«Ματωμένα χώματα» της Διδώς Σωτηρίου: Ένα μυθιστόρημα που αγαπήθηκε όσο λίγα

Το πίσω ράφι/ Διδώ Σωτηρίου «Ματωμένα χώματα» Facebook Twitter
Την περίοδο της χούντας βέβαια η κυκλοφορία του βιβλίου απαγορεύτηκε αλλά με την μεταπολίτευση έγινε περιζήτητο. Οι πωλήσεις του από το 1962 μέχρι σήμερα έχουν φτάσει τα 423.000 αντίτυπα και στις 107 επανεκδόσεις του θα προστεθεί φέτος ακόμα μία με σκληρό εξώφυλλο, συλλεκτική.
0

«ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΩ ΣΩΤΗΡΙΟΥ ΔΕΝ υπάρχουν Έλληνες και Τούρκοι. Υπάρχουν άνθρωποι που υποφέρουν το ίδιο, που αντιδρούν στα γεγονότα κατά τον ίδιο, πανομοιότυπο σχεδόν τρόπο, γίνονται θύματα των ίδιων ψυχώσεων και ζούνε με το ιδανικό της απλής, ήρεμης και ειρηνικής ζωής. Και όμως, οι άνθρωποι αυτοί, κάτω από συνθήκες που δημιουργεί ο πόλεμος, χάνουν τον ανθρωπισμό τους, μεταβάλλονται, χωρίς να το αντιληφθούν, σε πραγματικά κτήνη. Ο μεγάλος υπεύθυνος για την τραγωδία του μικρασιατικού λαού, για τη συγγραφέα, είναι ο πόλεμος και τα συμφέροντα που τον υποκινούν. Και εναντίον του στρέφεται. Τα “Mατωμένα χώματα” είναι ένα έντιμο βιβλίο».

Μ’ αυτές τις φράσεις υποδέχτηκε το ομώνυμο μυθιστόρημα της Διδώς Σωτηρίου (Κέδρος, 1962) ο Βάσος Βαρίκας, ένας από τους πιο γνωστούς κριτικούς της εποχής. Ενώ κι ο Δημοσθένης Κούρτοβικ, πολύ αργότερα, θα υπογράμμιζε τη λογοτεχνική ωριμότητα που είχε επιδείξει η συγγραφέας: «Περιορίζοντας την αφήγησή της στη μικρασιατική τραγωδία και όσα την προετοίμασαν, περιγράφει τα γεγονότα από τη σκοπιά των απλών ανθρώπων, με μεγάλη κατανόηση και για τις δύο πλευρές και με αξιοσημείωτη ικανότητα εμβίωσης στους χαρακτήρες της».

Διόλου τυχαίο που αποσπάσματα από τα «Ματωμένα χώματα» συμπεριλήφθησαν στα ανθολόγια του Δημοτικού και του Γυμνασίου αμέσως μετά την μεταπολίτευση. Ωστόσο, όταν το 2009 η τότε υπουργός Παιδείας Μαριέτα Γιαννάκου αποφάσισε να διατεθούν δωρεάν αντίτυπα του βιβλίου στα σχολεία, μαζί με το πολύκροτο και «διορθωμένο» εγχειρίδιο Ιστορίας της ΣΤ' Δημοτικού, η κίνηση δεν έγινε δεκτή απ’ όλους μ’ ενθουσιασμό. Άλλοι μίλησαν για «πυροτέχνημα», άλλοι στηλίτευσαν τη χρήση της λογοτεχνίας ως «ιδεολογικού εντομοκτόνου» κι άλλοι ισχυρίστηκαν πως το συγκεκριμένο έργο δεν είναι κατάλληλο για παιδιά έντεκα χρονών.

Κι όμως τα «Ματωμένα χώματα» εξακολουθούν ν’ αποτελούν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για μύηση στην πρόσφατη ιστορία μας, μέσα από τη λογοτεχνική μετάπλαση ενός βιωμένου, συγκλονιστικού υλικού.

Διόλου τυχαίο που αποσπάσματα από τα «Ματωμένα χώματα» συμπεριλήφθησαν στα ανθολόγια του Δημοτικού και του Γυμνασίου αμέσως μετά την μεταπολίτευση. Ωστόσο, όταν το 2009 η τότε υπουργός Παιδείας Μαριέτα Γιαννάκου αποφάσισε να διατεθούν δωρεάν αντίτυπα του βιβλίου στα σχολεία, μαζί με το πολύκροτο και «διορθωμένο» εγχειρίδιο Ιστορίας της ΣΤ' Δημοτικού, η κίνηση δεν έγινε δεκτή απ’ όλους μ’ ενθουσιασμό.

Γεννημένη στο Αϊδίνι της Μικράς Ασίας και μεγαλωμένη στη Σμύρνη ως το 1922, η Διδώ Σωτηρίου (1909-2004) έγραψε το πρώτο της βιβλίο στα πενήντα της, έχοντας ήδη μια μακρά και αγωνιστική δημοσιογραφική θητεία στο ενεργητικό της. Ήταν το αντλημένο από τα παιδικά της χρόνια «Οι νεκροί περιμένουν», όπου μέσα από το ιστορικό μιας αστικής οικογένειας ζωντανεύει η περιπέτεια του ελληνισμού από τους βαλκανικούς πολέμους ως τις αρχές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, με επίκεντρο όσα υπέφεραν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες μετά τον αναγκαστικό τους ξεριζωμό.

Ματωμένα χωματα
KANTE ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Διδώ Σωτηρίου, Ματωμένα Χώματα, εκδ, Κέδρος

Ανάμεσα στους πολλούς αναγνώστες του «Οι νεκροί περιμένουν» ήταν κι ένας πρόσφυγας εγκατεστημένος στην Κοκκινιά, ο Μανώλης Αξιώτης. Ένας Μικρασιάτης αγρότης που επιστρατεύτηκε στα Τάγματα Εργασίας του τουρκικού κράτους μεταξύ 1914 και 1918, στη συνέχεια φόρεσε τη στολή του Έλληνα φαντάρου, βίωσε στο πετσί του την καταστροφή του ΄22 και την αιχμαλωσία και έφαγε επί δεκαετίες «πικρό ψωμί» ως λιμενεργάτης, συνδικαλιστής και μαχητής της εθνικής αντίστασης.

Κατασυγκινημένος απ’ όσα του θύμισε με το βιβλίο της η Σωτηρίου, την αναζήτησε και της παρέδωσε ένα «τεφτέρι» με τις αναμνήσεις του, όπου συνταξιούχος πια, με τα λίγα γράμματα που ήξερε, είχε καταγράψει όσα είχαν δει τα μάτια του επί εξήντα χρόνια. Αυτό το τεφτέρι στάθηκε βάση για τα «Ματωμένα χώματα» κι αυτή ήταν η πρόκληση για τη Σωτηρίου: να διασώσει την μαρτυρία του Αξιώτη μετουσιώνοντάς τη σε έργο τέχνης.

Όπως αναφέρει η Σάσα Τσακίρη στη βιογραφία της Σωτηρίου («Από τον κήπο της Εδέμ στο καμίνι του αιώνα μας», Κέδρος), η τελευταία δούλεψε σκληρά και μεθοδικά. Μελέτησε αρχεία, διασταύρωσε στοιχεία, συμβουλεύτηκε στρατιωτικούς ώστε να μην περιέχει το γραπτό της ανακρίβειες κι έστησε σιγά-σιγά ένα μεγάλο επικό μυθιστόρημα, αρθρωμένο σε τέσσερα μέρη.

Στο πρώτο («Ειρηνική ζωή») ξεδιπλώνεται η σκληρή καθημερινότητα των Ελλήνων και των Τούρκων αγροτών στη Μικρά Ασία όπου, μέχρι να κηρυχτεί ο πόλεμος, ζούσαν αδελφωμένοι. Το δεύτερο («Αμελέ Ταμπούρια») εστιάζει στα βάσανα που πέρασε ο Αξιώτης φτάνοντας ως την Άγκυρα με τα διαβόητα Τάγματα Εργασίας, τ’ αποτελούμενα από άοπλους κι έτοιμους να λιποτακτήσουν χριστιανούς. Στο τρίτο μέρος («Ήρθαν οι Έλληνες») παρακολουθούμε τη θριαμβευτική απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη αλλά και το πώς θεριεύει το μίσος ανάμεσα στους δυο λαούς καθώς ο φόβος «αλλάζει κονάκι». Και το μυθιστόρημα καταλήγει στην «Καταστροφή», έχοντας φέρει στο φως τις θηριωδίες που έγιναν κι από τις δυο πλευρές, υπογραμμίζοντας διαρκώς το ρόλο που έπαιξαν στις εξελίξεις οι Μεγάλες Δυνάμεις και θέτοντας εύλογα ερωτήματα για τους κινδύνους κάθε μεγαλοϊδεατισμού.

Τα «Ματωμένα χώματα» με το αντιπολεμικό τους μήνυμα αγαπήθηκαν όσο λίγα μυθιστορήματα στην Ελλάδα. Στην Κύπρο μάλιστα, όπως διαπίστωσε η Σωτηρίου στα μέσα της δεκαετίας του ΄80, διδάσκονταν στη Γ΄ Γυμνασίου εν είδει αναγνωστικού. Την περίοδο της χούντας βέβαια η κυκλοφορία του βιβλίου απαγορεύτηκε αλλά με την μεταπολίτευση έγινε περιζήτητο.

Οι πωλήσεις του από το 1962 μέχρι σήμερα έχουν φτάσει τα 423.000 αντίτυπα και στις 107 επανεκδόσεις του θα προστεθεί φέτος ακόμα μία με σκληρό εξώφυλλο, συλλεκτική. Απ’ όλες δε τις χώρες στις οποίες εκδόθηκε –από τη Γαλλία, τη Γερμανία και την Ισπανία, ως τη Σερβία, τη Βουλγαρία, την Ουγγαρία ή την Εσθονία– τη μεγαλύτερη επιτυχία εξακολουθεί να σημειώνει στην Τουρκία, όπου πρωτοκυκλοφόρησε εν αγνοία της συγγραφέως στις αρχές του ΄70, χάρη στην πρωτοβουλία δημοκρατικών διανοουμένων οι οποίοι αντιμάχονταν τον εθνικισμό που καλλιεργούσε το στρατιωτικό καθεστώς. Η Διδώ Σωτηρίου το πληροφορήθηκε με καθυστέρηση μηνών, μέσω μιας επιστολής:

«Το βιβλίο σας το διάβασα μέσα σε δυο νύχτες, με χίλιες αναμνήσεις, χύνοντας δάκρυα και για τις δυο πλευρές. Σας συγχαίρω. Θα 'ρθω να σας βρω θέλοντας να σας αποδείξω πώς ζούνε ακόμα οι παλιοί Τούρκοι με τη γενναιοδωρία τους, τον αλτρουισμό και τη λεβεντιά τους» της έγραφε ο Τούρκος βιομήχανος και πρόεδρος τότε του Βιομηχανικού Επιμελητηρίου της Πόλης, Ερτογρούλ Σοϊσάλ.

Μερικά χρόνια αργότερα ο τουρκικός τύπος θα δημοσίευε και την παρακάτω είδηση: ότι ο πρωθυπουργός Ετσεβίτ καλούσε τον Ελία Καζάν να μεταφέρει τα «Ματωμένα χώματα» στο σινεμά. Αυτή η βολιδοσκόπηση ουδέποτε προχώρησε. Εκείνος που κατάφερε ν’ αποσπάσει τη συγκατάθεση της Σωτηρίου ήταν ο Κώστας Κουτσομύτης (1938-2016). Το σίριαλ όμως που προέκυψε και προβλήθηκε στον Alpha το 2008 προκάλεσε την οργή του κληρονόμου της συγγραφέα Νίκου Μπελογιάννη (1951-2020), ο οποίος στράφηκε δικαστικά ενάντια στο κανάλι, τον σκηνοθέτη και την εταιρεία παραγωγής, μιλώντας για «όργιο αθέμιτων επεμβάσεων στην ιστορία, τους ρόλους και τα γεγονότα του βιβλίου» που αλλοίωσαν το περιεχόμενο και το πνεύμα του. Μια υπόθεση που απασχολούσε τον Μπελογιάννη ως τις τελευταίες μέρες του…

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Μπεν Γουίλσον: «Η χαοτική εικόνα της Αθήνας είναι το μυστικό της αντοχής και της επιτυχίας της»

Βιβλίο / Μπεν Γουίλσον: «Η χαοτική εικόνα της Αθήνας είναι το μυστικό της αντοχής της»

Από τη Βαβυλώνα ως την Αθήνα, ο διάσημος ιστορικός και συγγραφέας βλέπει τις πόλεις ως ζωντανούς οργανισμούς, όπου η ιστορία γράφεται από τους ανθρώπους και όχι από τα κτίρια – με δημόσιες διεκδικήσεις και αντιστάσεις στο gentrification.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
10 βιβλία που διαπνέονται από 10 ελληνικά νησιά και τόπους - από τις Σπέτσες και την Άνδρο ως την Κρήτη και τη Μύκονο

Βιβλίο / 10 βιβλία για 10 ελληνικά νησιά και τόπους - από τις Σπέτσες και την Άνδρο ως την Κρήτη και τη Μύκονο

Δεν είναι λίγα τα βιβλία που ξεδίπλωσαν και ενίοτε αποθέωσαν κρυφές ή φανερές μεριές της Ελλάδας και κατέληξαν να γίνουν συνώνυμα συγκεκριμένων τόπων. Από τις ονειρικές, σχεδόν ψυχεδελικές Σπέτσες στον Μάγο του Φόουλς μέχρι τη Μάνη του Φέρμορ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ocean Vuong: «Πίσω από τη βιτρίνα της χιπστεριάς κρύβεται ο φόβος»

ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΟ / Ocean Vuong: «Πίσω από τη βιτρίνα της χιπστεριάς κρύβεται ο φόβος»

Ο Αυτοκράτορας της Χαράς είναι ένα λογοτεχνικό επίτευγμα. Ένα μεγάλο μυθιστόρημα με ιστορίες απλών ανθρώπων που τις σχέσεις τους ορίζουν η καλοσύνη και η αλληλεγγύη. Με αφορμή την κυκλοφορία του, ένας από τους πιο ταλαντούχους συγγραφείς της γενιάς του μιλάει για τη λογοτεχνία, τους ήρωές του, την queer ταυτότητα και την κατάσταση όπως διαμορφώνεται στην Αμερική του Τραμπ σε μια συνέντευξη-ποταμό.
M. HULOT
Η Λυδία Κονιόρδου διαβάζει τον μονόλογο της Λούλας Αναγνωστάκη «Ο oυρανός κατακόκκινος»

Lifo Videos / «Ιδού εγώ»: Η Λυδία Κονιόρδου ερμηνεύει το «Ουρανός Κατακόκκινος» της Λούλας Αναγνωστάκη στο LIFO.gr

O απολογισμός ζωής μιας γυναίκας που βλέπει γύρω της τον κόσμο να διαλύεται, η προσωπική εμπλοκή στη συλλογική μνήμη, μια ποιητική εκδοχή της δυστυχίας που γεννά η σύγχρονη πραγματικότητα.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων: Τόπος συνάντησης για τη λογοτεχνία και τις ιδέες

Βιβλίο / Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων: Τόπος συνάντησης για τη λογοτεχνία και τις ιδέες

Με ένα πλούσιο πρόγραμμα με καλεσμένους από 16 χώρες και τιμώμενο πρόσωπο τον ποιητή Τίτο Πατρίκιο, το φετινό φεστιβάλ σημείωσε τη μεγαλύτερη προσέλευση στην ιστορία του.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Γιατί μας γοητεύει ακόμα ο «Καβγατζής της Βρέστης»;

The Review / Γιατί μας γοητεύει ακόμα ο «Καβγατζής της Βρέστης»;

Ο Χρήστος Παρίδης και η Βένα Γεωργακοπούλου, με αφορμή τη νέα έκδοση του έργου του Ζαν Ζενέ, εξετάζουν τους λόγους που μπορεί να μας αφορά ακόμα και σήμερα το θρυλικό βιβλίο του 1945. ― ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΤΟΛΜΗΡΗ ΓΛΩΣΣΑ
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
100 βιβλία που ξεχωρίσαμε για αυτό το καλοκαίρι

Βιβλίο / 100 βιβλία να διαβάσεις κάτω από ένα αρμυρίκι ή στην πόλη με το κλιματιστικό στο φούλ

Κλασική λογοτεχνία, σύγχρονοι συγγραφείς, δοκίμια, ιστορία, αυτοβελτίωση, βιβλία για το «μικρό» να μην είναι όλη την ώρα στο iPad. Kάτι για όλους για να περάσει όμορφα, ήσυχα και ποιοτικά το καλοκαίρι.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ
Κι όμως, πέρασε μισός αιώνας από την αυγή των Talking Heads

Βιβλίο / Κι όμως, πέρασε μισός αιώνας από την αυγή των Talking Heads

Τέτοιες μέρες πριν από πενήντα χρόνια, το γκρουπ έκανε το ντεμπούτο του στην σκηνή του θρυλικού κλαμπ CBGB στη Νέα Υόρκη, κι ένα νέο βιβλίο ακολουθεί την πορεία τους από τις πρώτες τους ημέρες μέχρι το είδος εκείνο της επιτυχίας που συνήθως έρχεται με τα δικά της προβλήματα
THE LIFO TEAM
Η βιογραφία του Μίλαν Κούντερα κυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά

Βιβλίο / Η βιογραφία του Μίλαν Κούντερα κυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά

Η Γαλλίδα κριτικός λογοτεχνίας της «Monde», Φλοράνς Νουαβίλ, στο «Μίλαν Κούντερα: Γράψιμο... Τι ιδέα κι αυτή!», αποκαλύπτει καίριες στιγμές και συγγραφικές αλήθειες του καλού της φίλου, αναιρώντας όλες τις κατηγορίες που συνδέονταν με το όνομά του.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Πάουλο Σκoτ

Βιβλίο / Πάουλο Σκoτ: «Στη Βραζιλία ο ρατσισμός είναι παντού, στη λογοτεχνία, στους στίχους της σάμπα»

Πότε ρεαλιστικό, πότε στρατευμένο, πότε αστυνομικής υφής, πότε μια τρελή και ξεκαρδιστική σάτιρα. Οι «Φαινότυποι» του Πάουλο Σκοτ είναι ένα αξιοσημείωτο βιβλίο. Μιλήσαμε με τον Βραζιλιάνο συγγραφέα για τη λογοτεχνία, την κατάσταση στη Βραζιλία και την αξία των λογοτεχνικών βραβείων.
ΒΕΝΑ ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ