Η λέξη «κάλαντα» προέρχεται από τις «καλένδες», των οποίων η ρίζα εντοπίζεται στη λατινική λέξη «calendae»· έτσι ονομάζονταν, μάλλον από τον Ε' αιώνα, οι πρώτες μέρες των ρωμαϊκών μηνών. Υπήρχε δε ένα βιβλίο χρεών, το «calendarium exercere» (τηρείν καλενδάριον), που μεταφορικά πλέον χρησιμοποιούμε με την έννοια του ημερολογίου.

 

Το έθιμο προϋπήρχε στον ελληνικό χώρο. Κατά την αρχαιότητα, παιδιά γύριζαν στα σπίτια κρατώντας ένα κλαδί ελιάς ή δάφνης, στολισμένο με καρπούς και κορδέλες, τραγουδώντας ευχές για υγεία, καλή σοδειά και ευημερία, και στο τέλος έπαιρναν δώρα.

 

Στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία «Καλένδες» αποκαλούνταν οι εορτασμοί της 1ης Ιανουαρίου, πολλοί εκ των οποίων διατηρήθηκαν και από τους Χριστιανούς. Όμως το 681 μ.Χ. η Στ' Οικουμενική Σύνοδος καταδίκασε τις γιορτές αυτές με τον 62ο Κανόνα της:

 

«Τας ούτω καλουμένας Καλάνδας και τα λεγόμενα Βοτά και τα καλούμενα Βρουμάλια και την εν πρώτη του Μαρτίου επιτελουμένην πανήγυριν, καθάπαξ εκ της των πιστών πολιτείας περιαιρεθήναι βουλόμεθα. Προ αυτού του κινδύνου να διακοπεί το έθιμο που πιθανώς να τάραζε την επιβληθείσα κατάνυξη σε όλους τους τομείς δραστηριότητας οι "πιστοί" εισήγαγαν δημοτικά ευχητικά τραγούδια επί των ταυτόσημων χρονικά θρησκευτικών εορτών και έτσι το έθιμο συνεχίζει και σήμερα με την από τότε νέα ονομασία "Κάλαντα"».  

 

Και αποκαλούσε τους συμμετέχοντες σ’ αυτά «μηναγύρτες», κατά δε απόσπασμα του Τζέτζη (Χιλ. ΙΓ' 246 κε):

 

Ὁπόσοι περιτρέχουσι χώρας καὶ προσαιτοῦσι

καὶ ὅσοι κατ΄ ἀρχίμηνον τοῦ Ιανουαρίου

καὶ τοῦ Χριστοῦ γεννήσει καὶ Φώτων τῃ ἡμέρᾳ

ὁπόσοι περιτρέχουσι τὰς θύρας προσαιτοῦντες

μετὰ ᾠδῶν ἤ ἐπῳδῶν ἤ λόγων ἐγκωμίων

οὖτοι ἄν πάντες λέγοιντο κυρίως Μηναγύρται.

 

Τελικά, όμως, βλέποντας πόσο βαθιά ριζωμένα είναι στις συνήθειες των ανθρώπων, τα μετασχηματίζει και σταδιακά τα ενσωματώνει στους κόλπους της, διατηρώντας το έθιμο. Το καταφέρνει δίνοντας θεολογικό περιεχόμενο, αντικαθιστώντας τις παγανιστικές ευχές με τη γέννηση του Χριστού, τον Άγιο Βασίλειο και τον αγιασμό των Θεοφανίων, ενώ εκφράσεις όπως «καλή τύχη» μετατρέπονται σε «ευλογία Θεού». Επίσης, καταργεί κάθε είδους μεταμφιέσεις καθώς και τα διονυσιακά στοιχεία.

 

Στην εξέλιξή τους τα κάλαντα ψάλλονται κυρίως από παιδιά και εφήβους, είτε μεμονωμένα είτε κατά ομάδες, σε σπίτια, καταστήματα, δημόσιους χώρους κ.λπ., συχνά με τη συνοδεία του γνωστού τριγώνου. Στη σύγχρονη εποχή όμως ακούγονται όλο και λιγότερο και συχνά τα παιδιά, αντί να τα τραγουδήσουν, τα βάζουν να ακούγονται από μουσικές ψηφιακές πλατφόρμες.

 

Μπορούμε συμπερασματικά να πούμε ότι τα κάλαντα είναι παγανιστικό έθιμο με χριστιανικό περιεχόμενο και λαϊκή μορφή. Συμβολίζουν τη μετάβαση στον νέο χρόνο, ευχές για καλοτυχία, τη συλλογικότητα και το μοίρασμα αλλά και τη συνέχεια της παράδοσης μέσα στους αιώνες.

 

Η Δόμνα Σαμίου, η κατεξοχήν μουσικός που διέσωσε την παραδοσιακή μουσική και εργάστηκε για την προβολή της, δεν θα μπορούσε να μην έχει ασχοληθεί με αυτό το έθιμο. Με τον δικό της μοναδικό τρόπο τα κάλαντα σε διάφορες περιοχές και εποχές.

 

Κάθε χρόνο ο Καλλιτεχνικός Σύλλογος Δημοτικής Μουσικής «Δόμνα Σαμίου» (ΚΣΔΜ «Δόμνα Σαμίου») που ιδρύθηκε το 1981 με σκοπό τη διάσωση και προβολή της παραδοσιακής μουσικής επιλέγει και παρουσιάζει κάλαντα του δωδεκαημέρου Χριστουγέννων - Πρωτοχρονιάς - Φώτων από διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας από το αρχείο της Δόμνας Σαμίου.

 

Στο σημερινό ηχητικό ντοκιμαντέρ ο Άρης Δημοκίδης, σε συνεργασία με τον ΚΣΔΜ «Δόμνα Σαμίου», παρουσιάζει κάποια, συνοδευμένα με σχόλια και ιστορίες του καταξιωμένου σολίστα και ακαδημαϊκού δασκάλου, Σωκράτη Σινόπουλου.

 

Τα κάλαντα προέρχονται από το αρχείο του συλλόγου. Ολόκληρο τον κατάλογο με τα κάλαντα που επέλεξε φέτος ο σύλλογος σε διαφορετικές εκδοχές και παραλλαγές μπορείτε να τον ακούσετε εδώ.

 

Περιηγηθείτε από περιοχή σε περιοχή μέσω του διαδραστικού χάρτη και επιλέξτε τα ειδικά κόκκινα βελάκια για να ακούσετε τα κάλαντα ή για να δείτε το αντίστοιχο βίντεο. Διαβάστε τους στίχους και πληροφορίες για κάθε ηχογράφηση.

 

Μιλούν οι:

Σωκράτης Σινόπουλος, μουσικός, λέκτορας του Τμήματος Μουσικής Επιστήμης και Τέχνης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, πρόεδρος του ΚΣΔΜ «Δόμνα Σαμίου».

 

*Συνεργάτις περιεχομένου: Ελένη Καλέση

**Μουσική επένδυση: Nalyssa Green / Pan Pan / New*Deal / Teo x3 / Petros Satrazanis / Epidemic Sound

***Τα αποσπάσματα απ’ την ΕΡΤ προέρχονται απ’ το Αρχείο της ΕΡΤ, το οποίο ευχαριστούμε θερμά για την άδεια χρήσης