Στην Ιωάννα Καρυστιάνη
ΠΑΡΑΤΗΡΩ ΜΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ από τις μέρες της κατάληψης στο Πολυτεχνείο. Πάνω από την κεντρική πύλη, σκαρφαλωμένος, ένας ωραίος, μελαχρινός νέος. Αόριστα μου είχε φέρει στο μυαλό κάποιον και μόλις πριν από δύο χρόνια, όταν πέθανε, έμαθα πως ο νεαρός ήταν ο Γιώργος Μερτίκας. Γεννημένος το 1957, μαθητής λοιπόν και όχι φοιτητής εκείνο τον Νοέμβρη. Από τα τέλη της δεκαετίας του ’80 βρισκόμασταν συχνά με τον Γιώργο στο κέντρο. Είχε φιλοξενήσει κάποια δύστροπα φιλοσοφικά μου πονήματα στο εκλεκτό περιοδικό ιδεών «Λεβιάθαν». Πολλοί εσπρέσο –που τους λάτρευε‒ στη Δελφών, περιπλανήσεις ανά τη Σόλωνος και στα γύρω, περνώντας πρώτα από τα βιβλιοπωλεία για τη διανομή του περιοδικού. Ποτέ δεν είχε μιλήσει για εκείνες τις μέρες, για τη συμμετοχή του, για το πέρασμά του μέσα από τον κίνδυνο. Ποτέ.
*Στο βιβλίο του Λεωνίδα Καλλιβρετάκη «Το Πολυτεχνείο έξω από το Πολυτεχνείο - Οι αφανείς πρωταγωνιστές της εξέγερσης του 1973» (Θεμέλιο, 2023), στο τέλος παρατίθεται ο πλήρης κατάλογος των ονομάτων των 716 συλληφθέντων στο Πολυτεχνείο τη νύχτα της 16ης προς 17η Νοεμβρίου. Εκατοντάδες ονόματα, άνδρες και γυναίκες, όπου πλάι σε έναν «Αθανάσιον Μικρούτσικον» ή κάποιον «Διονύσιον Τσακνή» και άλλους/-ες, λίγο-πολύ ακουστούς στις δεκαετίες της Μεταπολίτευσης (με κάποιες εκπλήξεις ανάμεσά τους), συναντώ και πρόσωπα με τα οποία είχα κάποια προσωπική σχέση και, επίσης, δεν είχαν πει κουβέντα.
Είναι φανερό πως έχουν πολλαπλασιαστεί στη χώρα όσοι δεν θέλουν να ξέρουν τίποτα γι’ αυτό το βουητό, για το αίμα του σπουδαστή Ωδείου που του έτυχε η σφαίρα dumdum, για τη λαχτάρα του δεκαεξάχρονου Γιώργου Μερτίκα που ανακάλυπτε κι αυτός το νόημα της πολιτικής και προσωπικής ελευθερίας ως αδιαίρετο, για τη γενναιότητα μιας Καρυστιάνη.
Στέκομαι, ας πούμε, στο όνομα Δημήτρης Ποταμιάνος και αναρωτιέμαι: είναι ο γλυκός καθηγητής που μας καλούσε για φαγητό στην οδό Αδριανού, ο ψηλός, μελαγχολικός επικούρειος της Παντείου που έχει πεθάνει από χρόνια ή μήπως πρόκειται περί συνωνυμίας; Έχω λόγους να μην πιστεύω στην απλή συνωνυμία. Άλλους/-ες που έγιναν στη συνέχεια ιστορικοί, ποιήτριες, εκδότες, μηχανικοί, μαζί με παλαιότερους από τη γενιά των Ιουλιανών και ακόμα μεγαλύτερους. Ο κατάλογος περιέχει προφανώς ονόματα φοιτητών και φοιτητριών από οργανώσεις, όπως και κόσμο που έφερε μόνο την απλή ιδιότητα του φοιτητή, του ιδιωτικού υπαλλήλου κ.λπ. Υποθέτω πως πολλοί και πολλές που ρίσκαραν εκείνες τις μέρες –δεν ήταν εξάλλου λίγα όσα υπέστησαν οι συλληφθέντες– θα έπεσαν αργότερα πάνω σε εκείνην την άλλη μερίδα του έθνους των Ελλήνων που μιλούσε με ξινή περιφρόνηση για το Πολυτεχνείο, για τον «μύθο» και τις ιδιοτελείς καριέρες. Σε αυτά, δηλαδή, που λέγονται μέχρι σήμερα για τους «ακτιβιστές», αν και, ευτυχώς, ο όρος δεν προβλήθηκε αναδρομικά στους νέους του ’73.
*Ο Λεωνίδας Καλλιβρετάκης έχει συλλέξει μαρτυρίες τραυματισμένων από σφαίρες αστυνομικών και από πυρά άλλων καθεστωτικών. Σε κοντινούς δρόμους του Μετσόβιου ή πιο μακριά, εκεί όπου βρήκαν τον θάνατο οι περισσότεροι από όσους/-ες έχουν καταχωριστεί στα θύματα των ημερών.
Διαλέγω εδώ, ενδεικτικά, μια περίπτωση έτσι όπως παίρνει τον λόγο στο βιβλίο, με τον ιστορικό να συμπληρώνει την πρωτοπρόσωπη αφήγηση:
«Ο 18χρονος σπουδαστής του Ωδείου, Δημήτρης Παπαδόπουλος, φεύγοντας εκείνο το βράδυ από το μάθημα μουσικής που είχε στην οδό Σπυρίδωνος Τρικούπη, πήγε στο Πολυτεχνείο, “επειδή ήμουν αντίθετος στο καθεστώς και ήθελα να συμπαρασταθώ στους αγωνιζόμενους φοιτητές. Το έργο που μου ανατέθηκε ήταν να ανάβω φωτιές για την αντιμετώπιση των δακρυγόνων, που στις 10 το βράδυ είχαν πλημμυρίσει την περιοχή. Παράλληλα, βοηθούσα στη μεταφορά των τραυματιών στο αναρρωτήριο του Πολυτεχνείου. [Μεταξύ των άλλων] μετέφερα έναν τραυματία που ήταν κτυπημένος στο στήθος και νομίζω ότι ήταν νεκρός, διότι παρέμενε ακίνητος. Γύρω στις 12 τα μεσάνυχτα βρέθηκα στη διασταύρωση Αβέρωφ - Πατησίων, απέναντι από το ξενοδοχείο Ακροπόλ. Είδα τότε ένα άτομο πεσμένο στο έδαφος, που φαινόταν να είναι σοβαρά τραυματισμένο. Πήρα μια διαφημιστική επιγραφή που βρισκόταν εκεί, για να προφυλαχτώ, και κατευθύνθηκα προς το μέρος του τραυματία για να προσφέρω ό,τι βοήθεια μπορούσα. Προτού προλάβω όμως να κάνω δυο βήματα, άκουσα μια ριπή και πλημμύρισα στο αίμα. Η σφαίρα με χτύπησε στο δεξιό τμήμα της λεκάνης. Αμέσως δίπλωσα στα δύο και έπεσα στο πεζοδρόμιο”. Αφού ανασηκώθηκε και περπάτησε λίγα μέτρα, έπεσε πάλι: “Σε μικρή απόσταση ήταν κάτι παιδιά, μάλλον φοιτητές, που έσπευσαν να με βοηθήσουν και με μεταφέρανε στο Πολυτεχνείο”. Εκεί μέσα, σε έναν θάλαμο, “υπήρχαν άλλοι 10 με 15 τραυματίες, όλοι βαριά τραυματισμένοι, πλημμυρισμένοι στο αίμα και ήταν φανερό πως είχαν χτυπηθεί από σφαίρες. Ορισμένοι φώναζαν βοήθεια και άλλοι ήταν σε τέτοια κατάσταση, που δεν μπορούσαν ούτε να κινηθούν”. Δέκα λεπτά αργότερα τον μετέφεραν σε ένα ασθενοφόρο που αρχικά κατευθύνθηκε στον Σταθμό Πρώτων Βοηθειών του Ερυθρού Σταυρού, στη Γ’ Σεπτεμβρίου. Εκεί είδε “μεγάλο συνωστισμό και αστυνομικούς που κυνηγούσαν πολίτες και τους χτυπούσαν με κλομπ”, με αποτέλεσμα οι τραυματιοφορείς να ανακρούσουν πρύμνα και να τον μεταφέρουν στο Ρυθμιστικό. Καθοδόν έχασε τις αισθήσεις του. Υποβλήθηκε σε αλλεπάλληλες εγχειρήσεις και νοσηλεύτηκε κατά καιρούς σε διάφορα νοσοκομεία, χωρίς ποτέ η υγεία του να αποκατασταθεί πλήρως. Παράλληλα, προσβλήθηκε από ηπατίτιδα από τις συνεχείς μεταγγίσεις αίματος, ενώ παρέμειναν στο σώμα του θραύσματα του βλήματος, γεγονός που οδήγησε στην υπόθεση ότι επρόκειτο για εκρηκτική σφαίρα dumdum (βλ. κατάθεση Δ. Παπαδόπουλου στο Πενταμελές Εφετείο Αθηνών, Πρακτικά, σ. 539-540)».
*Ανατρέχω τώρα στα λόγια μίας από τις πιο γνωστές, σημαντικές και φωτεινές μορφές εκείνου του αστερισμού προσώπων. Αφηγείται έτσι η Ιωάννα Καρυστιάνη: «Αυτό που θέλω να σου πω είναι ότι στο Πολυτεχνείο νιώσαμε πλήρεις υπάρξεις. Δηλαδή, ακόμα κι εκείνοι που από τη φύση τους ή από τις συνθήκες της ζωής ένιωθαν ως πολύ μεγάλη απειλή τη μοναξιά, εκείνες τις μέρες δεν τη νιώσαμε ούτε δευτερόλεπτο. Και επειδή ήταν πολύ πυκνός ο χρόνος, υπήρχε αυτό το αντιφατικό στοιχείο: ταυτόχρονα μια ανείπωτη δυστυχία τού να συνειδητοποιείς ότι οι στρατόκαυλοι μπορούν να δολοφονήσουν άοπλους μαθητές και σπουδαστές, κι από την άλλη, η απόκοσμη ευτυχία τού να νιώθεις “ψυχή τε και σώματι” ελεύθερος μέσα σε συνθήκες δικτατορίας. Ένα περίεργο πράγμα [...]. Ερχότανε σαν βουητό. Βουητό που ξεπέρασε και τους μεμονωμένους φοιτητές που μπαίνανε μπροστά και τις παράνομες οργανώσεις». (Από το βιβλίο «Όλη νύχτα εδώ - Μια προφορική ιστορία της εξέγερσης του Πολυτεχνείου», επιμέλεια: Ιάσονας Χανδρινός, Καστανιώτης, σ. 259)
* Ο σπουδαστής Ωδείου, Δημήτρης Παπαδόπουλος, που λοξοδρόμησε από τη ρουτίνα του μαθήματος και το πλήρωσε με αίμα· ο μαθητής Γιώργος Μερτίκας και οι άλλοι, οι νεαροί σχολείων, φροντιστηρίων, γιαπιών, το πλήθος που κάποια από τα ονοματεπώνυμά του έχουν καταγραφεί και άλλα σκορπίστηκαν στην ανωνυμία της ιστορικής ροής· οι άλλοι, τέλος, τα πιο προβεβλημένα, όπως λέγεται, πρόσωπα της εξέγερσης, όπως αυτό της Ιωάννας Καρυστιάνη. Χρόνια τώρα ακούω πως αυτές οι επιμέρους κατηγορίες είναι σχεδόν αντίπαλες, πως μπορούμε να εγκωμιάζουμε μόνο τις σιωπηλές και αφανείς πλευρές και να καταδικάζουμε την πιο ορατή, δημόσια και πολιτική παρουσία των άλλων. Από δεκαετίες έχει λεχθεί αυτό και, φυσικά, στηρίζεται στις κακοφωνίες και στις ηχηρές αποστασίες κάποιων που συμμετείχαν και έπειτα κατευθύνθηκαν αλλού. Έχει όμως απαντηθεί αυτό το επιχείρημα και δεν υπάρχει λόγος να το αναπαράγουμε.
Τώρα, όμως, που μπορεί κανείς να αναρωτηθεί μελαγχολικά, παραφράζοντας τον Χριστιανόπουλο, γιατί το τζακίσατε το κορμάκι σας, παιδιά, το ’73, για να χορεύει η Κίμπερλι τον Κωσταντίνο Αργυρό, τώρα δηλαδή που στα σχόλια συμπολιτών μας βλέπει κανείς πως έχει αναστηθεί, ωμή όσο ποτέ, η ευχή για το σβήσιμο του Πολυτεχνείου από τον χάρτη της ενθύμησης και της τιμής, δεν έχει νόημα να μένουμε στις υποδιαιρέσεις των βιωμάτων και των τίτλων. Στο δίπολο, για παράδειγμα, που από τη μια τοποθετεί συλλογικά σχήματα και από την άλλη τα άτομα ως περίπου αυτόνομες και αυθόρμητες οντότητες. Όταν η τωρινή πληθυντική άκρα δεξιά θέλει επιτακτικά να καταργήσει ακόμα και το συμβολικό τελετουργικό της ημέρας, είναι καλύτερα να επιστρέφουμε στις πραγματικές πηγές, κρατώντας τις ζωντανές αποχρώσεις τους. Να επανερχόμαστε στα γεγονότα υπό το φως των προσωπικών μαρτυριών, χωρίς να ξεχνάμε την πολιτική τους σημασία. Γιατί το βουητό για το οποίο μιλά η Ιωάννα Καρυστιάνη ήταν από τα σώματα των συντρόφων της αλλά και από κάτι πάνω από τα συγκεκριμένα άτομα με τις αδυναμίες, τα λάθη, τα όρια της σκέψης και της δράσης τους. Θα το έλεγα εγώ (ο κατοπινός) ένα υπαρξιακό και μαζί πολιτικο-ιστορικό βουητό που είχε προφανώς σχέση με συγκεκριμένες ιδέες, προσδοκίες και στόχους.
Είναι φανερό πως έχουν πολλαπλασιαστεί στη χώρα όσοι δεν θέλουν να ξέρουν τίποτα γι’ αυτό το βουητό, για το αίμα του σπουδαστή Ωδείου που του έτυχε η σφαίρα dumdum, για τη λαχτάρα του δεκαεξάχρονου Γιώργου Μερτίκα που ανακάλυπτε κι αυτός το νόημα της πολιτικής και προσωπικής ελευθερίας ως αδιαίρετο, για τη γενναιότητα μιας Καρυστιάνη. Αυτό, νομίζω, είναι το πιο επικίνδυνο: μια επιθετική στάση που συνδέεται, σαφέστατα, με μια συνολική ιδεολογική και πολιτισμική αντεπίθεση, με ένα είδος ριζικής στροφής υπέρ των ιδεών της φυσικής ανισότητας, της κυριαρχίας, του χρήματος.
Στο μόνο (νομίζω) προσωπικό του κείμενο όπου κάνει λόγο για τη συμμετοχή του στη μεγάλη στιγμή, ο Γιώργος Μερτίκας μιλάει για το προσωπικό του έρμα. Είναι κείμενο του 1999, περιόδου όπου είχε σηκωθεί ήδη πολύ ψηλά το κύμα μιας αναθεώρησης που άγγιζε το ανάθεμα και την απαξίωση της σημασίας του Πολυτεχνείου. Διαβάζουμε (δημοσιεύτηκε στις Σημειώσεις, τχ. 52, Δεκέμβριος, 1999):
«Τριάντα χρόνια περίπου μετά, αναλογίζομαι “ώριμα” κείνα τα χρόνια. Σκέφτομαι χαρές και λύπες, ματαιώσεις, αυταπάτες, αμφιταλαντεύσεις κι άλλα πολλά που ακολούθησαν. Ό,τι δεν πρόλαβε να χαρεί ο συμμαθητής μου, ό,τι δεν πρόλαβε να κάμει. Κι αναρωτιέμαι: Άξιζε τον κόπο; Με τι μέτρο ωστόσο μπορεί ν’ απαντήσει κανείς σ’ ένα τέτοιο ερώτημα; Με το μέτρο της ιστορίας μήπως; Μα τότε, για μια ακόμη φορά, μπροστά σ’ αυτόν τον τελικό κριτή θ’ αποδειχτεί πως κάναμε λάθος. Θ’ αποδειχτεί πως ο στρωτός κυνικός λόγος των ώριμων είχε το δίκιο με το μέρος του, μια και η επιτυχία είναι ο τελικός κριτής».
Ο Μερτίκας αναφέρεται εδώ στον Διομήδη Κομνηνό, συμμαθητή του και φίλο, τον πρώτο νεκρό της εξέγερσης. Να παίζεις μπιλιάρδο με τον φίλο κι έπειτα αυτός να χάνεται για πάντα ‒ τι οδύνη, τι οφειλή! Και αμέσως μετά αρθρώνει την αλήθεια που έχει, νομίζω, γίνει ανυπόφορη για όλες εκείνες τις φωνές που θα ήθελαν σίγαση και delete του Πολυτεχνείου, φωνές που έχουν συντονιστεί τώρα σε άλλο βουητό, στο βουητό της αντι-εξέγερσης και της αντι-δημοκρατίας. Απευθυνόμενος σε αυτούς γράφει:
«Κι έτσι δεν μπορώ παρά να πω: Καλύτερα με τον Διομήδη και να κάνω λάθος παρά με τους ώριμους και να ’χω δίκιο».
Οι πλήρεις υπάρξεις της Καρυστιάνη, το έρμα του Μερτίκα, οι σφαίρες στο κορμί του Δημήτρη Παπαδόπουλου-σπουδαστή Ωδείου: θα μπορούσε να τα δει κανείς όλα αυτά ως θραύσματα που δεν αφορούν τα δικά μας λειτουργικά οικονομικο-πολιτικά συστήματα και τις ιεραρχήσεις τους. Ως θορύβους μιας επικής ή λυρικής προϊστορίας αισθημάτων και ιδεών που διατηρούν μικρή, πια, αναμνηστική αξία. Υπάρχει, άλλωστε, και η άποψη πως το «Πολυτεχνείο» είναι η απώτερη πηγή των προβλημάτων στο ασφαλιστικό, των τραμπουκισμών από ομάδες, της διαφθοράς στο κράτος και για ένα πλήθος σημείων και τεράτων. Από χρόνια διαβάζουμε εκκλήσεις για αφαίρεση της επετείου από τη συλλογική μνήμη και τις εκπαιδευτικές κοινότητες.
Θα μπορούσε, ωστόσο, κανείς να περισυλλέξει αλλιώς τα ίχνη αυτής της ιστορικής, ηθικής και πολιτικής μαρτυρίας. Γιατί, εν τέλει, αυτό που έχει σημασία είναι πώς απαντάμε στα σώματα και στα πνεύματα του Νοέμβρη του 1973: διαγράφοντας και προσπερνώντας ή φροντίζοντας για μια ζωντανή σχέση με τις παραδόσεις της δημοκρατικής ουτοπίας όπου συνεχίζει, φυσικά, να έχει καίριο νόημα η σύγκρουση με όλες τις μορφές καθυπόταξης;
Παραφράζοντας ένα σύνθημα του Δεκεμβρίου του 2008, και ο Νοέμβρης του 1973 ήταν ερώτημα, όχι απάντηση. Οι απαντήσεις πέφτουν στους ώμους των επόμενων και των κατοπινών.
