Αλεξάντρ Ισάγιεβιτς Σολζενίτσιν. Από τον Κωστή Παπαγιώργη

Όταν ένα καράβι έχει 99 τρύπες στο κύτος του, και από τις καλύτερες προθέσεις να διαπνέεται κανείς, είναι αδύνατο να τις φτιάξει όλες αμέσως». Ο άνθρωπος που μιλάει έχει γράψει, μεταξύ άλλων, το Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ και Το μοσχάρι κουτούλησε στη βελανιδιά, το θέμα του είναι η σημερινή Ρωσία, και οι απαντήσεις του δίνονται στον Βιτάλι Τρετιακόφ (περ. Άρδην, τεύχος 61), διευθυντή της εφημερίδας «Τα Νέα της Μόσχας».

Γόνος Κοζάκων διανοουμένων, μαθηματικός που σπούδασε τη λογοτεχνία δι’ αλληλογραφίας, ο Σολζενίτσιν συνελήφθη το 1945 επειδή σε μιαν επιστολή του κατέκρινε τον Στάλιν, έζησε σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας και, όταν αποφυλακίστηκε, έγινε διάσημος δημοσιεύοντας στο Νόβυ Μιρ το Μια μέρα από το ζωή του Ιβάν Ντενίσοβιτς. Το ’70 τιμάται με το Νόμπελ, το ΄72 απελαύνεται από την ΕΣΣΔ και εγκαθίσταται στις ΗΠΑ, ενώ σήμερα ζει στη Ρωσία.

Ποια Ρωσία; Με την κατάρρευση του ’90, η χώρα γνώρισε μια εποχή γενικού πλιάτσικου όπου ο κρατικός μηχανισμός εξαρθρώθηκε, η μαφία άπλωσε τα πλοκάμια της παντού και ο πληθυσμός έφτασε μέχρι σημείου να στερείται ακόμα και τις πατάτες. Αν μετράει η γνώμη του, ο Σολζενίτσιν το οφείλει στο γεγονός ότι δεν είναι πολιτικός, αλλά κρατάει το ρόλο
ενός θεματοφύλακα της παράδοσης, κάτι σαν Ντοστογιέφσκι του 20^ου και του 21^ου αιώνα.

Το βαθύτερο ζήτημα είναι η σοβούσα φυσική παρακμή του ρώσικου λαού, που μοιάζει περιθωριοποιημένος, χωρίς διακριτή ιστορική ταυτότητα και χωρίς δυνατότητες να περιφρουρήσει το μέλλον του.

Παρότι ανήκουν σε μια παγκόσμια δύναμη, όπως και οι Κινέζοι, οι Ρώσοι δε γνώρισαν ποτέ δημοκρατικό καθεστώς. Άρα δεν ξέρουν τι είναι τα Κόμματα, εκτός από τις άνωθεν «κατασκευασμένες» παρατάξεις του Κρεμλίνου. Ο Αλεξάντρ Ισάγιεβιτς είναι κατηγορηματικός επ’ αυτού: καταδικάζει την ιδέα του πολιτικού κόμματος ως μορφώματος «συλλογικού εγωισμού». Η ρωσική Δημοκρατία θα πρέπει να βασιστεί στις τοπικές συλλογικότητες, ως κίνημα εκ των κάτω. Εθισμένος στην υπακοή και τον τρόμο, ο Ρώσος αγνοεί την αντιπροσώπευση. Τα κόμματα άλλωστε έχουν πυραμιδική λογική· όσο μεγάλη και αν είναι η βάση της πυραμίδας, τελικά στην κορυφή μόνο ένα πουλάκι μπορεί να πατήσει. Θυμίζει τίποτα αυτή η εικόνα; Η σκέψη ότι, βήμα βήμα, περνώντας από το ένα επίπεδο στο άλλο μέσω εκλογών, μπορεί να εξυγιανθεί ο ρώσικος πολιτικός μηχανισμός, ουσιαστικά αντιγράφει τη δυτική λογική του φιλελευθερισμού. Η αντιπροσώπευση είναι σκληρό σύστημα: λύνει τα χέρια των αντιπροσώπων και κλειδώνει απέξω τους αντιπροσωπευόμενους.

Διόλου τυχαίο ότι ο Σολζενίτσιν ασκεί κριτική στην ιδεολογία των «ανθρώπινων δικαιωμάτων» -στο μπαγιάτικο καρβέλι του φιλελευθερισμού-επικαλούμενος τις «ανθρώπινες υποχρεώσεις». Η βαθύτητα παντός δικαιώματος είναι -σε τελευταία ανάλυση και αναγωγή -ηθική. Ωστόσο η ηθική δεν θεσμοποιείται. Δεν μπορείς να θεσμοθετήσεις την καλοσύνη των πολιτών, το νόμο της καρδιάς, τον οίκτο και τη φιλοφροσύνη. Το μέσα ρώσικο μυαλό όμως μόνο έτσι μπορεί να συλλάβει την πολιτική. «Η αυταπάρνηση μπορεί να εγγυηθεί την ηθική επίλυση κάθε διαμάχης…»

Ακόμα και το ζήτημα του «ρώσικου εθνικισμού» και της ξενοφοβίας; Ειδικά η ξενοφοβία δεν αποτελεί ίδιο του Ρώσου. Άλλωστε, μια αυτοκρατορία που απαρτίζεται -και πιο σωστά απαρτιζόταν- από 120 εθνότητες δεν θα επιβίωνε αν κατατρυχόταν από παρόμοια κεντρομόλα σύνδρομα. Σε σχέση με τη Γερμανία, η οποία δεν ανέχθηκε τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, η Ρωσία δεν είχε καμιά περίοδο δημοκρατική. Οι Γερμανοί ασφυκτιούσαν μέσα στον εναγκαλισμό της Ευρώπης, ενώ οι Ρώσοι έζησαν -αρχικά- τη μακρά περίοδο του θεσμοθετημένου κομμουνισμού σαν «έξοδο» προς τα ευρωπαϊκά ιδεώδη.

Βασική και έμμονη θέση του Λένιν ήταν η καταπίεση των Ρώσων προς όφελος των άλλων εθνοτήτων. Στην ίδια γραμμή κινήθηκε και ο Στάλιν. Στο τωρινό Σύνταγμα, τονίζει ο Σολζενίτσιν, η λέξη «Ρώσος» δεν απαντάται. Πως να εξηγηθεί ότι η ρώσικη γλώσσα ήταν μητρική για το 60% του ουκρανικού πληθυσμού και σήμερα εκδιώκεται βάναυσα, υφιστάμενη το νόμο του οστρακισμού; Η απόσυρση του στόλου της Μαύρης Θάλασσας από τη Σεβαστούπολη -που δεν εκχωρήθηκε στην Ουκρανία ούτε επί Χρουτσώφ- συνιστά τεράστια προσβολή για τη ρώσικη ιστορία του 19^ου και του 20^ου αιώνα. Πως μπορεί η Ρωσία να αποκοπεί από τον ρώσικο πληθυσμό της Ουκρανίας, που ανέρχεται σε πολλά εκατομμύρια ψυχές;

Επόμενο είναι η περιβόητη «σύγκρουση των πολιτισμών» να ακούγεται στα αυτιά του παλαιού Ρώσου στρεβλά, υποκρύπτοντας μιαν άλλη, πιο ρεαλιστική σύγκρουση: ανάμεσα στον Τρίτο Κόσμο και το Χρυσό Δισεκατομμύριο. Το χάσμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών είναι πιο έκδηλο. Αλλά το βαθύτερο ζήτημα είναι η σοβούσα φυσική παρακμή του ρώσικου λαού, που μοιάζει περιθωριοποιημένος, χωρίς διακριτή ιστορική ταυτότητα και χωρίς δυνατότητες να περιφρουρήσει το μέλλον του.

Όταν ο Τρετιακόφ φέρνει τη συζήτηση στη σαφή ιστορική απειλή, ήτοι στη στρατηγική συμμαχία του βορειο-ατλαντικόυ πολιτισμού (Βορειοαμερικανική Ένωση, Δυτικοευρωπαική Ένωση και Ρωσοανατολική Ένωση), ο Σολζενίτσιν παραδέχεται ότι η χώρα του δεν δείχνει να έχει τα πολιτιστικά αποθέματα για να αντέξει. Φοβάται την κινέζικη επίδραση, τους αγγλο-αμερικανισμούς που παρεισφρέουν στη γλώσσα και, βέβαια, το πνεύμα της πανθρησκείας που κατά τα φαινόμενα θα επικρατήσει. Αν η Ρωσία προσχωρήσει στην ευρω-ατλαντικη συμμαχία θα οδηγηθεί στην παρακμή του χριστιανικού της πολιτισμού.

Η αφανής αλλά δρώσα «λατινική γραμμή» ανάμεσα στα δυτικά και ανατολικά ευρωπαϊκά κράτη φαίνεται πως δεν αφήνει αλώβητη τη Ρωσία -το μεγαλύτερο διχοτομημένο έθνος στη σημερινή Ευρώπη.