«Η μνήμη όπου και να την αγγίξεις πονεί», έγραφε ο Σεφέρης, έχοντας νιώσει βαθιά τα κοινά τραύματα που ενώνουν τα μέρη του Λεβάντε και κάνουν χώρες σαν τον Λίβανο να μην ξεχνούν: ακόμα και το βίντεο που βλέπουμε στις οθόνες του αεροπλάνου λίγο πριν προσγειωθούμε στη Βηρυτό, με αφορμή τα 80 χρόνια της Middle East Airlines, δείχνει σκηνές από βομβαρδισμένα αεροπλάνα και έντρομους πιλότους που προσπαθούν να προσγειώσουν τα αεροσκάφη ανάμεσα σε φωτιές κατά αιματηρό εμφύλιο που ρήμαξε τη χώρα τη δεκαετία του ’80.
Ποια άλλη εταιρεία μπορεί, αλήθεια, να προβάλει, με αφορμή μια εορταστική επέτειο, σκηνές βομβαρδισμών παράλληλα με εικόνες αλλοτινής ευωχίας, με μακρυμάλληδες Λιβανέζους να απολαμβάνουν το δείπνο τους καπνίζοντας πούρα την ώρα της πτήσης; Όλα αυτά συνέβαιναν και ήταν απολύτως πραγματικά, προσθέτοντας άλλη μια συναρπαστική σελίδα στην ιστορία της Βηρυτού που γράφεται με το αίμα και τις θυσίες των παθιασμένων κατοίκων της, οι οποίοι εξακολουθούν ωστόσο να γλεντάνε, να μεθάνε και να ερωτεύονται σαν να μην υπάρχει αύριο.
Οι ντόπιοι έχουν αμέτρητες ιστορίες να αφηγηθούν, όχι μόνο για τον πόλεμο αλλά και για τα ωραία βουνά με τους κέδρους που δεν στολίζουν τυχαία την πανέμορφη σημαία τους, και για την άγρια φύση που χαίρονταν μικροί, όταν αναζητούσαν εκεί καταφύγιο τις μέρες του εμφυλίου.
Όλες οι αντιφάσεις, εξάλλου, είναι εδώ. «Ο μήνας Αύγουστος στη Βηρυτό υπάρχει / δίχως ο κόσμος να το ξέρει / δεν έμεινε άλλη παρηγοριά / απέναντι στον πόνο παρά / ο πόνος ο ίδιος», έγραφε σε ένα από τα ποιήματά της (μτφρ. Νικολέττα Σίμωνος) η σπουδαία Ετέλ Αντνάν, περιγράφοντας τα ακραία συναισθήματα που επικρατούν σε μια πόλη όπου οι μυρωδιές από βαριά αρώματα και φρεσκοκομμένα μυρωδικά σκορπίζουν στον αέρα σε κάθε γειτονιά που προσπαθεί να φτιάξει μια καθημερινότητα κόντρα στις απειλές των βομβαρδισμών και των drones που πετούν από πάνω της. Είναι κι αυτά μια κανονικότητα, όπως ήταν κάποτε οι θόρυβοι από σφαίρες που είχαν ως αποτέλεσμα κάθε οικογένεια να θρηνεί τον δικό της νεκρό, ανάμεσα σε Δρούζους, Μαρωνίτες, ορθόδοξους χριστιανούς και μουσουλμάνους, σιίτες και σουνίτες∙ είπαμε, κανείς δεν ξεχνά σε αυτό το ευαίσθητο καθεστώς συμφιλίωσης.
Γι’ αυτό οι ντόπιοι έχουν αμέτρητες ιστορίες να αφηγηθούν, όχι μόνο για τον πόλεμο αλλά και για τα ωραία βουνά με τους κέδρους που δεν στολίζουν τυχαία την πανέμορφη σημαία τους, και για την άγρια φύση που χαίρονταν μικροί, όταν αναζητούσαν εκεί καταφύγιο τις μέρες του εμφυλίου. Μιλώντας μας για τον χαμένο μιλτονικό παράδεισο που ήταν κάποτε ο Λίβανος, ο γνωστός καλλιτέχνης Ζίαντ Αντάρ, που μεταφέρει τις αναμνήσεις από την όμορφη φύση σε έργα του με αλλόκοτα ηλιοτρόπια, τα οποία μοιάζουν ταυτόχρονα περήφανα και απειλητικά, μας οδηγεί, στον δρόμο για τη Ζάιντα, δηλαδή την καβαφική Σιδώνα, σε έναν τέτοιο μικρό παράδεισο: ένα μέρος με άγρια φυτά, μποστάνια, φοίνικες, λίγο πιο κάτω από την εθνική οδό που χωρίζει τη Βηρυτό από τις κατεχόμενες από τη Χεζμπολάχ νότιες περιοχές, επιμένοντας πως έτσι θέλει να θυμάται τον Λίβανο των παιδικών του χρόνων. Επίσης, μας δείχνει τον δρόμο προς το ιερό του φοινικικού θεού της θεραπείας Eshmun, του αντίστοιχου Λιβανέζου Ασκληπιού που λατρευόταν σε αυτά τα μέρη όπως η Ίσιδα και η Αστάρτη, αισθησιακές και αγέρωχες θεότητες της Σελήνης και της γυναικείας φύσης, που δεν έστησαν τυχαία εδώ τα πιο παλιά ιερά τους.
Κάποια άλλα ιερά και χωριά, στα βόρεια του Λιβάνου αυτήν τη φορά, προς τη μεριά της Τρίπολης, με τις στημένες πάνω σε ρωμαϊκά κατάλοιπα χριστιανικές εκκλησίες, φορτίζουν αντίστοιχα τις αναμνήσεις της Μαρί-Eλέν Μοαουάντ, η οποία επίσης αρνείται, όπως τόσοι κοσμοπολίτες Λιβανέζοι, να εγκαταλείψει τον τόπο της, παρά την καταστροφή. Γεμίζοντας τα τραπέζια του εστιατορίου Villa Clara, που διατηρεί μαζί με τον βραβευμένο Γάλλο σεφ σύζυγό της, με άγρια, ευωδιαστά τριαντάφυλλα από τους κήπους της Βηρυτού, η Μαρί-Ελέν προσφέρει τις δόσεις ομορφιάς που λείπουν από τις συζητήσεις για την απώλεια, τον πόλεμο, το αβέβαιο μέλλον.
Όσο όμως κι αν οι Λιβανέζοι ελπίζουν και προσπαθούν κάθε φορά να βλέπουν μπροστά, δεν τους αφήνουν τα γεγονότα: η μεγάλη έκρηξη που ισοπέδωσε το λιμάνι τη μαύρη μέρα της 4ης Αυγούστου 2020 ήταν το πλέον τραγικό αποτέλεσμα της βαθιάς διαφθοράς που κυριαρχεί σε ένα κράτος στο οποίο κουμάντο κάνει ουσιαστικά η Χεζμπολάχ. Η Βηρυτός δεν κατάφερε έκτοτε να σταθεί ξανά στα πόδια της. Ακόμα κι αν ο σημερινός πρωθυπουργός υπόσχεται τον αφοπλισμό της ηγετικής ομάδας της Χεζμπολάχ, ο πόλεμος με το Ισραήλ και τα drones που υψώνονται και πάλι απειλητικά δεν επιτρέπουν εύκολες λύσεις.
Tο ότι η Βηρυτός υποφέρει, παρά τον πλούτο των κατοίκων και τα επιβλητικά σπίτια που συναγωνίζονται τις πιο εντυπωσιακές βίλες της Ευρώπης, φαίνεται από τη σαρωτική ανεργία, την πτώση του κατά κεφαλήν εισοδήματος και τη λαβωμένη εθνική οικονομία. Η έκρηξη κατέστρεψε τεράστια σιλό με σιτηρά, με αποτέλεσμα αυτήν τη στιγμή το ψωμί να είναι κατά 90% εισαγόμενο, όπως και τα περισσότερα αγαθά της χώρας.
Η τεράστια τρύπα που άφησε η έκρηξη φαίνεται από το αεροπλάνο και οι δύο Γαλλίδες κομίστριες, Σοφί Γκινιόν και Κλόε Ντομά, που έγραψαν το ωραίο βιβλίο «Βηρυτός - Κόντρα σε όλα», αναφέρουν με ακρίβεια πως είναι «η μεγαλύτερη μη ατομική έκρηξη που έχει γίνει ποτέ στην Ιστορία». Το ρεύμα είναι κι αυτό μια δύσκολη υπόθεση λόγω της διαφθοράς, όπως και το νερό, που είναι επίσης σε έλλειψη. Δεν είναι, επομένως, να απορείς με τις τακτικές βραδινές διακοπές ρεύματος που βυθίζουν την πόλη στο σκοτάδι.
Όλα μοιάζουν να είναι υπό αίρεση, αλλά οι Λιβανέζοι δεν χάνουν το χιούμορ τους, ακόμα κι αν πολλές φορές το παρακάνουν. «Μα είναι δυνατόν να ανοίγει μπαρ στο λιμάνι με το όνομα “Τσουνάμι”;» μας λέει αγανακτισμένος ο Ζίαντ, σχολιάζοντας το ότι κάποιοι είχαν τη φαεινή ιδέα να ονομάζουν το μπαρ «Τσουνάμι» από τα τεράστια κύματα που προκάλεσε στο λιμάνι η έκρηξη.
Οι Λιβανέζοι, θυμωμένοι για τα δεινά που βρίσκουν ξανά τη χώρα τους, είναι για μια ακόμα φορά διχασμένοι ανάμεσα σε όσους βλέπουν τη Χεζμπολάχ ως αναγκαίο κακό και όσους τη θεωρούν υπαίτια για όλα όσα τραβάει η χώρα, ένα απόστημα που δεν λέει να σπάσει. Αλλά οι φτωχοί νέοι που κινούνται με φλογισμένα μάτια ανάμεσα σε κατεστραμμένα παραπήγματα έχουν πολλούς λόγους να φανατίζονται – κυρίως γιατί δεν έχουν τίποτα να χάσουν.
Το αυτοκόλλητο σήμα της Χεζμπολάχ πάνω στο μηχανάκι ενός νέου δεν αφήνει περιθώριο αμφιβολίας ότι άλλες, περίεργες δραστηριότητες συμβαίνουν ανάμεσα στα καταστήματα με τις αντίκες στη γειτονιά Basta που ελέγχουν οι διάφοροι πολέμαρχοι. Στη Βηρυτό, περισσότερο από ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη πόλη, συναντάς τα πάντα: κιτρινοπράσινες σημαίες της Χεζμπολάχ υψωμένες σε κατεστραμμένα παραπήγματα, λαμπερές παρουσίες σε κυριλέ εστιατόρια, νυχτερινά κλαμπ με παρκαρισμένες σε επιδεικτικό σημείο Μαζεράτι. Ο κωδικός «stay safe» που χρησιμοποιούμε για το Wi-Fi στο ξενοδοχείο τα λέει όλα από μόνος του.
Την ίδια στιγμή, στην ίδια πόλη συναντάς χαρούμενους νέους που διασκεδάζουν μέχρι πρωίας σε κλαμπ με λιβανέζικα και ελληνικά τραγούδια –παντού τελικά στην Ανατολή αγαπούν τη Βίσση!–, ερωτευμένα ζευγαράκια που κρατιούνται χέρι-χέρι χαζεύοντας το ηλιοβασίλεμα στην Κορνίς, μουσουλμάνους γέροντες που χαζεύουν τους περαστικούς σε αυτοσχέδια τραπεζάκια, νοσταλγικούς θαμώνες του Sporting Club Beach, του πιο παλιού ομίλου-εστιατορίου στην παραλία, βγαλμένου από παλιά λιβανέζικη καρτ ποστάλ· εκεί καθόμαστε με τις ώρες χαζεύοντας τον ήλιο που πέφτει πίσω από τα βράχια. Ο κόσμος μπορεί να χαίρεται τον παράξενο ήλιο του Νοέμβρη, κανείς, όμως, εδώ δεν κάνει μπάνιο και ο λόγος δεν είναι τόσο η κρύα θάλασσα όσο η αδιανόητη μόλυνση: εδώ έχουν έρθει όλα τα απόβλητα και τα σκουπίδια της Μεσογείου –να τη και πάλι η διαφθορά!–, αφού η τοπική μαφία έχει φροντίσει να εισαγάγει σκουπίδια από άλλα μέρη.
Τίποτα, εν ολίγοις, στη Βηρυτό δεν είναι όπως φαίνεται, ακόμα και στα πανάκριβα μαγαζιά των εντυπωσιακών κτιρίων που ξαναχτίζει η εταιρεία Solidere, μια σύμπραξη δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, τα οποία μοιάζουν άδεια από πελάτες. Ο κόσμος δεν περπατάει πια στις μεγάλες πλατείες, παρά μόνο στην Κορνίς, τη γνωστή παραλιακή, ενώ ολόκληρα οικοδομικά τετράγωνα με καταστήματα με πεσμένες τις βιτρίνες φυλάσσονται πλέον, κατά τραγική ειρωνεία, από αρματωμένους φρουρούς.
Η Βηρυτός ξαναχτίζεται μετά την έκρηξη, μάλλον με πιο μοντέρνο χαρακτήρα από όσο χρειάζεται, αλλά εδώ βρίσκεις την αρχιτεκτονική στην πιο περίτεχνη εκδοχή της: από τους γυάλινους ουρανοξύστες που έχει υψώσει ο Λιβανέζος αρχιτέκτονας Μπερνάρ Χούρι μέχρι τα παλιά, οθωμανικής επιρροής οικοδομικά τετράγωνα ή τις βίλες του δυτικού εκλεκτικισμού που προτιμούσε η αστική τάξη αλλά και τις μοντέρνες πολυκατοικίες που κάνουν την πόλη να θυμίζει σε κάποια σημεία Αθήνα.
Υπάρχουν και κτίρια με μνήμες οδυνηρές, όπως το διάτρητο από σφαίρες κουφάρι του Holiday Inn, ενός ξενοδοχείου που, από μέρος συνάντησης των κοσμικών, των κατασκόπων και των διανοουμένων τη δεκαετία του ’70, μετατράπηκε μέσα σε δυο μήνες, από την έναρξη του εμφύλιου πολέμου, σε πεδίο μάχης, αποτελώντας μέρος του περίφημου «πολέμου των ξενοδοχείων» που ισοπέδωσε την πόλη. Πρόκειται για τον πόλεμο που ξέσπασε λίγους μόλις μήνες μετά την έναρξη του εμφυλίου και κράτησε μέχρι τον Μάρτιο του 1976, κινητοποιώντας πάνω από 25.000 πολέμαρχους και από τα δυο στρατόπεδα, και έχοντας ως τελικό απολογισμό περισσότερους από 1.000 νεκρούς και 2.000 τραυματίες.
Κατά τα άλλα, όμως, οι απολύτως φιλόξενοι και ζεστοί Λιβανέζοι δεν θα σε αφήσουν ποτέ να φύγεις με βαριά καρδιά, πάρα τον κίνδυνο: θα φροντίσουν το τραπέζι να έχει ωραία κρασιά από τους δικούς τους αμπελώνες, άφθονη ρακή –ναι, στον Λίβανο, σε αντίθεση με τις άλλες μουσουλμανικές χώρες, πίνουν– και να είναι γεμάτο υπέροχους μεζέδες, ταμπουλέ, μπαμπαγκανούς, σις ταούκ και στο τέλος απίστευτα νόστιμα φρούτα –τα πιο ωραία φρούτα τα γεύεσαι πάντα εδώ– και φυσικά μπακλαβαδάκια. Οι Λιβανέζοι είναι ερωτευμένοι με τη ζωή με έναν τρόπο αυθεντικό και ανεπανάληπτο, που δεν συναντάς εύκολα σε κανένα μέρος του πλανήτη. Το έγραφε ανάγλυφα ο σπουδαίος Ραμπίε Τζάμπιρ, ο οποίος στους «Δρούζους του Βελιγραδίου» περιέγραφε τα λιβανέζικα πάθη στη Βηρυτό του 19ου αιώνα, τότε που η πόλη είχε καταφέρει να σταθεί όρθια και πάλι, σε μια ακόμη δύσκολη περίοδο της Ιστορίας της, όταν οι εμφύλιες έριδες είχαν αρχίσει να ξεσπούν ανάμεσα στις κοινότητες.
Παρότι λοιπόν σήμερα η χρυσή εποχή του λιβανέζικου «Παρισιού» έχει παρέλθει προ πολλού, οι κάτοικοι της Βηρυτού εξακολουθούν να ζουν κάθε στιγμή αφού, όπως μου λέει χαρακτηριστικά η Μαρί-Ελέν, «δεν ξέρουμε αν την επόμενη μέρα θα είμαστε ζωντανοί ή κάτω από το χώμα». Μέσα σε λίγες ώρες, κοντά στο αυτοσχέδιο μπακάλικο-καφέ στα νότια περίχωρα της Βηρυτού, λίγο έξω από τη Ζάιντα, όπου πίναμε ουίσκι σε πλαστικά ποτήρια τρώγοντας ελιές από γυάλινα βάζα, θα έσκαγε μία ακόμα ισραηλινή βόμβα, με παράπλευρες απώλειες παιδιά. Από αυτόν τον βράχο που κάποτε αγνάντευαν τους εχθρούς οι Σταυροφόροι τώρα οι ντόπιοι βλέπουν το πεδίο μάχης που εξελίσσεται και πάλι μπροστά στα μάτια τους. Σίγουρα, η Βηρυτός δεν είναι ένας προορισμός τον οποίο θες να επισκεφτείς, αφού παραμένει εμπόλεμη ζώνη –εκτός από τις πτήσεις, οι ελληνικές εταιρείες έχουν κόψει και τη σύνδεση με τα κινητά–, αλλά είναι η πόλη που θα σε ακολουθεί με τις εικόνες της και τις αλήθειες της σε κάθε σου βήμα γιατί, ακόμα κι αν βγει από τη σκέψη σου, δεν θα βγει ποτέ από την καρδιά σου.
