«Ματωμένα χώματα» της Διδώς Σωτηρίου: Ένα μυθιστόρημα που αγαπήθηκε όσο λίγα

Το πίσω ράφι/ Διδώ Σωτηρίου «Ματωμένα χώματα» Facebook Twitter
Την περίοδο της χούντας βέβαια η κυκλοφορία του βιβλίου απαγορεύτηκε αλλά με την μεταπολίτευση έγινε περιζήτητο. Οι πωλήσεις του από το 1962 μέχρι σήμερα έχουν φτάσει τα 423.000 αντίτυπα και στις 107 επανεκδόσεις του θα προστεθεί φέτος ακόμα μία με σκληρό εξώφυλλο, συλλεκτική.
0

«ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΩ ΣΩΤΗΡΙΟΥ ΔΕΝ υπάρχουν Έλληνες και Τούρκοι. Υπάρχουν άνθρωποι που υποφέρουν το ίδιο, που αντιδρούν στα γεγονότα κατά τον ίδιο, πανομοιότυπο σχεδόν τρόπο, γίνονται θύματα των ίδιων ψυχώσεων και ζούνε με το ιδανικό της απλής, ήρεμης και ειρηνικής ζωής. Και όμως, οι άνθρωποι αυτοί, κάτω από συνθήκες που δημιουργεί ο πόλεμος, χάνουν τον ανθρωπισμό τους, μεταβάλλονται, χωρίς να το αντιληφθούν, σε πραγματικά κτήνη. Ο μεγάλος υπεύθυνος για την τραγωδία του μικρασιατικού λαού, για τη συγγραφέα, είναι ο πόλεμος και τα συμφέροντα που τον υποκινούν. Και εναντίον του στρέφεται. Τα “Mατωμένα χώματα” είναι ένα έντιμο βιβλίο».

Μ’ αυτές τις φράσεις υποδέχτηκε το ομώνυμο μυθιστόρημα της Διδώς Σωτηρίου (Κέδρος, 1962) ο Βάσος Βαρίκας, ένας από τους πιο γνωστούς κριτικούς της εποχής. Ενώ κι ο Δημοσθένης Κούρτοβικ, πολύ αργότερα, θα υπογράμμιζε τη λογοτεχνική ωριμότητα που είχε επιδείξει η συγγραφέας: «Περιορίζοντας την αφήγησή της στη μικρασιατική τραγωδία και όσα την προετοίμασαν, περιγράφει τα γεγονότα από τη σκοπιά των απλών ανθρώπων, με μεγάλη κατανόηση και για τις δύο πλευρές και με αξιοσημείωτη ικανότητα εμβίωσης στους χαρακτήρες της».

Διόλου τυχαίο που αποσπάσματα από τα «Ματωμένα χώματα» συμπεριλήφθησαν στα ανθολόγια του Δημοτικού και του Γυμνασίου αμέσως μετά την μεταπολίτευση. Ωστόσο, όταν το 2009 η τότε υπουργός Παιδείας Μαριέτα Γιαννάκου αποφάσισε να διατεθούν δωρεάν αντίτυπα του βιβλίου στα σχολεία, μαζί με το πολύκροτο και «διορθωμένο» εγχειρίδιο Ιστορίας της ΣΤ' Δημοτικού, η κίνηση δεν έγινε δεκτή απ’ όλους μ’ ενθουσιασμό. Άλλοι μίλησαν για «πυροτέχνημα», άλλοι στηλίτευσαν τη χρήση της λογοτεχνίας ως «ιδεολογικού εντομοκτόνου» κι άλλοι ισχυρίστηκαν πως το συγκεκριμένο έργο δεν είναι κατάλληλο για παιδιά έντεκα χρονών.

Κι όμως τα «Ματωμένα χώματα» εξακολουθούν ν’ αποτελούν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για μύηση στην πρόσφατη ιστορία μας, μέσα από τη λογοτεχνική μετάπλαση ενός βιωμένου, συγκλονιστικού υλικού.

Διόλου τυχαίο που αποσπάσματα από τα «Ματωμένα χώματα» συμπεριλήφθησαν στα ανθολόγια του Δημοτικού και του Γυμνασίου αμέσως μετά την μεταπολίτευση. Ωστόσο, όταν το 2009 η τότε υπουργός Παιδείας Μαριέτα Γιαννάκου αποφάσισε να διατεθούν δωρεάν αντίτυπα του βιβλίου στα σχολεία, μαζί με το πολύκροτο και «διορθωμένο» εγχειρίδιο Ιστορίας της ΣΤ' Δημοτικού, η κίνηση δεν έγινε δεκτή απ’ όλους μ’ ενθουσιασμό.

Γεννημένη στο Αϊδίνι της Μικράς Ασίας και μεγαλωμένη στη Σμύρνη ως το 1922, η Διδώ Σωτηρίου (1909-2004) έγραψε το πρώτο της βιβλίο στα πενήντα της, έχοντας ήδη μια μακρά και αγωνιστική δημοσιογραφική θητεία στο ενεργητικό της. Ήταν το αντλημένο από τα παιδικά της χρόνια «Οι νεκροί περιμένουν», όπου μέσα από το ιστορικό μιας αστικής οικογένειας ζωντανεύει η περιπέτεια του ελληνισμού από τους βαλκανικούς πολέμους ως τις αρχές του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, με επίκεντρο όσα υπέφεραν οι Μικρασιάτες πρόσφυγες μετά τον αναγκαστικό τους ξεριζωμό.

Ματωμένα χωματα
KANTE ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Διδώ Σωτηρίου, Ματωμένα Χώματα, εκδ, Κέδρος

Ανάμεσα στους πολλούς αναγνώστες του «Οι νεκροί περιμένουν» ήταν κι ένας πρόσφυγας εγκατεστημένος στην Κοκκινιά, ο Μανώλης Αξιώτης. Ένας Μικρασιάτης αγρότης που επιστρατεύτηκε στα Τάγματα Εργασίας του τουρκικού κράτους μεταξύ 1914 και 1918, στη συνέχεια φόρεσε τη στολή του Έλληνα φαντάρου, βίωσε στο πετσί του την καταστροφή του ΄22 και την αιχμαλωσία και έφαγε επί δεκαετίες «πικρό ψωμί» ως λιμενεργάτης, συνδικαλιστής και μαχητής της εθνικής αντίστασης.

Κατασυγκινημένος απ’ όσα του θύμισε με το βιβλίο της η Σωτηρίου, την αναζήτησε και της παρέδωσε ένα «τεφτέρι» με τις αναμνήσεις του, όπου συνταξιούχος πια, με τα λίγα γράμματα που ήξερε, είχε καταγράψει όσα είχαν δει τα μάτια του επί εξήντα χρόνια. Αυτό το τεφτέρι στάθηκε βάση για τα «Ματωμένα χώματα» κι αυτή ήταν η πρόκληση για τη Σωτηρίου: να διασώσει την μαρτυρία του Αξιώτη μετουσιώνοντάς τη σε έργο τέχνης.

Όπως αναφέρει η Σάσα Τσακίρη στη βιογραφία της Σωτηρίου («Από τον κήπο της Εδέμ στο καμίνι του αιώνα μας», Κέδρος), η τελευταία δούλεψε σκληρά και μεθοδικά. Μελέτησε αρχεία, διασταύρωσε στοιχεία, συμβουλεύτηκε στρατιωτικούς ώστε να μην περιέχει το γραπτό της ανακρίβειες κι έστησε σιγά-σιγά ένα μεγάλο επικό μυθιστόρημα, αρθρωμένο σε τέσσερα μέρη.

Στο πρώτο («Ειρηνική ζωή») ξεδιπλώνεται η σκληρή καθημερινότητα των Ελλήνων και των Τούρκων αγροτών στη Μικρά Ασία όπου, μέχρι να κηρυχτεί ο πόλεμος, ζούσαν αδελφωμένοι. Το δεύτερο («Αμελέ Ταμπούρια») εστιάζει στα βάσανα που πέρασε ο Αξιώτης φτάνοντας ως την Άγκυρα με τα διαβόητα Τάγματα Εργασίας, τ’ αποτελούμενα από άοπλους κι έτοιμους να λιποτακτήσουν χριστιανούς. Στο τρίτο μέρος («Ήρθαν οι Έλληνες») παρακολουθούμε τη θριαμβευτική απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη αλλά και το πώς θεριεύει το μίσος ανάμεσα στους δυο λαούς καθώς ο φόβος «αλλάζει κονάκι». Και το μυθιστόρημα καταλήγει στην «Καταστροφή», έχοντας φέρει στο φως τις θηριωδίες που έγιναν κι από τις δυο πλευρές, υπογραμμίζοντας διαρκώς το ρόλο που έπαιξαν στις εξελίξεις οι Μεγάλες Δυνάμεις και θέτοντας εύλογα ερωτήματα για τους κινδύνους κάθε μεγαλοϊδεατισμού.

Τα «Ματωμένα χώματα» με το αντιπολεμικό τους μήνυμα αγαπήθηκαν όσο λίγα μυθιστορήματα στην Ελλάδα. Στην Κύπρο μάλιστα, όπως διαπίστωσε η Σωτηρίου στα μέσα της δεκαετίας του ΄80, διδάσκονταν στη Γ΄ Γυμνασίου εν είδει αναγνωστικού. Την περίοδο της χούντας βέβαια η κυκλοφορία του βιβλίου απαγορεύτηκε αλλά με την μεταπολίτευση έγινε περιζήτητο.

Οι πωλήσεις του από το 1962 μέχρι σήμερα έχουν φτάσει τα 423.000 αντίτυπα και στις 107 επανεκδόσεις του θα προστεθεί φέτος ακόμα μία με σκληρό εξώφυλλο, συλλεκτική. Απ’ όλες δε τις χώρες στις οποίες εκδόθηκε –από τη Γαλλία, τη Γερμανία και την Ισπανία, ως τη Σερβία, τη Βουλγαρία, την Ουγγαρία ή την Εσθονία– τη μεγαλύτερη επιτυχία εξακολουθεί να σημειώνει στην Τουρκία, όπου πρωτοκυκλοφόρησε εν αγνοία της συγγραφέως στις αρχές του ΄70, χάρη στην πρωτοβουλία δημοκρατικών διανοουμένων οι οποίοι αντιμάχονταν τον εθνικισμό που καλλιεργούσε το στρατιωτικό καθεστώς. Η Διδώ Σωτηρίου το πληροφορήθηκε με καθυστέρηση μηνών, μέσω μιας επιστολής:

«Το βιβλίο σας το διάβασα μέσα σε δυο νύχτες, με χίλιες αναμνήσεις, χύνοντας δάκρυα και για τις δυο πλευρές. Σας συγχαίρω. Θα 'ρθω να σας βρω θέλοντας να σας αποδείξω πώς ζούνε ακόμα οι παλιοί Τούρκοι με τη γενναιοδωρία τους, τον αλτρουισμό και τη λεβεντιά τους» της έγραφε ο Τούρκος βιομήχανος και πρόεδρος τότε του Βιομηχανικού Επιμελητηρίου της Πόλης, Ερτογρούλ Σοϊσάλ.

Μερικά χρόνια αργότερα ο τουρκικός τύπος θα δημοσίευε και την παρακάτω είδηση: ότι ο πρωθυπουργός Ετσεβίτ καλούσε τον Ελία Καζάν να μεταφέρει τα «Ματωμένα χώματα» στο σινεμά. Αυτή η βολιδοσκόπηση ουδέποτε προχώρησε. Εκείνος που κατάφερε ν’ αποσπάσει τη συγκατάθεση της Σωτηρίου ήταν ο Κώστας Κουτσομύτης (1938-2016). Το σίριαλ όμως που προέκυψε και προβλήθηκε στον Alpha το 2008 προκάλεσε την οργή του κληρονόμου της συγγραφέα Νίκου Μπελογιάννη (1951-2020), ο οποίος στράφηκε δικαστικά ενάντια στο κανάλι, τον σκηνοθέτη και την εταιρεία παραγωγής, μιλώντας για «όργιο αθέμιτων επεμβάσεων στην ιστορία, τους ρόλους και τα γεγονότα του βιβλίου» που αλλοίωσαν το περιεχόμενο και το πνεύμα του. Μια υπόθεση που απασχολούσε τον Μπελογιάννη ως τις τελευταίες μέρες του…

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Μια «φόνισσα» εξομολογείται

Το πίσω ράφι / Η Hannah Kent έγραψε τη δική της «Φόνισσα», την Άγκνες που ζούσε στην Ισλανδία τον 19ο αιώνα

Η Αυστραλή συγγραφέας δεν πίστευε ποτέ ότι, χάρη στα «Έθιμα ταφής», οι κριτικοί θα την τοποθετούσαν δίπλα σε λογοτέχνες όπως η Μάργκαρετ Άτγουντ και ο Πίτερ Κάρεϊ.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Χριστίνα Ντουνιά: «Ο Καρυωτάκης μάς δίνει ελπίδα και μας παρηγορεί»

Βιβλίο / «Ο Καρυωτάκης άφησε "το αδέσποτο Τραγούδι" του να μας συντροφεύει»

Στο βιβλίο της «Το όνειρο και το πάθος», η Χριστίνα Ντουνιά, ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας και συγγραφέας αποκαλύπτει αθέατες όψεις του ποιητή και νέα στοιχεία για τη σχέση του με τον Καβάφη μέσα από μια άγνωστη, ως τώρα, επιστολή.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύ της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Βιβλίο / «Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύς της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Ο Ούγγρος κάτοχος του φετινού Νόμπελ λογοτεχνίας γράφει με μαγικό τρόπο για τις αποπνικτικές επιπτώσεις της πολιτικής καταπίεσης, περιφρονώντας την προθυμία των ανθρώπων να τις αποδεχτούν.
THE LIFO TEAM
Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Βιβλίο / Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Οι καθηγητές Peter Jeffreys και Gregory Jusdanis συνεργάστηκαν και έγραψαν από κοινού τη βιογραφία του μεγάλου ποιητή που φέρει τον τίτλο «Κωνσταντίνος Καβάφης – Ο άνθρωπος και ο ποιητής». Ο Gregory Jusdanis μίλησε στη LifO για το βιβλίο και για τον ποιητή που ήταν «παραδοσιακός και ταυτόχρονα μεταμοντέρνος, ο πρώτος “viral” ποιητής διεθνώς»
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

LiFO politics / Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

Ο Αλέξης Πατέλης, επικεφαλής του Οικονομικού Γραφείου του πρωθυπουργού την περίοδο 2019-2024, μιλά στη Βασιλική Σιούτη για την οικονομική πορεία της χώρας αυτά τα χρόνια, τις δύσκολες αποφάσεις αλλά και τις στιγμές δικαίωσης μέσα από την οπτική ενός τεχνοκράτη που βρέθηκε ξαφνικά στο επίκεντρο της πολιτικής.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Λάσλο Κρασναχορκάι: ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης βραβεύεται με Νόμπελ

Βιβλίο / Ο Λάσλο Κρασναχορκάι, ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης, κέρδισε το Νόμπελ

Φέτος, το βραβείο δόθηκε στον Ούγγρο συγγραφέα που κατά τη Σουηδική Ακαδημία αποτελεί ένα ελπιδοφόρο βήμα προς τον χαμένο ανθρωπισμό, την υψηλή λογοτεχνία και τη στοχαστική ακρίβεια.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Βιβλίο / Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Σε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του που έχει τίτλο “House of Cards”, ο Σουηδός πρώην διεθνής Γιόνας Έρικσον περιγράφει τις ταπεινωτικές μετρήσεις βάρους στα σεμινάρια διαιτητών της UEFA
THE LIFO TEAM
Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Το Πίσω Ράφι / Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Ο Έλληνας σκηνοθέτης μάζεψε από «το καλάθι των αχρήστων» όλες τις εμπειρίες του κι έφτιαξε την αυτοβιογραφία του, μια ζωντανή αφήγηση γεμάτη ιστορίες, συναντήσεις, αποφθέγματα και κρίσεις, λογοτεχνικές και σινεφίλ αναφορές.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: η ιστορία του underground περιοδικού «Ανοιχτή Πόλη»

Βιβλίο / «Ανοιχτή Πόλη»: Ένα από τα πιο επιδραστικά εναλλακτικά έντυπα της Ελλάδας

Οι δημιουργοί του Κώστας Μανδηλάς και Βλάσσης Ρασσιάς, καταγράφουν την πορεία του στο βιβλίο «Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: Η ιστορία του περιοδικού “Ανοιχτή Πόλη”».
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει το διήγημα «Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ» της Πατρίσια Χάισμιθ

Lifo Videos / Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει ένα διήγημα της Πατρίσια Χάισμιθ

«Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ»: Μια ιστορία έρωτα, αγάπης, αφοσίωσης, ανταγωνισμού, μίσους και φόνου μεταξύ ενός ζευγαριού και ενός σιαμέζικου γάτου, ένα μυστηριώδες διήγημα της δημιουργού των πιο σαγηνευτικών αντιηρώων.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Βιβλίο / Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Ολοένα περισσότερο διευρύνεται η τάση έκδοσης κλασικών και σπάνιων κειμένων σε μικρό μέγεθος που τοποθετούνται δίπλα στο ταμείο και συνιστούν την προσπάθεια ενός εκδοτικού οίκου να φέρει σπουδαία έργα στο ευρύ αναγνωστικό κοινό.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Βιβλίο / I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Η θεωρητικός, εικαστικός, κριτικός, συγγραφέας και εκδότρια Κρις Κράους μπορεί να μην άλλαξε τα δεδομένα στον αγγλόφωνο κόσμο εκδίδοντας τα βιβλία των Γάλλων θεωρητικών αλλά προκάλεσε άπειρες συζητήσεις με το πρωτότυπο φεμινιστικό βιβλίο της.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Βιβλίο / Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Ένα τολμηρό καλλιτεχνικό project έγινε η αφορμή για να κάνει ο εικαστικός René Habermacher ένα ταξίδι στη θάλασσα με πλήρωμα έξι ναύτες κι έναν καπετάνιο, απαθανατίζοντας μια σουρεαλιστική εμπειρία που κατέληξε σε ναυάγιο. Το βιβλίο «The Pleasure Principle» καταγράφει αυτό το ταξίδι μέσα από φωτογραφίες του René, κείμενα και εικαστικά έργα, σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση.
M. HULOT