Έφη Γαζή: «Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια - Ιστορία ενός συνθήματος 1880-1930»

Έφη Γαζή: «Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια - Ιστορία ενός συνθήματος 1880-1930» Facebook Twitter
Aνώτερο Δημοτικό Παρθεναγωγείο Βόλου, 1908.
0

Υπάρχουν κάποιες φράσεις που ακόμα κι όταν δεν μας είναι απόλυτα κατανοητές, ακόμα κι όταν αγνοούμε πώς αποκρυσταλλώθηκαν, έχουν θρονιαστεί στη συλλογική μας συνείδηση παραπέμποντας σχεδόν αυτόματα σε συγκεκριμένες ιδεολογίες και πολιτικές. Φράσεις συνθηματικές, που φτιάχνονται υπόγεια, μέσα σ' ένα ρευστό τοπίο, κι έπειτα από δεκαετίες συνεχούς κυκλοφορίας τους στην κοινωνία, καταλήγουν να γίνουν κυρίαρχες.

Τέτοια φράση αποτελεί το τρίπτυχο «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια», το πιο διαδεδομένο ίσως σλόγκαν της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, συνδεδεμένο με την χουντική επταετία, τη μεταξική δικτατορία, αλλά και με τον συντηρητικό λόγο που έδινε μετεμφυλιακά τον τόνο στην πολιτική σκηνή. Πότε όμως και πώς δημιουργήθηκε;

Η απάντηση δίνεται στη μελέτη της ιστορικού και πανεπιστημιακού Έφης Γαζή «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια» (Πόλις, 2011) που μας προσφέρει μια περιπλάνηση στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα, με τις οικονομικές ανακατατάξεις και τους έντονους βαλκανικούς ανταγωνισμούς. Μια περίοδο όπου η Ελλάδα, ηττημένη στον πόλεμο του 1897 και καταχρεωμένη, τίθεται υπό Διεθνή Οικονομικό Ελεγχο, η δυσαρέσκεια του κόσμου απέναντι στ' Ανάκτορα και τους πολιτικούς έχει χτυπήσει «κόκκινο» κι ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος και ο εθνικός διχασμός βρίσκονται καθ' οδόν...

Ωστόσο, η περίοδος 1880-1930 σημαδεύεται και από τη διάχυση των σοσιαλιστικών ιδεών, τις πρώτες εργατικές διεκδικήσεις, τις απόπειρες των γυναικών να χειραφετηθούν, τις πειραματικές προσπάθειες στο χώρο της εκπαίδευσης από ομάδες δημοτικιστών, εξελίξεις που φάνταζαν ν' απειλούν καθιερωμένους πολιτικούς και κοινωνικούς θεσμούς, ικανές να πυροδοτήσουν έναν «ηθικό πανικό».

Μέσα σε μία δεκαετία, οι «άθεοι μαλλιαροί» είχαν μεταμορφωθεί σε «μαλλιαροκομμουνιστές», ενώ κι οι χριστιανικές απόπειρες «ηθικής αναμόρφωσης» έδιναν πλέον τη σκυτάλη σε προγράμματα «εθνικής αναμόρφωσης». Στις αρχές του '30, το «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια» είχε πια αποκτήσει τον χαρακτήρα συνθηματικής φράσης.

Όπως επισημαίνει η Γαζή, «αντίστοιχες συνθηματικές φράσεις υπήρξαν και εκτός Ελλάδας. Η ανάπτυξη του εθνικισμού στην Ευρώπη συνέβαλε καθοριστικά στη σύνδεση της έννοιας της πατρίδας με εκείνη της πατριαρχικής οικογένειας, ενώ κι η πρόσδεση της θρησκείας ή της Εκκλησίας στο παραπάνω δίδυμο παρατηρείται κι από συλλογικότητες στην Ιταλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία».

Στη χώρα μας, όπως φάνηκε από την έρευνά της σε πλήθος εφημερίδων, λαϊκών εντύπων, θρησκευτικών βιβλίων, σχολικών εγχειριδίων αλλά και πρακτικών δικών, ένας από τους βασικούς χώρους αποκρυστάλλωσης του συνθήματος ήταν αυτός των οργανώσεων που βάλθηκαν ν' αναμορφώσουν την κοινωνία μέσω του χριστιανισμού. Δύο από τα τέσσερα κεφάλαια του βιβλίου της, άλλωστε, είναι αφιερωμένα στη δράση και τη ρητορική τέτοιων συλλόγων, όπως η «Ανάπλασις» και η «Ζωή», προερχόμενες και οι δύο από την ίδια μήτρα, τη διδασκαλία του αμφιλεγόμενου στοχαστή από την Κωνσταντινούπολη, Απόστολου Μακράκη.

Κομβικό σημείο για τη σταδιακή συγκρότηση του «πατρίς, θρησκεία, οικογένεια» υπήρξε για τη Γαζή η σφοδρή αντιπαράθεση ανάμεσα στους αναμορφωτές χριστιανούς και στους μεταρρυθμιστές εκπαιδευτικούς, με φόντο το γλωσσικό ζήτημα. Εξού και η λεπτομερής παράθεση, στην καρδιά της μελέτης της, των γεγονότων που πέρασαν στην ιστορία ως τα «Αθεϊκά» του Βόλου, και οδήγησαν ένα δίχως προηγούμενο εκπαιδευτικό πείραμα, έστω και μεταφορικά, στην πυρά.

Πόλη που αναπτυσσόταν με γοργούς ρυθμούς, ο Βόλος, χάρη στη δραστηριοποίηση μερικών ανήσυχων πολιτών, αποκτούσε εν έτει 1908 όχι μόνο ένα Εργατικό Κέντρο αλλά κι ένα Παρθεναγωγείο, υπό τη διεύθυνση του 28χρονου τότε Αλέξανδρου Δελμούζου, όπου η διδασκαλία γινόταν στη δημοτική, τ' αρχαία κείμενα προσεγγίζονταν μέσα από νεοελληνικές μεταφράσεις, δεν γινόταν τυπική, πρωινή προσευχή, και τα κορίτσια που αποκτούσαν επιτέλους πρόσβαση στη μέση εκπαίδευση, όχι μόνο μυούνταν στις βασικές γνώσεις της βιολογίας και της νοσηλευτικής αλλά... δικαιούνταν να παίζουν ως και χιονοπόλεμο με τους καθηγητές τους.

Το «περίεργον αυτόν τέρας», το «σχολείον διά τους αριστοκράτας», το «διευθυνόμενον από αγόρια» «έργο μαλλιαριστών», βρέθηκε αμέσως στο στόχαστρο της τοπικής εφημερίδας «Ο Κήρυξ» που εξέδιδε ο Δημοσθένης Κούρτοβικ (παππούς του γνωστού κριτικού), ο οποίος πρωτοστάτησε στον αγώνα εναντίον του, μαζί με τους επίσημους εκκλησιαστικούς και τους παρα-εκκλησιαστικούς φορείς του Βόλου.

Μια επεισοδιακή επίσκεψη στο Παρθεναγωγείο του μητροπολίτη Δημητριάδος Γερμανού, τον Φεβρουάριο του 1911, ενέτεινε τις υποψίες ότι το σχολείο στρεφόταν κατά «των πατρίων, της θρησκείας και της γλώσσης ημών». Λίγο αργότερα, η πόλη σειόταν από συλλαλητήριο υπέρ του κλεισίματός του, κι έμπαιναν μπροστά οι διαδικασίες για τη δίκη των στελεχών του.

Έφη Γαζή: «Πατρίς, θρησκεία, οικογένεια - Ιστορία ενός συνθήματος 1880-1930» Facebook Twitter
Αλ. Δελμούζος, Δημ. Γληνός, Μανώλης Τριανταφυλλίδης, η «Τριανδρία» του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, Αθήνα 1915.

Τι κι αν τελικά, με μία ψήφο διαφορά, όλοι τους αθωώθηκαν; «Μόνο που δεν πετροβολήθηκε στην εποχή του ο Δελμούζος», επισημαίνει η Γαζή, «κι έπρεπε να έρθει η μεταπολίτευση για να γίνει η αποκατάσταση της μνήμης του Παρθεναγωγείου». Περιπετειώδης ήταν άλλωστε και η μετέπειτα θητεία του ως διευθυντή της Παιδαγωγικής Ακαδημίας του Μαρασλείου, μια κι έζησε από κοντά τον πόλεμο –από τους ίδιους κύκλους– εναντίον της φιλολόγου Ρόζας Ιμβριώτη, δηλωμένης φεμινίστριας που μαχόταν υπέρ της ψήφου των γυναικών, και συνομιλήτριας του μαρξιστή ιστορικού Γιάννη Κορδάτου.

Μέσα σε μία δεκαετία, οι «άθεοι μαλλιαροί» είχαν μεταμορφωθεί σε «μαλλιαροκομμουνιστές», ενώ κι οι χριστιανικές απόπειρες «ηθικής αναμόρφωσης» έδιναν πλέον τη σκυτάλη σε προγράμματα «εθνικής αναμόρφωσης». Στις αρχές του '30, το «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια» είχε πια αποκτήσει τον χαρακτήρα συνθηματικής φράσης.

Είμαστε άραγε καταδικασμένοι να βλέπουμε την Ιστορία να επαναλαμβάνεται; Για τη Γαζή, σημασία έχει να καταλάβουμε πώς μπορούν ν' αλλάξουν τα πράγματα, όχι πώς θα επαναληφθούν. Το ζητούμενο για την ίδια ήταν να δείξει τι αντιδράσεις προκαλεί η απόκλιση από την ομοιομορφία και πόσο εκρηκτικές διαστάσεις μπορεί να λάβει ο φόβος για οτιδήποτε καινούριο και διαφορετικό. Το βιβλίο της αποτελεί μια καταβύθιση σε ζοφερές πραγματικότητες, σε εποχές που άνθισαν ο λαϊκισμός, η δαιμονοποίηση και η μισαλλοδοξία, οδηγώντας όλους μας, ως κοινωνία, προς τα πίσω.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Μια «φόνισσα» εξομολογείται

Το πίσω ράφι / Η Hannah Kent έγραψε τη δική της «Φόνισσα», την Άγκνες που ζούσε στην Ισλανδία τον 19ο αιώνα

Η Αυστραλή συγγραφέας δεν πίστευε ποτέ ότι, χάρη στα «Έθιμα ταφής», οι κριτικοί θα την τοποθετούσαν δίπλα σε λογοτέχνες όπως η Μάργκαρετ Άτγουντ και ο Πίτερ Κάρεϊ.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Χριστίνα Ντουνιά: «Ο Καρυωτάκης μάς δίνει ελπίδα και μας παρηγορεί»

Βιβλίο / «Ο Καρυωτάκης άφησε "το αδέσποτο Τραγούδι" του να μας συντροφεύει»

Στο βιβλίο της «Το όνειρο και το πάθος», η Χριστίνα Ντουνιά, ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας και συγγραφέας αποκαλύπτει αθέατες όψεις του ποιητή και νέα στοιχεία για τη σχέση του με τον Καβάφη μέσα από μια άγνωστη, ως τώρα, επιστολή.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύ της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Βιβλίο / «Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύς της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Ο Ούγγρος κάτοχος του φετινού Νόμπελ λογοτεχνίας γράφει με μαγικό τρόπο για τις αποπνικτικές επιπτώσεις της πολιτικής καταπίεσης, περιφρονώντας την προθυμία των ανθρώπων να τις αποδεχτούν.
THE LIFO TEAM
Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Βιβλίο / Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Οι καθηγητές Peter Jeffreys και Gregory Jusdanis συνεργάστηκαν και έγραψαν από κοινού τη βιογραφία του μεγάλου ποιητή που φέρει τον τίτλο «Κωνσταντίνος Καβάφης – Ο άνθρωπος και ο ποιητής». Ο Gregory Jusdanis μίλησε στη LifO για το βιβλίο και για τον ποιητή που ήταν «παραδοσιακός και ταυτόχρονα μεταμοντέρνος, ο πρώτος “viral” ποιητής διεθνώς»
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

LiFO politics / Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

Ο Αλέξης Πατέλης, επικεφαλής του Οικονομικού Γραφείου του πρωθυπουργού την περίοδο 2019-2024, μιλά στη Βασιλική Σιούτη για την οικονομική πορεία της χώρας αυτά τα χρόνια, τις δύσκολες αποφάσεις αλλά και τις στιγμές δικαίωσης μέσα από την οπτική ενός τεχνοκράτη που βρέθηκε ξαφνικά στο επίκεντρο της πολιτικής.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Λάσλο Κρασναχορκάι: ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης βραβεύεται με Νόμπελ

Βιβλίο / Ο Λάσλο Κρασναχορκάι, ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης, κέρδισε το Νόμπελ

Φέτος, το βραβείο δόθηκε στον Ούγγρο συγγραφέα που κατά τη Σουηδική Ακαδημία αποτελεί ένα ελπιδοφόρο βήμα προς τον χαμένο ανθρωπισμό, την υψηλή λογοτεχνία και τη στοχαστική ακρίβεια.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Βιβλίο / Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Σε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του που έχει τίτλο “House of Cards”, ο Σουηδός πρώην διεθνής Γιόνας Έρικσον περιγράφει τις ταπεινωτικές μετρήσεις βάρους στα σεμινάρια διαιτητών της UEFA
THE LIFO TEAM
Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Το Πίσω Ράφι / Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Ο Έλληνας σκηνοθέτης μάζεψε από «το καλάθι των αχρήστων» όλες τις εμπειρίες του κι έφτιαξε την αυτοβιογραφία του, μια ζωντανή αφήγηση γεμάτη ιστορίες, συναντήσεις, αποφθέγματα και κρίσεις, λογοτεχνικές και σινεφίλ αναφορές.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: η ιστορία του underground περιοδικού «Ανοιχτή Πόλη»

Βιβλίο / «Ανοιχτή Πόλη»: Ένα από τα πιο επιδραστικά εναλλακτικά έντυπα της Ελλάδας

Οι δημιουργοί του Κώστας Μανδηλάς και Βλάσσης Ρασσιάς, καταγράφουν την πορεία του στο βιβλίο «Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: Η ιστορία του περιοδικού “Ανοιχτή Πόλη”».
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει το διήγημα «Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ» της Πατρίσια Χάισμιθ

Lifo Videos / Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει ένα διήγημα της Πατρίσια Χάισμιθ

«Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ»: Μια ιστορία έρωτα, αγάπης, αφοσίωσης, ανταγωνισμού, μίσους και φόνου μεταξύ ενός ζευγαριού και ενός σιαμέζικου γάτου, ένα μυστηριώδες διήγημα της δημιουργού των πιο σαγηνευτικών αντιηρώων.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Βιβλίο / Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Ολοένα περισσότερο διευρύνεται η τάση έκδοσης κλασικών και σπάνιων κειμένων σε μικρό μέγεθος που τοποθετούνται δίπλα στο ταμείο και συνιστούν την προσπάθεια ενός εκδοτικού οίκου να φέρει σπουδαία έργα στο ευρύ αναγνωστικό κοινό.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Βιβλίο / I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Η θεωρητικός, εικαστικός, κριτικός, συγγραφέας και εκδότρια Κρις Κράους μπορεί να μην άλλαξε τα δεδομένα στον αγγλόφωνο κόσμο εκδίδοντας τα βιβλία των Γάλλων θεωρητικών αλλά προκάλεσε άπειρες συζητήσεις με το πρωτότυπο φεμινιστικό βιβλίο της.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Βιβλίο / Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Ένα τολμηρό καλλιτεχνικό project έγινε η αφορμή για να κάνει ο εικαστικός René Habermacher ένα ταξίδι στη θάλασσα με πλήρωμα έξι ναύτες κι έναν καπετάνιο, απαθανατίζοντας μια σουρεαλιστική εμπειρία που κατέληξε σε ναυάγιο. Το βιβλίο «The Pleasure Principle» καταγράφει αυτό το ταξίδι μέσα από φωτογραφίες του René, κείμενα και εικαστικά έργα, σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση.
M. HULOT