ΣΑΡΩΤΙΚΗ. Αρχίζει να μιλάει, δεν προλαβαίνει να ολοκληρώσει τη μία της σκέψη και περνάει αυτομάτως στην επόμενη. Η Γαλλοϊρανή Μαρζάν Σατραπί, την οποία γνωρίσαμε κυρίως από το κινηματογραφικό «Περσέπολις», το οποίο αρχικά έγινε παγκόσμιο μπεστ σέλερ ως αυτοβιογραφικό κόμικ-graphic novel, ήρθε στην Αθήνα για να εμφανιστεί για μια βραδιά στη Στέγη. Πριν από την εμφάνιση αυτή, έδωσε μια χειμαρρώδη συνέντευξη, στην οποία μίλησε για μια σειρά από θέματα, από τη σχέση της με τον κινηματογράφο και τη νέα γενιά Ιρανών καλλιτεχνών έως τη Λεπέν και τον ρατσισμό. Μια πληθωρική γυναίκα, ντυμένη στα μαύρα, με έντονα χαρακτηριστικά, κοσμοπολίτισσα όσο λίγοι Ιρανοί, εικαστική καλλιτέχνις και σκηνοθέτις του κινηματογράφου, αναγνωρισμένη διεθνώς, που ζει απομονωμένη γιατί λατρεύει τη μοναξιά, δεν έχει ούτε Facebook ούτε Twitter, δεν απαντάει σε mail, είναι παντρεμένη με Σουηδό, έχει ελάχιστους φίλους, δεν έχει χρόνο για καινούργιες γνωριμίες, κι όταν κάνει, δεν τους αφιερώνει περισσότερο από μερικές ώρες, από φόβο μην αποκαλυφθούν οι άσχημες πλευρές τους. Λέει πως όταν βρίσκεται στη Γερμανία, καπνίζει τα ελληνικά τσιγάρα Santé ως ένδειξη αντίστασης στη στάση των Γερμανών απέναντι στην Ελλάδα.
«Πρώτη φορά ήρθα στην Αθήνα για ένα φεστιβάλ κόμικ. Μείναμε σε ένα ωραίο ξενοδοχείο, πίναμε, τρώγαμε και βγαίναμε για 5 μέρες, χωρίς να μας ζητηθεί να κάνουμε τίποτα. Όλοι, εκτός από μένα που είμαι από την Τεχεράνη, είχαν πρόβλημα με την ατμοσφαιρική ρύπανση. Η αρχιτεκτονική της Αθήνας βρίσκεται μεταξύ της Ευρώπης και της δικής μου πόλης: μια άναρχη δόμηση, πολύ όμορφη, που εμένα με κάνει να νιώθω πολύ ωραία.
Προσπαθώ να γίνω καλύτερος άνθρωπος. Η καλοσύνη μετράει. Στην πραγματικότητα, είναι το μόνο που μετράει. Νέα, όταν έβλεπα έναν ευγενικό άνθρωπο, τον θεωρούσα βλάκα, αλλά δεν έχω την ίδια γνώμη πια.
Το να γράφεις ένα βιβλίο και μετά να το μεταφέρεις στο σινεμά είναι μια διαδικασία ιδιαίτερα επώδυνη. Το έκανα δύο φορές, αλλά δεν θα το ξανακάνω. Μου ζήτησαν να μεταφέρω στο θέατρο τα «Κεντήματα». Το έκαναν άλλοι και ήταν φρίκη – δεν θα αφήσω να ξαναγίνει. Τέτοια πράγματα δεν θα έπρεπε να γίνονται όσο ο συγγραφέας βρίσκεται εν ζωή. Θα πρέπει να περιμένουν πεθάνεις. Μια φορά πήγα σε μια πανεπιστημιακή σχολή όπου έκαναν ανάλυση του έργου μου. Άκουγα κάποιον που είχε ανακαλύψει συμβολισμούς και διάφορα άλλα για το υποσυνείδητό μου, που εγώ δεν είχα φανταστεί ποτέ. Κοίταξα τον τύπο και του είπα ότι καταρχάς θα έπρεπε να έχω πεθάνει για να κάνει κάτι τέτοιο, να μιλήσει δηλαδή για όλες αυτές τις προθέσεις που δεν είχα. Πολύ συχνά λένε ότι ο τάδε ποιητής θέλει να πει κάτι, ενώ τις περισσότερες φορές ο ποιητής ήταν μεθυσμένος. Αυτή είναι η πραγματικότητα. Κυκλοφορούν πολλά ανυπόστατες φήμες, όπως ότι οι συγγραφείς γράφουν για τον εαυτό τους. Φυσικά και δεν γράφουμε για τον εαυτό μας – από τη στιγμή που «εκδιδόμαστε», απευθυνόμαστε στο κοινό. Ακόμα κι όταν γράφεις ημερολόγιο, το κάνεις με την ελπίδα ότι όταν πεθάνεις, μια μέρα θα διαβαστεί και θα ανακαλύψουν πόσο αισθησιακός, πόσο ευαίσθητος ήσουν και πόσο τυραννίστηκες, ότι δεν σε είχαν καταλάβει. Οι άνθρωποι παίζουν αυτό το παιχνίδι. Διάβασα ένα βιβλίο για τον Κάφκα, ο οποίος είχε ζητήσει από τον γαμπρό του να κάψει ένα σύγγραμμά του. Αν αυτό θέλεις, κάν' το, είναι εύκολο. Δεν είμαι ούτε συναισθηματική ούτε ρομαντική συγγραφέας. Ξέρω γιατί γράφω, θέλω να μοιραστώ πράγματα με τους ανθρώπους.
Δεν θα χαρακτήριζα το «Περσέπολις» αυτοβιογραφία. Αυτοβιογραφία είναι κάτι που γράφεις γιατί έχεις προβλήματα με τους φίλους σου και την οικογένειά σου και δεν ξέρεις πώς να τους το πεις. Γράφεις ένα βιβλίο για να τους πεις πόσο τους μισείς και πόσο πληγώθηκες. Εγώ απλώς χρησιμοποίησα τον εαυτό μου για να δείξω τι υπήρχε γύρω μου. Δεν είμαι ιστορικός ή κοινωνιολόγος ή πολιτικός. Χρειάζονται στοιχεία για να γράψεις σοβαρά για την κοινωνία. Εγώ ξέρω μόνο ότι είμαι κάποια που γεννήθηκε σε έναν συγκεκριμένο τόπο, σε συγκεκριμένο χρόνο που δεν επέλεξε. Ήθελα να δώσω μια ακόμα οπτική, γιατί ο κόσμος έχει πολλές ψευδαισθήσεις. Όσο λιγότερα ξέρουμε, τόσο περισσότερα νομίζουμε ότι γνωρίζουμε. Γιατί, φυσικά, όσο περισσότερα ξέρεις, τόσο πιο πολύ κατανοείς ότι τα πράγματα είναι πολύπλοκα και τότε γίνεται ακόμα δυσκολότερο να έχεις άποψη. Κι όταν χρησιμοποιείς το όνομά σου θέλεις να μιλήσεις για όσα ξέρεις, γι' αυτά που σου αρέσουν. Αν ξαναγράψω όμως, θα πρέπει να είναι για τη Δύση. Έχει περάσει πολύς χρόνος που ζω εδώ, τα 2/3 της ζωής μου πια, και δεν μπορώ να παραμένω παρατηρητής. Αρχικά, τα έβλεπα όλα από απόσταση και μου φαίνονταν σπουδαία, αλλά τώρα πια, δεν θαμπώνομαι. Έφτασε η στιγμή να γράψω γι' αυτά. Δεν ξέρω πότε όμως.
Στο Παρίσι ζω σαν ερημίτης. Δεν βγαίνω, πηγαίνω από το σπίτι μου στο στούντιο και από το στούντιο στο σπίτι μου. Έχω δύο φίλους από πολύ παλιά, καμιά φορά πηγαίνω μαζί τους σινεμά ή σε κανένα μικρό ρεστοράν, δεν πηγαίνω σε πάρτι. Έχω πάρα πολλά χρόνια να επισκεφτώ το Ιράν. Αν το κάνω, φοβάμαι ότι δεν θα με αφήσουν να φύγω. Άνθρωποι σαν εμένα καταλήγουν στη φυλακή και δεν θέλω να περάσω το υπόλοιπο της ζωής μου φυλακισμένη. Συχνά προσπαθούν να με συναντήσουν νέοι Ιρανοί, αλλά τους αποφεύγω. Δεν μου αρέσει να κάνω γνωριμίες. Δεν έχω αρκετό χρόνο για τον εαυτό μου, ούτε για τους ανθρώπους που αγαπώ. Οπότε δεν υπάρχει χώρος για άλλους ανθρώπους. Δεν μου αρέσει να εκτίθεμαι. Αν γνωρίσω κάποιον θα χαρώ, αλλά δεν σκοπεύω να τον βλέπω κάθε μέρα. Μου αρέσει να είμαι μόνη μου. Μια φορά αποφάσισα να συναντήσω μια Ιρανή, πολύ νεότερή μου, που μου είπε ότι όλα όσα γράφω για τη μαντίλα είναι ωραία, αλλά δεν είναι η πραγματικότητα της δικής μου εποχής. Ότι όταν γεννήθηκε εκείνη, η μαντίλα ήταν κάτι δεδομένο κι ότι δεν ήταν αυτό το πρόβλημά της. Τα δικά της προβλήματα ήταν οι σπουδές και το αν θα έβρισκε δουλειά. Μετά από αυτό έπαψα να νιώθω ότι εκπροσωπώ τους Ιρανούς, δεν υπάρχει πια επαφή. Όταν έχεις να επισκεφτείς την πατρίδα σου τόσο πολύ καιρό, αρχίζεις να ανήκεις στη Διασπορά, και να έχεις μια θολή εικόνα γι' αυτήν. Έχω 17 χρόνια να πάω στο Ιράν και νιώθω μεγάλη μελαγχολία και νοσταλγία. Όλες οι πληροφορίες που έχω είναι από δεύτερο χέρι. Γι' αυτό και δεν κάνω πολιτικές αναλύσεις, δεν είναι αυτή η δουλειά μου. Αυτοί που το κάνουν έχουν στοιχεία, νούμερα... Είναι ωραίο να διαθέτεις το κοινωνικό προφίλ της Ιρανής πασιονάριας, αλλά είναι σαν να λες ψέματα στους ανθρώπους. Εκπροσωπείς κάτι που δεν γνωρίζεις και δεν είμαι και 18 χρονών πια.
Δεν διατηρώ επαφές με πολλούς ανθρώπους. Δεν μου αρέσει και πολύ. Μου αρέσει να τους παρατηρώ από απόσταση κι εκεί σταματάει η αγάπη μου γι' αυτούς. Όταν έρχομαι πολύ κοντά στους ανθρώπους, παύω να τους αγαπώ. Μου αρέσει να κρατάω αποστάσεις, ώστε να βλέπω τις καλές τους πλευρές. Αυτό είναι που με ενδιαφέρει, γιατί υπάρχει σε όλους μας μια όμορφη πλευρά. Αλλά, δυστυχώς, και πολλή ασχήμια.
«Ξέρετε γιατί οι άνθρωποι επιβιώσαμε; Στο μυαλό μας έχουμε νευρώνες που σου λένε τι είναι καλό και τι κακό. Από κει και πέρα, όλα βασίζονται στη συμπόνια μας. Αυτοί οι νευρώνες σε κάνουν να βάζεις τον εαυτό σου στη θέση του άλλου, δημιουργώντας τη συμπόνια και την ενσυναίσθηση, που με τη σειρά τους δημιουργούν τον πολιτισμό. Χωρίς πολιτισμό οι άνθρωποι δεν μπορούν να επιζήσουν».
Δεν με ανησυχούν οι τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι. Έχω ζήσει τον Ιρανο-ιρακινό πόλεμο για 4 χρόνια, με καθημερινούς βομβαρδισμούς. Επίσης, την αρχή της επανάστασης, με μέλη της οικογένειάς μου να φυλακίζονται, ανθρώπους να εκτελούνται. Τι να μου πουν οι τρομοκρατικές επιθέσεις! Οι πιθανότητες να σκοτωθώ σε μία από αυτές είναι λιγότερες ακόμα και από το να με πατήσει λεωφορείο. Αυτό δεν με σταματάει από το να διασχίζω τον δρόμο, όπου υπάρχει η πιθανότητα μια μέρα ένας οδηγός να είναι μεθυσμένος, να με δει μπροστά του, να μην του αρέσω και να πέσει επάνω μου. Ο φόβος είναι μια αντίδραση ενστικτώδης. Μας κάνει τρομερά ανόητους. Ξέρετε, σπούδασα Μαθηματικά κι έτσι όλη μου τη ζωή υπολογίζω τα ποσοστά. Η πιθανότητα να πεθάνω από τρομοκρατικό χτύπημα είναι απειροελάχιστη. Οτιδήποτε με ποσοστό κινδύνου μικρότερο από 10% δεν με αφορά. Λοιπόν, έχω να ζήσω 30 χρόνια ακόμα, μπορώ να κάνω συγκεκριμένο αριθμό ταινιών και κάποιων άλλων πραγμάτων. Φυσικά, είναι σοκαριστικό αυτό που συνέβη, αλλά έτσι είναι η ζωή...
Η Ακροδεξιά στη Γαλλία είναι πρόβλημα. Μέχρι σήμερα δεν είχαμε κάτι ανάλογο ώστε να το συγκρίνουμε, οπότε ο κόσμος δεν ξέρει τι θα συμβεί. Ο κόσμος ξέρει τι θα συμβεί αν νικήσει η Ακροδεξιά, παρ' όλα αυτά εξακολουθεί να τη στηρίζει. Οι Γάλλοι είχαν την κυβέρνηση του Βισί. Όλοι γνωρίζουν ποιες θα είναι οι συνέπειες της Ακροδεξιάς. Έχω βαρεθεί να ακούω ότι πρέπει να κατανοήσω αυτούς τους ανθρώπους. Γιατί να κατανοήσω έναν ρατσιστή; Φτάσαμε στο 2016, θέλουμε να εγκατασταθούμε στον Άρη και ακόμα κάποιοι πιστεύουν ότι υπάρχουν φυλές. Υπάρχει μία φυλή και είναι η ανθρώπινη. Μου λένε να κατανοήσω τους λόγους για τους οποίους κάποιοι μισούν τον διπλανό τους. Βασικά, ο ρατσισμός είναι παμπάλαιος. Ξεκινάει από την εποχή του Ηomo sapiens, που όταν έβλεπαν κάποιον διαφορετικό, ένιωθαν «κίνδυνο». Αλλά αυτά συνέβαιναν 20.000 χρόνια πριν, σήμερα γιατί; Αν βάλουμε στη φυλακή κάποιους ανθρώπους και τους βασανίσουμε, τι θα γίνει; Ποια είναι η δικαιολογία; Ότι επειδή είμαστε φτωχοί, έχουμε το δικαίωμα να είμαστε βλάκες; Όχι! Όταν όλοι είναι πλούσιοι, και όμορφοι και δυνατοί, συμπεριφέρονται μια χαρά, πράγμα που είναι εύκολο. Όταν είμαστε χάλια, τότε έχουμε υποχρέωση να συμπεριφερόμαστε σαν άνθρωποι. Ξέρετε γιατί οι άνθρωποι επιβιώσαμε; Τι μας έχει σώσει, πέρα από την ευφυΐα μας – γιατί κατά τα άλλα είμαστε ανίκανοι να αντιδράσουμε; Στο μυαλό μας έχουμε νευρώνες που σου λένε τι είναι καλό και τι κακό. Αμέσως επηρεάζεσαι. Από κει και πέρα, όλα βασίζονται στη συμπόνια μας. Αυτοί οι νευρώνες σε κάνουν να βάζεις τον εαυτό σου στη θέση του άλλου, δημιουργώντας τη συμπόνια και την ενσυναίσθηση, που με τη σειρά τους δημιουργούν τον πολιτισμό. Χωρίς πολιτισμό οι άνθρωποι δεν μπορούν να επιζήσουν. Η επιβίωσή μας εναπόκειται στη συμπόνια και στην ενσυναίσθηση. Η έλλειψη ενσυναίσθησης θα σήμαινε το τέλος του πολιτισμού. Και μετά ρίχνουν το πρόβλημα στην οικονομία. Λένε ότι ψήφισαν τον Τραμπ όλοι εκείνοι που η Αμερική «ξέχασε» και είναι εκείνοι που σηκώνουν τους μαύρους από τη θέση τους στο λεωφορείο και τους αποκαλούν «νέγρους». Ό,τι οικονομικά προβλήματα και να έχεις, δεν έχεις δικαίωμα να αποκαλείς κάποιον «νέγρο». Όλα αυτά πρέπει να τα πολεμήσουμε.
Η τέχνη και ο κινηματογράφος δεν μπορούν να σώσουν την ανθρωπότητα, αλλά αν αφαιρέσεις τον πολιτισμό από οπουδήποτε, δεν μένει τίποτα. Η κουλτούρα είναι η βάση της κοινωνίας. Πρώτα έρχονται η συμπόνια και η ενσυναίσθηση και ακολουθούν η λογοτεχνία, η ζωγραφική, η γλυπτική, η αφήγηση. Η κουλτούρα είναι αυτό που μας φέρνει κοντά. Είναι τρομερά σημαντικό να έχεις όνειρα. Για μεγάλο διάστημα πίστευα ότι η δουλειά μου μπορούσε να αλλάξει τον κόσμο, πράγμα αρκετά βλακώδες. Σχετίστηκα με την πολιτική και άλλαξα. Άρχισα να γίνομαι κυνική και είναι το τελευταίο πράγμα που ήθελα να γίνω – σαν ελληνική τραγωδία. Η ζωή είναι ζήτημα αυταπάτης. Τα χρόνια περνάνε, οι αυταπάτες διαλύονται, κι όταν πια αρχίζεις να καταλαβαίνεις, το σώμα σου γερνάει. Όταν πια ξέρεις πώς να ζήσεις, το κορμί σου δεν θέλει να ζήσει. Η ζωή είναι μια αυταπάτη και στο τέλος γίνεσαι κυνικός. Προσπαθώ να μη γίνω κυνική.
Όλοι μας θέλουμε μια καλύτερη κοινωνία, αλλά κοινωνία είμαστε εμείς οι ίδιοι. Αν δεν γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι, δεν θα γίνει ούτε η κοινωνία καλύτερη. Προσπαθώ να γίνω καλύτερος άνθρωπος. Η καλοσύνη μετράει. Στην πραγματικότητα, είναι το μόνο που μετράει. Νέα, όταν έβλεπα έναν ευγενικό άνθρωπο, τον θεωρούσα βλάκα, αλλά δεν έχω την ίδια γνώμη πια.
Δε ξέρω αν είναι μηχανισμός αντίστασης, αλλά κάθε φορά που γίνομαι αυτού του τύπου ο άνθρωπος, πάω από την άλλη πλευρά. Όποτε συναντάω κάποιον από αυτούς τους ανθρώπους που μισούν, τον κοιτάζω και τον φαντάζομαι 2 χρονών, να χαμογελάει, και αναρωτιέμαι τι απέγινε εκείνη η όμορφη εικόνα, πώς κατέληξε να γίνει αυτός ο κακός άνθρωπος, αυτό το τέρας.
Δεν θα ψηφίσω Δεξιά, αλλά δεν είναι ότι μου αρέσει και η Αριστερά. Όμως η Δεξιά ειλικρινά με απωθεί, είναι θέμα ηθικής. Οπότε, μολονότι υπάρχουν πάρα πολλά πράγματα που με ενοχλούν στην Αριστερά, με αφορά περισσότερο. Για τη Δεξιά, οι φτωχοί φταίνε που δεν έχουν να φάνε. Μπορεί να είναι άνθρωποι με πνευματικές διαταραχές, που τα σκάτωσαν στη ζωή τους, αλλά δεν μπορούμε να τους αφήσουμε να πεθάνουν. Το πρόβλημα είναι ότι υπάρχει η Μαρίν Λεπέν – αλλιώς δεν θα ψήφιζα καθόλου, γιατί δεν υπάρχει κανείς που να μου αρέσει πραγματικά. Εφόσον υπάρχει αυτή η σκύλα, πρέπει να ψηφίσω.
Έχω ένα ωραίο διαμέρισμα και θεωρούμαι πλούσια Αριστερή, αλλά έχω υπάρξει και φτωχή. Δεν νομίζω ότι με το που έκανα λεφτά άρχισα να απαξιώνω τους ανθρώπους. Για μένα το πρόβλημα παραμένει ίδιο. Το να ψηφίζω Αριστερά σημαίνει ότι θα πρέπει να πληρώσω περισσότερους φόρους. Και μου αρέσει να πληρώνω φόρους. Ήρθα στη Γαλλία, σπούδασα δωρεάν, έτρωγα δωρεάν και όλα αυτά χάρη στην Αριστερά. Και δεν υπήρχε διαχωρισμός επειδή ήμουν άλλης εθνικότητας. Είχα τα ίδια προνόμια με εκείνα των Γάλλων συμφοιτητών μου. Σήμερα εργάζομαι και θέλω όλα τα παιδιά να ευνοηθούν από το ίδιο σύστημα. Έχω δει πλούσιους Αριστερούς να φέρονται σε αυτούς που εργάζονται στο σπίτι τους σαν σε σκουπίδια, οπότε είναι πιο υποκριτές από τους Δεξιούς, από τους οποίους ξέρεις τι να περιμένεις.
Είπα Δεν μπορείς να τα βάλεις με χιλιάδες χρόνια γυναικείας καταπίεσης, και μερικές δεκαετίες γυναικείας ψήφου. Αν είχα κόρη –δεν έχω παιδιά–, το πρώτο πράγμα που θα της μάθαινα, πριν το «μαμά» και το «μπαμπά», θα ήταν το «άντε γαμήσου». Ευτυχώς δεν έχω παιδιά, δεν θα ήταν πολύ ευγενικά.
Το σινεμά είναι δυσκολότερο απ' οτιδήποτε άλλο. Έχεις να αντιμετωπίσεις την τεχνολογία, τη συγκέντρωση χρημάτων, πολλούς εμπλεκόμενους και το αποτέλεσμα δεν είναι όπως αυτό ενός βιβλίου που έκανες ολομόναχος. Όταν κάνω μια ταινία, υπάρχουν στιγμές που δεν έχω εγώ τον έλεγχο. Ο ηθοποιός θα κάνει κάτι που δεν είχα σκεφτεί, το ίδιο και ο σκηνογράφος, ο μοντέρ θα πάει την ιστορία προς μια κατεύθυνση που δεν είχα σκεφτεί κ.λπ. Όλες αυτές οι δυσκολίες, βέβαια, μου αρέσουν και με κάνουν να λειτουργώ. Το στρες με ενεργοποιεί, κι αυτό μου αρέσει.
Στο ερώτημα αν γυναίκες και άντρες είναι ίσοι, είμαι 100% φεμινίστρια. Νομίζω ότι δεν υπάρχει πιο βλακώδης άποψη από το να αποκαλούμε οτιδήποτε κακό αντρική συμπεριφορά και οτιδήποτε καλό, γυναικεία. Γι' αυτό αρνούμαι να συμμετάσχω σε οτιδήποτε θεωρείται «γυναικείο», όπως τα φεστιβάλ γυναικείας λογοτεχνίας. Το γεγονός ότι έχω στήθος δεν με κάνει κάτι διαφορετικό. Πάρτε για παράδειγμα τον Φλομπέρ και τη Μαντάμ Μποβαρί, που την έγραψε καλύτερα απ' οποιαδήποτε γυναίκα. Δεν υπάρχει φύλο στη λογοτεχνία ή στο σινεμά. Στην ανθρωπότητα υπάρχουν άνθρωποι. Σε μια πατριαρχική κοινωνία, ποιος μεγαλώνει τα παιδιά; Οι γυναίκες, που διδάσκουν στα παιδιά τους πώς να λειτουργούν και τι να επιλέγουν.
Δεν μπορείς να τα βάλεις με χιλιάδες χρόνια γυναικείας καταπίεσης, και μερικές δεκαετίες γυναικείας ψήφου. Αν είχα κόρη –δεν έχω παιδιά–, το πρώτο πράγμα που θα της μάθαινα, πριν το «μαμά» και το «μπαμπά», θα ήταν το «άντε γαμήσου». Ευτυχώς δεν έχω παιδιά, δεν θα ήταν πολύ ευγενικά.
Δεν ήμουν ποτέ πολύ της παράδοσης. Μεγάλωσα με ταινίες Χόλιγουντ. Οι γονείς μου λατρεύουν την παραδοσιακή μουσική, εγώ δεν την αντέχω. Θεωρώ ότι η κλασική μουσική της Δύσης, ο Μότσαρτ, ο Μπαχ, είναι ανώτερη όλων των υπόλοιπων που έχουν γραφεί. Έχουν ενδιαφέρον μεν, αλλά δεν φτάνουν την κλασική μουσική. Η περσική ποίηση είναι η πλέον εκλεπτυσμένη και δεν το λέω επειδή είμαι Ιρανή – η ελληνική φιλοσοφία είναι η πιο σημαντική.
Ο Τραμπ είναι επιχειρηματίας και θα κάνει το καλύτερο για τις επιχειρήσεις. Το πρόβλημα με όλους αυτούς, με τον Τραμπ, τη Λεπέν, είναι ότι μολύνουν την κοινωνία. Ο Σαρκοζί έλεγε: «Λέμε δυνατά αυτό που λέγεται σιγανά». Μα, γι' αυτό λέμε κάποια πράγματα σιγανά, γιατί αυτό είναι πολιτισμός. Μερικά πράγματα δεν λέγονται δυνατά. Είμαι αισιόδοξη και νομίζω ότι η επόμενη γενιά θα κάνει την επανάστασή της. Πάντα έτσι γινόταν. Οι γυναίκες ήταν σε καλύτερη κατάσταση στις αρχές του 20ού αι. απ' ότι τη δεκαετία του '50. Θα καλυτερέψουν τα πράγματα σε 10 χρόνια.
Από τις ιστορικές προσωπικότητες του Ιράν, περισσότερο εκτιμώ τον Μοχάμεντ Μοσαντέκ και τον Ολυμπιονίκη παλαιστή Gholamreza Takhti, γιατί δεν φοβόταν να μιλήσει ανοιχτά γι' αυτά που τον ενοχλούσαν και προερχόταν από τα χαμηλά στρώματα των νοτίων προαστίων της Τεχεράνης. Πέθανε στα 37 του από έμφραγμα. Αυτή ήταν η επίσημη εκδοχή.
Είπα σε ανύποπτο χρόνο κάτι που έχει πει και ο Γκοντάρ: "Μόνο και μόνο λόγω της φιλοσοφίας και του θεάτρου, θα είμαστε αιωνίως υπόχρεοι στην Ελλάδα!"»
