Η Παναγία Καταπολιανή πέρα από τον μύθο

Η Παναγία Καταπολιανή πέρα από τον μύθο Facebook Twitter
Παναγία Καταπολιανή. άποψη από τα βορειοανατολικά σε φωτογραφική λήψη το αργότερο του 1915 (©Βρετανική Σχολή Αθηνών, BSA-SPHS_01-4390.9066).
0

Την άνοιξη του 1910 ο Harry H. Jewell, ένας φοιτητής της Royal Academy of Arts του Λονδίνου, επισκέφτηκε την Πάρο συνοδευόμενος από τον νεαρό ελληνιστή Henry Ardene Ormerod. Σκοπός της επίσκεψης του Jewell ήταν να συντάξει, για πρώτη φορά, μία συστηματική μελέτη της Παναγίας Καταπολιανής με σχεδιαστικές και φωτογραφικές αποτυπώσεις. Η εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο ενός έργου που ανατέθηκε στον φοιτητή αρχιτεκτονικής από την Επιτροπή του Byzantine Research and Publication Fund και κατόπιν σχετικής άδειας της Βρετανικής Σχολής Αθηνών. 

Το Byzantine Research and Publication Fund ήταν ένα ταμείο με έδρα το Λονδίνο, το οποίο ιδρύθηκε το 1908 για την προώθηση της έρευνας και δημοσίευσης βυζαντινών μνημείων στην περιοχή δράσης των Βρετανών ερευνητών, δηλαδή στην Ανατολική Μεσόγειο. Το ενδιαφέρον αυτό είχε ήδη ξεκινήσει από τα τέλη του 19ου αιώνα με τις εργασίες πρωτοπόρων αρχιτεκτόνων, όπως του Robert Weir Schultz και του Sidney Howard Barnsley για τη Μονή του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία. 

Η Καταπολιανή παρέμενε για χρόνια στη διάσταση του μύθου. Και αυτό δεν αφορούσε μόνο τη διαδεδομένη και επίσημη πλέον ονομασία της (Εκατονταπυλιανή, σύμφωνα με την οικεία μητρόπολη και όχι μόνο αυτή).

Η Επιτροπή χρηματοδότησε μία δεύτερη συμπληρωματική επίσκεψη του Jewell, ωστόσο το έργο της δημοσίευσης της μελέτης για την Καταπολιανή παρουσίαζε εξαιρετικές δυσκολίες λόγω των προβλημάτων στη συνεργασία ανάμεσα στην Επιτροπή του BRPF και τον φοιτητή. Τελικά η μελέτη δημοσιεύτηκε το 1920, χάρη στη σωτήρια παρέμβαση του Frederick William Hasluck, βοηθού διευθυντή της Βρετανικής Σχολής, ο οποίος ανέλαβε να συγγράψει τα κεφάλαια για την ιστορία και τις επιγραφές του μνημείου. Η έκδοση των Jewell και Hasluck υπήρξε η τελευταία της σειράς δημοσιευμάτων του BRPF και η πρώτη επιστημονική δημοσίευση για το κορυφαίο αυτό βυζαντινό μνημείο των Κυκλάδων. 

Η Παναγία Καταπολιανή πέρα από τον μύθο Facebook Twitter
O F. W. Hasluck (1878-1920), βοηθός διευθυντής της Βρετανικής Σχολής και ένας εκ των δύο συντακτών της πρώτης επιστημονικής δημοσίευσης για την Παναγία Καταπολιανή (©Βρετανική Σχολή Αθηνών, BSA-SPHS_01-2354.6266).
Η Παναγία Καταπολιανή πέρα από τον μύθο Facebook Twitter
Παναγία Καταπολιανή, άποψη από τα νοτιοδυτικά σε φωτογραφική λήψη το αργότερο του 1915 (©Βρετανική Σχολή Αθηνών BSA-SPHS_01-4388.9064).

Όταν ο Jewell επισκέφτηκε την Πάρο, η Καταπολιανή έδινε εξωτερικά την εντύπωση ενός νησιωτικού μεταβυζαντινού μνημείου: λευκά επιχρίσματα κάλυπταν όλες τις επιφάνειες του ναού και ο βυζαντινός κεντρικός τρούλος είχε δεχτεί ως επισκευή μία κωνικής μορφής προσθήκη. Η εξωτερική αυτή εικόνα του ολόλευκου, επιβλητικού εκκλησιαστικού συγκροτήματος άλλαξε ανάμεσα στα 1959 και 1965, οπότε ο Αναστάσιος Ορλάνδος, ο αρχιτέκτονας-αναστηλωτής που κυριάρχησε στα ελληνικά πράγματα για δεκαετίες, προχώρησε σε επεμβάσεις, προκειμένου να επιλύσει τα στατικά προβλήματα του ναού. Ωστόσο, ο Ορλάνδος πραγματοποίησε πουριστικού (αποκαθαρτικού) χαρακτήρα αναστηλωτικές εργασίες, οι οποίες στόχο είχαν να επαναφέρουν το συγκρότημα στη βυζαντινή του μορφή. Το αποτέλεσμα των εργασιών του είναι αυτό που βλέπει ο επισκέπτης σήμερα: αποκλειστική προβολή της βυζαντινής διάστασης του συγκροτήματος εκτός και εντός, όσο και υπερβολικά σαφείς βυζαντινές όψεις με σημαντικές αλλοιώσεις των αυθεντικών στοιχείων του μνημείου. 

Η Παναγία Καταπολιανή πέρα από τον μύθο Facebook Twitter
Η Παναγία Καταπολιανή σε ταχυδρομικό δελτάριο που ο H. Η. Jewell έστειλε στον R. W. Schultz (©Βρετανική Σχολή Αθηνών, BSA/BRF αλληλογραφία).

Με την έκδοση των Jewel και Hasluck το 1920 σκιαγραφήθηκε και εν τέλει καθιερώθηκε η άποψη που έχει ο κόσμος για το παριανό μνημείο έως τις μέρες μας. Στην ιστορική ανάλυση του συγκροτήματος παρουσιάστηκε η αρχική ονομασία του μνημείου (Καταπολιανή) και αναλύθηκε η ετυμολογική της προέλευση ως προϊόν σύνθεσης των λέξεων «κάτω» και «πόλις», δηλαδή περιγραφή εκείνης της περιοχής στο λιμάνι που βρίσκεται κάτω από τον οχυρωμένο οικισμό του νησιού, δηλαδή το Κάστρο της Παροικιάς (πβλ. τα Κατάπολα της Αμοργού). Τελικά στη δημοσίευση επιλέχτηκε να προβληθεί η μυθική ονομασία, η Εκατονταπυλιανή (ακόμη και μεταφρασμένη στα αγγλικά: The Church of our Lady of the Hundred Gates), αυτή που αναφέρεται στις ενενήντα εννιά πύλες και τη μία λανθάνουσα εκατοστή που θα αποκαλυφθεί όταν οι Έλληνες πάρουν την Κωνσταντινούπολη. Τότε αυτό το όνειρο για κάποιους δεν ήταν άπιαστο. Το 1919 η προοπτική της κατοχής της ευρωπαϊκής Κωνσταντινούπολης από την Ελλάδα είχε διατυπωθεί και από Βρετανούς. 

Από την άλλη, η μελέτη των Jewell και Hasluck για την Καταπολιανή θεμελίωσε την άποψη για την οικοδομική ιστορία του μνημείου, η οποία επίσης σε γενικές γραμμές έχει ισχύ έως σήμερα. Στη μελέτη τους προωθήθηκε ιδιαίτερα η σχέση του ναού με τον Ιουστινιανό Α΄ (527-565) και την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης. Η σχέση αυτή εκκινεί από μία μυθική αφήγηση που για πρώτη φορά μας διασώζει ο Άγγλος έμπορος Bernard Randolph στις ταξιδιωτικές του σημειώσεις από το 1687: ο Παριανός αρχιτέκτονας της Καταπολιανής μαθήτευσε δίπλα σε αυτόν της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης.

Η Παναγία Καταπολιανή πέρα από τον μύθο Facebook Twitter
Παναγία Καταπολιανή, άποψη της δεξαμενής του Βαπτιστηρίου σε φωτογραφική λήψη πριν από το 1892 από τη Συλλογή της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας (©Ιστορικά και Φωτογραφικά Αρχεία Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου/ΧΑΕ 1659).

Η Καταπολιανή παρέμενε για χρόνια στη διάσταση του μύθου. Και αυτό δεν αφορούσε μόνο τη διαδεδομένη και επίσημη πλέον ονομασία της (Εκατονταπυλιανή, σύμφωνα με την οικεία μητρόπολη και όχι μόνο αυτή). Το υψηλών αξιώσεων εκκλησιαστικό συγκρότημα με δυσκολία μπορούσε να ξεπεράσει τον ορίζοντα του 6ου αιώνα και να χρονολογηθεί αργότερα, στους λεγόμενους Σκοτεινούς Αιώνες του Βυζαντίου (7ος-9ος αι.), ιστορικό διάστημα για δεκαετίες άγνωστο ακόμη και στους ειδικούς. Ο Ιουστινιανός Α' παρέμενε μία σταθερή πρόταση. Ωστόσο, η προσεκτικότερη μελέτη των υλικών καταλοίπων της Καταπολιανής, και συγκεκριμένα των επιγραφών της, προσέφερε ένα σημαντικό ιστορικό τεκμήριο το 2019: την ανάγνωση του ονόματος «Λέων» (και όχι «Ιουστινιανός») σε γλυπτό από το βυζαντινό της τέμπλο και την ταύτιση αυτού του Λέοντος με έναν αυτοκράτορα της εικονομαχικής περιόδου, πιθανότατα τον Λέοντα Ε' τον Αρμένιο (813-820). Πράγματι, το συγκρότημα της Καταπολιανής δεν μπορεί για διάφορους λόγους να ανήκει στον 6ο αιώνα. Η γλυπτική και τα αρχιτεκτονικά του χαρακτηριστικά (ιδίως του παρεκκλησίου του Αγίου Νικολάου) μάς κατευθύνουν στις αρχές του 9ου αιώνα. 

Έτσι, η Παναγία Καταπολιανή αναδεικνύεται στον μεγαλύτερο ναό των Κυκλάδων από την εικονομαχική περίοδο, αναντίστοιχο βέβαια των μικρών εικονομαχικών εκκλησιών της γειτονικής Νάξου που κατά κανόνα συμπληρώνουν τη θολή εικόνα των βυζαντινών Σκοτεινών Αιώνων. Κοιτώντας τα μικρά, χάσαμε τα μεγάλα. Γιατί αργήσαμε να φτάσουμε σε αυτό το συμπέρασμα; «Η βυζαντινολογία είναι ένα πολύ αυστηρό συνάφι», είχε σημειώσει ο Hans Georg Beck, σχολιάζοντας τη συντηρητική πορεία της επιστήμης και όσων τη θεραπεύουν.

Η Παναγία Καταπολιανή πέρα από τον μύθο Facebook Twitter
Παναγία Καταπολιανή, βυζαντινά γλυπτά σε σχέδια του H. H. Jewell (©Βρετανική Σχολή Αθηνών).
Η Παναγία Καταπολιανή πέρα από τον μύθο Facebook Twitter
Παναγία Καταπολιανή, αξονομετρικό σχέδιο του H. H. Jewell (©Βρετανική Σχολή Αθηνών).
Η Παναγία Καταπολιανή πέρα από τον μύθο Facebook Twitter
Παναγία Καταπολιανή, άποψη του εσωτερικού σε φωτογραφική λήψη του Carl Siele από το 1910 (©Φωτογραφικό Αρχείο ΙΕΕ/Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, ΙΘ-15).

Σημείωση: Οι παραπάνω χρονολογικές θέσεις περιέχονται στο βιβλίο του συγγραφέα με τον τίτλο «Η Αθήνα μετά το τέλος του αρχαίου κόσμου: Αρχιτεκτονική γλυπτική από τον 8ο έως τον 11ο αι. μ.Χ.» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ινστιτούτο του Βιβλίου-Καρδαμίτσα. Οι φωτογραφίες αρχείου δημοσιεύονται με την άδεια της Βρετανικής Σχολής Αθηνών, του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου και του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου. 

Αρχαιολογία & Ιστορία
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Ο πρωτοπόρος πολεοδόμος και η έρευνα του για τους κατοίκους της Αθήνας

Ιστορία μιας πόλης / Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Ο πρωτοπόρος πολεοδόμος της Αθήνας

Πρωτοπορία, όραμα, κοσμοπολιτισμός: Τα υλικά με τα οποία ήταν φτιαγμένος ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης. Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με την Μαριάννα Χαριτωνίδου για την δράση, την έρευνά του για τους κατοίκους της Αθήνας, την παρακαταθήκη του στην πόλη.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Ο διαβόητος αρχαιοκάπηλος Ρόμπιν Σάιμς και ο ελληνικός του σύνδεσμος

Ρεπορτάζ / Ο διαβόητος αρχαιοκάπηλος Ρόμπιν Σάιμς και ο ελληνικός του σύνδεσμος

Ποιος είναι ο διαβόητος Βρετανός λαθρέμπορος από την εταιρεία του οποίου ανακτήθηκαν πρόσφατα εκατοντάδες αρχαιότητες μετά από μακροχρόνια διεκδίκηση από το ελληνικό Δημόσιο;
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Σχέδια για τις Απόκριες του 1933 και τα έθιμα της Παλιάς Αθήνας

Αρχαιολογία & Ιστορία / «Οι παληές αθηναϊκές Απόκρηες»: Πώς γιορτάζονταν πριν έναν αιώνα;

Μια σειρά από σχέδια που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Παναθήναια» σχετικά με τις Απόκριες και άρθρα από το περιοδικό «Μπουκέτο» για τα αποκριάτικα έθιμα της παλιάς Αθήνας.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΛΑΣΑΚΗΣ
Γίγαντες, Τρίτωνες και ένα ανάκτορο στην Αθήνα

Ιστορία μιας πόλης / Γίγαντες, Τρίτωνες και ένα ανάκτορο στην Αθήνα

Πού μπορούμε να δούμε το Ανάκτορο των Γιγάντων σε μια βόλτα μας στο κέντρο της πόλης και τι συμβολίζουν τα γλυπτά που υπάρχουν στο πρόπυλο; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον αρχαιολόγο Γιάννη Θεοχάρη.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
ΠΕΑΝ: Όταν ανατινάχτηκαν τα γραφεία της φιλοναζιστικής ΕΣΠΟ στην οδό Γλάδστωνος

Ιστορία μιας πόλης / ΠΕΑΝ: Όταν ανατινάχτηκαν τα γραφεία της φιλοναζιστικής ΕΣΠΟ στην οδό Γλάδστωνος

Ποια ήταν η ολιγομελής ομάδα ΠΕΑΝ που έμεινε στην ιστορία για τις ριψοκίνδυνες δράσεις της ενάντια στους Ναζί; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Ευάνθη Χατζηβασιλείου για την Πανελλήνιο Ένωση Αγωνιζομένων Νέων.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Χαιρώνεια: Η μάχη που γέννησε τον σύγχρονο άνθρωπο

Ιστορία μιας πόλης / Χαιρώνεια: Η μάχη που γέννησε τον σύγχρονο άνθρωπο

Στις 2 Αυγούστου του 338 π.Χ. ο Φίλιππος Β’ οδηγεί τους Μακεδόνες σε μία μάχη η έκβαση της οποίας θα αλλάξει τον κόσμο. Τι σήμανε για τη Μακεδονία, την Αθήνα και τον ελλαδικό χώρο η Μάχη της Χαιρώνειας; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Παναγιώτη Ιωσήφ, συνεπιμελητή της έκθεσης που έχει ως θέμα την ιστορική μάχη και τρέχει αυτό το διάστημα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Ανέκδοτες και σπάνιες εικόνες από την κατασκευή του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια (πριν έναν αιώνα)

Αρχαιολογία & Ιστορία / Ανέκδοτες και σπάνιες εικόνες από την κατασκευή του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια, πριν από έναν αιώνα

Η LiFO, σε συνεργασία με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, θα παρουσιάσει μια σειρά από ανέκδοτα και σπάνια ντοκουμέντα για διάφορα θέματα από τη λαμπρή, ή και όχι τόσο, ιστορία του τόπου μας. Ξεκινάμε με τον ιστορικό σταθμό του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια, που δεν ήταν πάντοτε υπόγειος.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΛΑΣΑΚΗΣ
Όταν ανέβηκε στην Αθήνα η οπερέτα «Χασίς»

Ιστορία μιας πόλης / Όταν ανέβηκε στην Αθήνα η οπερέτα «Χασίς»

Ποιοι κάνουν χρήση ναρκωτικών στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα στην Ελλάδα και ποιο είναι το κοινωνικό αποτύπωμα των ναρκωτικών στην Αθήνα της εποχής; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον ιστορικό και ερευνητή Κωστή Γκοτσίνα.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες; Η καθημερινή ζωή των ανθρώπων πίσω απ’ την πολεμική μηχανή

Αρχαιολογία & Ιστορία / Πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες; Η καθημερινότητα πίσω απ’ την πολεμική μηχανή

Μια νέα έκθεση στο Βρετανικό Μουσείο αποκαλύπτει τη ζωή των Ρωμαίων που έζησαν μέσα στις τάξεις του στρατού της Αυτοκρατορίας και την υπηρέτησαν πιστά.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
«Δεν ξέρουμε πού βρίσκεται το σώμα του Αλέξανδρου, όμως ο τάφος του είναι σίγουρα στην Αλεξάνδρεια»

Αρχαιολογία & Ιστορία / «Δεν ξέρουμε πού βρίσκεται το σώμα του Αλέξανδρου, όμως ο τάφος του είναι σίγουρα στην Αλεξάνδρεια»

Η Καλλιόπη Λημναίου-Παπακώστα, διευθύντρια του Ελληνικού Ινστιτούτου-Ιδρύματος Αλεξανδρινού Πολιτισμού, που σκάβει στην Αλεξάνδρεια από το 1998 μιλά για τις ανασκαφές που πραγματοποιεί εκεί, τα μέχρι στιγμής ευρήματα, τον Μεγαλέξανδρο, τη σχέση του με την Αίγυπτο και το πολυσυζητημένο ντοκιμαντέρ του Netflix, στο οποίο συμμετείχε.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Στοά Νικολούδη, Σαρόγλειο, Μέγαρο Υπατία: Τα έργα του Α. Νικολούδη έδωσαν ευρωπαϊκό αέρα στην Αθήνα

Ιστορία μιας πόλης / Στοά Νικολούδη, Σαρόγλειο, Μέγαρο Υπατία: Τα έργα του Α. Νικολούδη έδωσαν ευρωπαϊκό αέρα στην Αθήνα

Τα κτίρια του Αλέξανδρου Νικολούδη υπάρχουν παντού στην Αθήνα. Όμως γιατί γνωρίζουμε τόσο λίγα γι' αυτόν τον αρχιτέκτονα; Η Αγιάτη Μπενάρδου μιλά με την Αμαλία Κωτσάκη.
THE LIFO TEAM
Βυζάντιο και Αφρική: Μια έκθεση με τα εκπληκτικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα ενός ανεξερεύνητου κόσμου

Αρχαιολογία & Ιστορία / Αφρική και Βυζάντιο: Τα εκπληκτικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα ενός ανεξερεύνητου κόσμου

Μέσα από σπάνια αντικείμενα η νέα έκθεση του Met αφηγείται την κεντρική θέση της Αφρικής στα διηπειρωτικά δίκτυα εμπορίου και πολιτιστικών ανταλλαγών με το Βυζάντιο.
THE LIFO TEAM
Οι δυτικοί λόφοι της αρχαίας Αθήνας

Ιστορία μιας πόλης / Πνύκα, Νυμφών, Φιλοπάππου: Οι δυτικοί λόφοι της αρχαίας Αθήνας

H Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με τη Λήδα Κωστάκη και τον Μάρκο Κατσιάνη για τους τρεις λόφους που βρίσκονται απέναντι από την Ακρόπολη (Πνύκας, Νυμφών και Μουσών-Φιλοπάππου) και καθόρισαν την εξέλιξη του αστικού ιστού της Αθήνας.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ