση: «Σε ποια ψυχολογική κατάσταση βρισκόσουν τη μέρα της απόπειρας;».
-Νοσηρή ψυχολογική κατάσταση. Μια κατάσταση ανισορροπίας. Να οι μόνες λέξεις που θα μπορούσαν να χαρακτηρίζουν την τότε διανοητική μου κατάσταση. Τώρα που, οπωσδήποτε, απαλλάχτηκα της τότε ψυχολογικής μου κατάστασης, κρίνω την πράξη μου και απορώ κι εγώ πώς έγινα ήρωας τέτοιου δράματος.
-Μεταμελήθηκες τώρα;
-Μα, το είπα τόσες φορές αυτό. Μεταμελήθηκα ευθύς αμέσως ή, καλύτερα, συνήλθα σε λίγο, αλλά ήταν πια αργά. Είχα πιάσει τη σκανδάλη. Και αφού μου δίδεται η ευκαιρία, δράττομαι αυτής να απευθυνθώ προς τον κύριο Πρόεδρο της Δημοκρατίας και με το θάρρος της ειλικρινούς μου μεταμέλειας να του πω: «Κύριε Πρόεδρε, συγχωρήστε με. Ήμουν τρελός». Όχι απλώς μεταμελούμαι, αλλά αισθάνομαι και βάρος στη συνείδησή μου. Και ρωτάω τον εαυτό μου πώς εγώ, που υπερηφανεύομαι να λέω ότι είμαι ανθρωπιστής, έκανα μια πράξη κάθε άλλο παρά ανθρωπιστική…
Ο Νίκος Μαράκης τού προσέφερε τσιγάρο. Ο Ζαφείρης Γκούσιος κάπνισε ήρεμα. Το βλέμμα του, ονειροπόλο, προσηλώθηκε στην οροφή και αναστέναξε.
-Ελπίζεις ότι θα αθωωθείς;
-Πιστεύω πως οι δικαστές μου δεν θα θελήσουν να με δικάσουν. Θα απολογηθώ διά μακρόν. Θα τους εκθέσω ειλικρινώς την τότε κατάστασή μου και ας σκεφτούν και ας κρίνουν…
-Ποιες είναι οι κοινωνικές σου αντιλήψεις;
Χαμογέλασε και απάντησε αργά:
-Τι σημασία έχουν οι αντιλήψεις μου; Οι ιδέες μου για την κοινωνία; Σημασία θα είχε αν οι ιδέες μου με ωθούσαν να κάνω ό,τι έκανα. Οπωσδήποτε, αφού, κύριε αγαπητέ, επιμένετε –τι οχληροί και εσείς οι δημοσιογράφοι!–, κανείς δεν μπορεί να πει πως η σημερινή κοινωνία είναι ο ιδεώδης τύπος ανθρωπιστικής κοινωνίας. Όμως με μερικές ευρείες μεταρρυθμίσεις μπορεί να γίνει ωραία. Και έτσι, τίθεται κατά μέρος η κομμουνιστική ιδεολογία, η ιδεολογία των «Δαιμονισμένων» του Δοστογιέφσκυ.
Ο Μαράκης προσπάθησε να δημιουργήσει πάνω σε αυτό μια συζήτηση. Μα ο Γκούσιος δύσκολα συζητούσε. Το καμπανάκι των φυλακών χτύπησε βιαστικά για το συσσίτιο. Κάποιος συγκρατούμενος τον ειδοποίησε. Σηκώθηκε, έριξε στις πλάτες του το σταχτί παλτό του και πήρε το πιάτο του: «Αντίο τώρα. Θα φάμε».
Η δίκη
Η δίκη του έγινε στις 20 Νοεμβρίου του 1928. Σύμφωνα με την εφημερίδα «Ελληνική», στην κατάθεσή του ο ανθυπομοίραρχος Δ. Τέγος ανέφερε ότι ο κατηγορούμενος αναχώρησε από τη Λάρισα τη 18η Οκτωβρίου 1927 προκειμένου να υποβληθεί σε θεραπεία. Πριν από την αναχώρησή του είχε δηλώσει εμπιστευτικά σε φίλους του ότι μεταβαίνει στην Αθήνα για να δολοφονήσει τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Σύμφωνα με την ίδια κατάθεση, ο Γκούσιος μέχρι το 1926 δεν ήταν κομμουνιστής αλλά αργότερα, κατά την προεκλογική κίνηση με αφορμή την άφιξη του Μεταξά στη Λάρισα, συνελήφθη διότι μετείχε στην κομμουνιστική οργάνωση η οποία τον αποδοκίμασε. Ο ανθυπομοίραρχος Δ. Τέγος δεν πίστευε ότι έδρασε κατόπιν εντολής κομμουνιστικής οργάνωσης αλλά εξ ιδίας πρωτοβουλίας, καθώς έκρινε ότι αν η κομμουνιστική οργάνωση της οποίας υπήρξε μέλος σκεπτόταν να προβεί στη δολοφονία του Προέδρου της Δημοκρατίας, θα επέλεγε άλλο εκτελεστικό όργανο.
Σύμφωνα με την εφημερίδα «Εμπρός», ο Αναστάσιος Παπαϊωάννου, ιδιοκτήτης του λαρισαϊκού εστιατορίου Αβέρωφ, στο οποίο ο κατηγορούμενος εργαζόταν ως ταμίας, κατέθεσε ότι ο πρώην εργαζόμενός του φαινόταν λογικός άνθρωπος και διαρκώς απασχολούνταν με τη μελέτη. Κάποτε στη Λάρισα, είπε επίσης ο μάρτυρας, ο κατηγορούμενος συνδέθηκε ερωτικώς με μια ηθοποιό ονόματι Αλίκη και ο έρωτας αυτός επέδρασε στην ψυχή του περισσότερο από όσο επιδρούν συνήθως τα αισθήματα. «Ύστερα από τη γυναίκα αυτήν εχάλασε το παιδί. Ήλθεν εις Αθήνας διά να κάμει εγχείρησην διότι ήθελε να τον αγαπούν οι γυναίκες και, φυσικά, η εν λόγω Αλίκη».
Η απολογία
«Με κατηγορούν ότι προσπάθησα να δολοφονήσω τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Είμαι λοιπόν εγώ εγκληματίας; Εγώ; Μην ψάχνετε, κύριοι ένορκοι, να βρείτε σε μένα τον εγκληματία. Δεν θα τον βρείτε.
Πυροβόλησα. Ναι. Αλλά πού βρήκα το όπλο; Γιατί επιτρέπετε να πωλούνται περίστροφα τόσο ελεύθερα; Μπορεί να μην εγκληματήσει κανείς όταν βλέπει τα όπλα τόσο προκλητικά στις βιτρίνες; Διαμαρτύρομαι, κύριε Πρόεδρε, και σας ρωτώ: γιατί πωλούνται τα όπλα τόσο ελεύθερα;
Εγκλημάτησα, κύριοι δικαστές, δεν το αρνούμαι. Αλλά δεν φταίω εγώ. Μου έτρωσαν τον εγωισμό. Φταίνε εκείνοι που δεν με σταμάτησαν όταν με είδαν να βγάζω το περίστροφο. Φταίνε περισσότερο εκείνοι που με κρατάνε δεκατρείς μήνες στη φυλακή. Αποτροπιάζομαι με το έγκλημά μου και καυτηριάζω τον εαυτό μου γι' αυτό. Αποδοκιμάζω την πράξη μου αυτή. Δεν συμφωνεί καθόλου με τον χαρακτήρα μου. Όχι, δεν είμαι εγκληματίας.
Πάνε τώρα δέκα χρόνια όταν ένα πρωί βρέθηκα κουφός. Δεν ήξερα τι είχε συμβεί. Δίπλα μου έκλαιγε η μητέρα μου. Η κακή μου μοίρα με έφερε στον δρόμο της αγάπης. Κι αγάπησα μια κοινή γυναίκα που σφράγισε τη δυστυχία μου. Η αρρώστια μου με είχε κάνει τρελό. Το πώς θέλησα να δολοφονήσω τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας δεν το χωράει το μυαλό μου. Μια χάρη ζητώ από σας, κύριοι ένορκοι: Θέλω να λάβετε υπόψη σας την απολογία μου και, αν αποφασίσετε να με καταδικάσετε, η ποινή να είναι ο θάνατος».
«Άδικα, θάνατος»
Μετά την απαγγελία της καταδίκης του σε δεσμά 14 ετών, ο Γκούσιος μεταφέρθηκε από το Κακουργιοδικείο στις φυλακές του Παλαιού Στρατώνα. Ενώ οδηγούνταν στο κελί του, παραπονέθηκε στους φύλακες για την απόφαση του δικαστηρίου, εξέφρασε μεγάλη νευρική ταραχή και, μιλώντας στους συγκρατούμενούς του, είπε ότι λυπόταν γιατί δεν καταδικάστηκε σε θάνατο.
Κατά τα μεσάνυχτα, χωρίς να γίνει αντιληπτός από τους συγκρατούμενούς του, κατάπιε το περιεχόμενο τριών σωληναρίων κινίνης. Μετά από λίγη ώρα, άρχισε να κάνει εμετούς και παρουσίασε συμπτώματα δηλητηρίασης, λιποθυμώντας για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Λίγο αργότερα, ο εκτελών επιθεώρηση στις φυλακές δεσμοφύλακας ανακάλυψε στο κρεβάτι του Γκούσιου τρία άδεια σωληνάρια κινίνης, ενώ ο ίδιος βρισκόταν σε κωματώδη κατάσταση. Ο Γκούσιος μεταφέρθηκε στο Πολιτικό Νοσοκομείο, όπου τοποθετήθηκε σε θάλαμο, φρουρούμενος. Οι γιατροί διαπίστωσαν ότι επρόκειτο για σοβαρή δηλητηρίαση, ικανή να προκαλέσει θάνατο. Του χορηγήθηκαν εμετικά και έγιναν ενέσεις τονωτικές της καρδιάς, η οποία παρουσίαζε μεγάλη αδυναμία. Βρισκόταν σε κωματώδη κατάσταση και κατά καιρούς ψέλλιζε διάφορες φράσεις που αφορούσαν την καταδικαστική απόφαση, επαναλαμβάνοντας ιδίως τις λέξεις: «Άδικα, θάνατος».
Στο κρεβάτι του στις φυλακές βρέθηκε μια επιστολή απευθυνόμενη στον διευθυντή, στην οποία παραπονιόταν για την καταδικαστική απόφαση και την αστοργία της κοινωνίας.
Συνέπεια της δηλητηρίασης ήταν η όρασή του χαθεί να χαθεί. Οι νοσηλεύοντες γιατροί βεβαίωναν όμως ότι πιθανότατα θα επανερχόταν όταν θα εξαφάνιζονταν τα αποτελέσματα της δηλητηρίασης.
