Εικόνες βιβλικής καταστροφής ξεχύνονται από τις σελίδες του κειμένου με πρωτοφανή οίστρο, φαντασία και χιούμορ: ψάρια πέφτουν από τον ουρανό, η άσφαλτος της Πατησίων μετατρέπεται σε θάλασσα, ένας ξιφίας καρφώνεται σε ένα σταθμευμένο αυτοκίνητο, ο ήρωας παραπατάει, γλιστράει μεταξύ ονείρου και πραγματικότητας, εκεί όπου οι άνθρωποι έχουν αρχίσει ν' αψηφούν τον νόμο της βαρύτητας και να υγροποιούνται, να πέφτουν από τον ουρανό σαν στάλες βροχής.
Μέσα σε αυτό το σουρεαλιστικό τοπίο μοναδικής ρευστότητας, η συνάντηση με μια όμορφη γυναίκα ακαθορίστου ηλικίας, τη «Δεσποινίδα Δυστυχία», θα σημάνει την τελευταία αναμέτρηση του ήρωα με τη ζωή του – μια βουτιά στον ωκεανό του ασυνείδητου, εν όψει του επικείμενου θανάτου του. Βροχή και δάκρυα, εξίσου αλμυρά, διαβρώνουν τα στεγανά της λογικής. Ο χώρος και ο χρόνος χάνουν τα σύνορά τους. Η πολυκατοικία καταρρέει· από κάτω ξεπροβάλλει ο σκελετός ενός τεράστιου πλοίου.
Στη «Δεσποινίδα Δυστυχία» παρακολουθούμε ένα σύμπαν να διασπάται. Θα μπορούσε να είναι ένας μονόλογος για τη συντέλεια του κόσμου, την ύστατη οικολογική καταστροφή. Η οποία συμβαίνει στην πραγματική ζωή ή μέσα στο μυαλό ενός κανονικού ανθρώπου που εργάζεται ως δημοσιογράφος σε τηλεοπτικό κανάλι. «Δεν ξέρεις ποια είναι, εν τέλει, η αλήθεια: μήπως όλα αυτά είναι μια φαντασίωση, ένα όνειρο ή μια προθανάτια διαδικασία του ήρωα» επισημαίνει ο Τσιμάρας Τζανάτος κατά τη διάρκεια της συνέντευξής μας σε εστιατόριο των Εξαρχείων.
Το θέατρο δεν μπορεί να νικήσει τη δυστυχία. Μπορεί να μας ανακουφίσει από τον πόνο, ναι. Αλλά δεν μπορεί ν' αλλάξει τίποτα.
Πρόκειται για ένα συναρπαστικό νέο έργο, με λόγο λιτό, καθημερινό και ταυτόχρονα ποιητικό, μια σαγηνευτική αλληγορία, όπου η ατομική και κοινωνική αποδιάρθρωση αναδύεται αδιάσπαστη. Το μυαλό ενός ανθρώπου ως μικρογραφία του σύμπαντος. Το εσωτερικό χάος ως παγκόσμια δυσαρμονία. Η επαφή με την αρχέγονη ζωτικότητά μας, που χάθηκε ανεπανόρθωτα μέσα στη δυσφορία του πολιτισμού.
Το κείμενο της «Δυστυχίας» εμφανίστηκε ως αφήγημα το 2015 (εκδόσεις Σοκόλη). Η θεατρική μεταγραφή του είχε παρουσιαστεί ήδη την προηγούμενη χρονιά στις Αναγνώσεις του Θεάτρου Τέχνης υπό την επιμέλεια της Σίσσυς Παπαθανασίου, ενώ πέρσι ανέβηκε ως πλήρης παράσταση στο θέατρο Φούρνος, σε σκηνοθεσία Χρύσας Καψούλη.
Ο Τσιμάρας Τζανάτος γεννήθηκε και ζει στην Αθήνα.
— Τι είναι η Δυστυχία; Την παρουσιάζετε στο κείμενό σας ως μια όμορφη γυναίκα που δεν μιλά σχεδόν ποτέ και μυρίζει ψάρι...
Δυστυχία είναι αυτό που μας καταργεί. Καταργεί αυτό που είμαστε. Γιατί, κατά βάθος, αυτό που είμαστε εμπεριέχει αυτό που τρέμουμε. Η Δυστυχία έρχεται για να μας φανερώσει τη φωτεινή πλευρά του σκοτεινού κομματιού μας: αυτού του κομματιού που ο πολιτισμός μας είπε πως πρέπει να το αποφύγουμε, ακριβώς επειδή είναι σκοτεινό. Όχι, πρέπει να το συναντήσουμε.
Ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι μια κατασκευή που ολοένα γιγαντώνεται και προσπαθεί να τιθασεύσει αυτό που δεν τιθασεύεται και που είναι η φύση μας. Μια ζωικότητα. Απομακρυνόμαστε από τη φύση μας, αυτή όμως θα είναι πάντα εκεί. Γι' αυτό χρησιμοποιώ τη βιβλική αλληγορία στη Δεσποινίδα Δυστυχία: για να δείξω ότι αυτό έρχεται από πολύ παλιά, έχει βαθιές καταβολές, πριν από εμάς.
— Γιατί η Δυστυχία συνδέεται στο έργο με τη θάλασσα;
Γιατί η θάλασσα έχει το απέραντο, το χωρίς τέλος, που είναι ενδιαφέρον αλλά είναι και το χάος – αυτό φέρνει τη δυστυχία. Και στον «Ιβάνοφ» του Τσέχοφ, την παράσταση στην οποία συμμετέχω τώρα ως ηθοποιός, ο ήρωας έχει συναντηθεί με το κενό, με το χάος, με την εντροπία. Και ο πολιτισμός προσπαθεί να δαμάσει το χάος, το αποκλείει όμως ως μη υπάρχον. Αποκλείει αυτό το στοιχείο, που είναι ο πυρήνας.
Μας βάζει σε στενωπούς και αυτό έχει αποτέλεσμα να τρίζει το οικοδόμημα, που ανά πάσα στιγμή θα καταρρεύσει. «Αιτία υπάρχει για ό,τι δεν πάει καλά» είχε πει ο Μποντριγιάρ, εννοώντας ότι μόνο τότε αναζητούμε την αιτία, όταν συμβεί το δυσάρεστο. Ο πολιτισμένος άνθρωπος θέλει να τακτοποιήσει το χάος και στην προσπάθειά του αυτή χτίζει έναν αιματοβαμμένο κόσμο. Στην τέχνη όλα μπορούν να καταστραφούν, μας δίδεται εκεί μια ευκαιρία να φτιάξουμε μια σκηνική προσομοίωση. Σαν να λέμε στον θεατή: «Δες το στη φαντασία για να ξέρεις τι θα κάνεις μετά στην πράξη».
— Ο συγγραφέας αντλεί από την ευτυχία ή από τη δυστυχία του;
Κακά τα ψέματα, από τη δυστυχία του αντλεί. Αλλά είναι απαραίτητο, σ' αυτόν τον πολιτισμό της δυστυχίας όπου ζούμε, να μάθει να παράγεται και να παράγει από τη χαρά. Εγώ έγινα συγγραφέας όταν συναντήθηκα με τη χαρά, όταν έμαθα να αντλώ από αυτήν και όχι μόνο από τη δυστυχία.
— Πότε αρχίσατε να γράφετε για το θέατρο;
Ως συγγραφέας εμφανίστηκα με την «Εκκρεμότητα» το 2013. Πριν απ' αυτό ήμουν πολύ κρατημένος, είχα εμποδίσει τον εαυτό μου. Απείχα από το θέατρο πάρα πολλά χρόνια ως ηθοποιός – μια εικοσαετία. Όταν εμφανίστηκα ως συγγραφέας, συνέβη να επιστρέψω και ως ηθοποιός – μου το ζήτησαν επίμονα κάποιοι φίλοι. Με γεννούσαν, τελικά, οι επιθυμίες και οι ανάγκες των άλλων.
— Τι σας τράβηξε στο θέατρο; Τι αναζητούσατε;
Ήμουν εκτός τόπου και χρόνου νεότερος, αλλά αναζητούσα απεγνωσμένα να βγω προς τα έξω, να στείλω ένα σήμα επικοινωνίας. Η βάση μου ήταν τότε, και ακόμα είναι, η εικόνα. Η αφετηρία των λέξεων είναι η εικόνα – νομίζω, το έχει πει ο Χειμωνάς. Ο λόγος κατάγεται εν τέλει από την εικόνα. Έτσι το βιώνω κι εγώ. Δεν μ' ενδιαφέρει η απλή περιγραφή των πραγμάτων. Από νωρίς το ζητούμενό μου ήταν η σιωπή, η παύση. Να φτάσω στο σημείο που βρίσκεται μετά τον λόγο. Ταυτίζουμε τον λόγο με τις λέξεις, αλλά δεν είναι ταυτόσημα. Το θέατρο συμβαίνει όταν ανάβει ένα φως κι εμφανίζεται ένας άνθρωπος: δεν χρειάζεται να μιλήσει, αυτό είναι θέατρο.
— Ποιοι είναι οι πρόγονοί σας;
Εμένα με γεννήσανε ταινίες, βιβλία, και όχι άνθρωποι. Αυτοί είναι οι συγγενείς μας, μας έχτισαν με έναν τρόπο άλλο, μαγικό. Όλοι οφείλουμε στη γλώσσα, χωρίς αυτήν δεν θα υπήρχαμε. Η μαμά μας μάς γεννάει βιολογικά, αλλά η γλώσσα μας γεννάει στο πραγματικό. Παρ' όλα αυτά, η γλώσσα προσπαθεί να πει κάτι που ποτέ δεν θα καταφέρει να εκφράσει απόλυτα. Εξού και νομίζω πως γυρεύουμε να πούμε κάτι χωρίς λόγια, σαν παιδιά που δείχνουν με το δάχτυλο... Ονειρεύομαι να γράψω ένα έργο χωρίς διάλογο, μόνο με σκηνικές περιγραφές. Αλλά δεν θα το ανέβαζε κανείς!
— Τι είναι αυτό που δεν καταφέρνει να πει η γλώσσα;
Αυτό που συναντάς στα μάτια και στην ανάσα του άλλου, όταν κάνεις έρωτα, αυτό σε φέρνει σ' επαφή με κάτι που δεν μπορεί να το συλλάβει η γλώσσα. Είναι το βαθύ κομμάτι του άλλου. Είμαστε μικρότεροι κοινωνικά απ' αυτό που περικλείει η σεξουαλικότητά μας. Έχει περισσότερη δύναμη η ζωικότητά μας από τα κοινωνικά προσωπεία μας. Αυτό δεν μπορείς να το περιγράψεις, παρά μόνο ίσως με την ποίηση.
— Ποιος είναι ο ρόλος της σεξουαλικότητας στη δημιουργία της ταυτότητάς μας;
Ο άνθρωπος δεν γεννιέται τη στιγμή της γέννησης. Γεννιέται πολύ αργότερα, στην εφηβεία του. Τι τον βοηθάει σε αυτή την τελική και σχεδόν βίαιη γέννα του; Η σεξουαλικότητά του. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μη βασανίζεται από τη σεξουαλικότητά του. Είναι ένα στοιχείο της ύπαρξης που εμφανίζεται στον άνθρωπο και τον βασανίζει.
Ο έρωτας δεν αφήνει τον άνθρωπο να ησυχάσει. Κανείς δεν είναι ήσυχος. Η σεξουαλικότητα είναι ρευστή, ένα σύμπαν ανοιχτό που διαρκώς μεταβάλλεται. Σαν μια γλώσσα που δεν την ξέρουμε και όλο την μαθαίνουμε. Γι' αυτό και κάτι που θεωρούσαμε σιχαμένο και απεχθές μέχρι χθες, μπορεί την επομένη, γνωρίζοντας έναν άλλο άνθρωπο, να μας φανεί αγαπητό και λατρευτικό.
— Μπορεί να υπάρξει αληθινή ένωση δύο ανθρώπων;
Στο «Κ» (σ.σ. έργο που προέκυψε από την επαφή του Τσιμάρα Τζανάτου με κρατούμενους οροθετικούς και χρήστες των φυλακών Κορυδαλλού) είχα γράψει μια ιστορία εμπνευσμένη από έναν κρατούμενο δαιμόνιο και χειριστικό. Αυτός, λοιπόν, είχε έναν σκύλο, τον Μυστήριο.
Ο Μυστήριος πήγαινε παντού μαζί του, ήταν αχώριστοι – και στο κρεβάτι μαζί κοιμόντουσαν. Όταν ο κρατούμενος άρχισε να κάνει μπάφο, έδωσε και στον σκύλο. Όταν άρχισε την ηρωίνη, έδωσε και στον σκύλο. Γράφοντας για τον άνδρα αυτόν και τον σκύλο του, στο διήγημα είχα βάλει κάποιες φράσεις που κανείς δεν καταλάβαινε: «Εγγύτητα». «Απόσταση». «Η εγγύτητα της απόστασης». «Η απόσταση της εγγύτητας».
Βλέπετε, η εγγύτητα ήταν ζητούμενό μου από παιδί, αλλά, μεγάλος πια, κατάλαβα ότι η εγγύτητα χρειάζεται πάντα να εμπεριέχει και την απόσταση. Υπάρχει ένας ζωτικός χώρος που δεν πρέπει ποτέ να παραβιάζεται. Μπορούμε να τον παραχωρούμε ανά πάσα στιγμή. Αλλά πρέπει πάντα να τον σεβόμαστε. Πάντα. Για μένα αυτό είναι τεράστιο κεφάλαιο.
Πρέπει πάντα, στη μεγαλύτερη εγγύτητα, στη μεγαλύτερη αγάπη, στον μεγαλύτερο έρωτα, να υπάρχει αυτό το όριο: ο άλλος είναι ο άλλος. Τον σέβομαι, είναι εκεί κι έχει τον δικό του ζωτικό χώρο. Αυτή η εφιαλτική μυθολογία της ταύτισης, «είσαι το άλλο μου μισό», δεν υφίσταται. Γιατί κι εσύ μισός είσαι. Και λιγότερος του μισού. Και να το 'χουμε υπόψη μας, γιατί αυτό θα μας απελευθερώσει. Αυτό, αν θες, πραγματεύεται και η όποια «Δυστυχία»: ότι όλα είναι ημιτελή. Και καλό είναι που είναι ημιτελή.
Και ημιθανής, και μες στη δυστυχία, ο άνθρωπος θα πει «ναι». Θα βρει τη χαρά και μες στη στάχτη. Υπερασπίζεται και καταφάσκει στη ζωή μέχρι θανάτου. Ακόμη κι αν αυτοκτονήσει. Κανένας άλλο είδος στο ζωικό βασίλειο δεν το 'χει αυτό.
— Τον εαυτό μας τον γνωρίζουμε ποτέ ολόκληρο;
Ολόκληρος εαυτός δεν υπάρχει. Ούτε υπήρξε ποτέ. Αυτό το υπογράφω. Πολλές φορές, όταν λέμε για κάποιον, «αυτός ξερει ποιος είναι», εννοούμε ότι έχει έναν εαυτό που τον γνωρίζει και προσπαθεί να μένει σταθερός σ' αυτόν. Το κάνει επειδή έτσι νιώθει συμπαγής, αισθάνεται μια ασφάλεια ότι υπάρχει. Αλλά, ούτως ή άλλως, υπάρχουμε. Η αγωνία μας είναι αγωνία του μυαλού. Το μυαλό αναρωτιέται ψυχαναγκαστικά «σε ποια κατηγορία ανήκω;». Σε καμία κατηγορία να μην ανήκεις. Να είσαι αυτό που είσαι.
Λέει κάπου ο Χειμωνάς: «Η ψυχή είναι ένα σώμα που διαρκώς γίνεται». Δεν έχω ακούσει πιο σημαντική συμπύκνωση αυτού που συζητάμε. Αυτό είναι η ψυχή. Κάτι που διαρκώς γίνεται. Αλλά εμείς, λόγω κοινωνικών συνθηκών, θεωρούμε πως πρέπει να έχουμε μια σταθερή ταυτότητα. Δεν υπάρχει σταθερή ταυτότητα. Είμαστε μια σειρά από προσωπεία και ταυτότητες: να ο Πιραντέλο! Το θέμα είναι να φτιάξουμε έναν πολιτισμό που να χωράει το πολλαπλό, πέρα από τις κατηγοριοποιήσεις. Γιατί έχουμε σε κάθε λέξη «αρσενικό» ή «θηλυκό»; Τι εξυπηρετεί αυτό;
— Να μην υπήρχαν γένη δηλαδή;
Ας υπήρχαν εκεί όπου χρειάζονται. Για ποιον λόγο έχουμε χτίσει μια γλώσσα, όπου παντού επικρατούν τα γένη; Εν τέλει, ο άνθρωπος είναι το μόνο είδος στο ζωικό βασίλειο που έκανε το γένος, το φύλο δηλαδή, ανώτερο του είδους. Στα ζώα δεν συμβαίνει αυτό.
— Υπάρχει το πεπρωμένο του φύλου; Παίζει κάποιο ρόλο το ότι γεννιόμαστε άντρες ή γυναίκες ή όχι; Το φύλο είναι βιολογική ή κοινωνική κατασκευή, όπως διακήρυξε η Τζούντιθ Μπάτλερ;
Το φύλο δεν είναι ο άνθρωπος γυμνός· είναι ο άνθρωπος ενδεδυμένος. Με την τρέσα του στο κεφάλι, με τα ματοτσίνορα, με τα τακούνια του κ.ο.κ. Για δες τον άνθρωπο μωρό και δες τον σε μεγαλύτερη ηλικία: δεν θα βρεις διαφορά. Ό,τι βιολογικό στοιχείο κι αν υπάρχει ως βάση είναι τόσο ασήμαντο, ώστε μοιάζει ακατανόητο για ποιον λόγο ο ανθρώπινος πολιτισμός τού έδωσε τεράστια σημασία. Αυτό δεν μπορεί κανένας να μου το ερμηνεύσει, δεν βρίσκω απάντηση. Μάλλον είναι θέμα πρακτικής και οικονομίας. Εξού και παραμένει βαθιά αντρικός ο πολιτισμός μας.
Αυτό που λαμβάνουμε ως δεδομένο είναι μια κατασκευή δική μας διαμέσου των αιώνων. Φαντάσου ότι πριν από εξήντα χρόνια η γυναίκα δεν υπήρχε ως πολίτης κανονικός. Ο άνδρας είναι 5.000 ετών, η γυναίκα είναι μόλις 80. Είχα πάντα μια αγάπη στις γυναίκες, λόγω και της σχέσης μου με τις αδελφές μου. Κι έλεγα; «Πωπώ, ευτυχώς που δεν γεννήθηκα γυναίκα, γιατί θα είχα σκοτώσει κόσμο!».
Είχα πολύ μεγάλο θυμό για τον κόσμο μικρός, άργησα πάρα πολύ να συμφιλιωθώ με αυτό που είναι οι άντρες και να έχω μια κανονική σχέση μ' αυτούς. Ο πατέρας μου ήταν ένας σκληρός άνθρωπος και τον είχα αντίπαλο, τον θεωρούσα απειλή. Εκ των υστέρων κατάλαβα πράγματα γι' αυτόν και συμφιλιώθηκα μαζί του. Τα αδέρφια μου, όμως, ήταν η μεγάλη μου αγάπη και συγγένεια, όχι οι γονείς μου.
— Δεν γεννάει το αίμα το συναίσθημα δηλαδή;
Το αίμα είναι μια μεγάλη κατασκευή, μια μεγάλη απάτη. Το συναίσθημα είναι το πραγματικό αίμα. Κι επειδή απαγορεύεται να έχουμε σεξουαλικές βλέψεις για τους γονείς μας, αυτούς που συνιστούν την πρώτη αγάπη της ζωής μας, γεννάται το πρόβλημα στις κατοπινές σχέσεις των ανθρώπων: πώς να συνδέσουμε το αίσθημα με το σεξ, όταν αρχικά μας είχε απαγορευθεί να το κάνουμε αυτό;
— Είναι βιωματική υπόθεση η τέχνη για τον δημιουργό της;
Για μένα είναι βιωματική, όμως δεν σημαίνει ότι το βίωμα καθαυτό είναι τέχνη. Το θέμα είναι πώς μεταβολίζονται και μορφοποιούνται όλα αυτά. Μπορεί το βίωμα ενός άλλου ανθρώπου να γίνει και δικό σου. Για παράδειγμα, αν με ρώταγες ποιο κείμενο θεωρείς πως είναι αυτοβιογραφία σου, θα σου απαντούσα ο Άμλετ. Που τώρα τον συναντώ στον Ιβάνοφ, βλέπω τον ίδιο μετεωρισμό: «Ποιος είμαι, που είμαι, πρέπει να αποφασίσω να γίνω ή να μη γίνω. Είμαι αυτό το δυνάμει...».
Στα μισά του έργου, ο Άμλετ παίρνει μια απόφαση. Πότε το κάνει αυτό; Όταν κοιτάζεται στον καθρέφτη που είναι το θέατρο. Παρά τις αμφιβολίες του, προχωρά κι εξαναγκάζεται να πράξει. Κι ας πνιγούν όλα στο αίμα... Ο «Ιβάνοφ» πατάει εσκεμμένα στον Άμλετ, το έργο του Τσέχοφ μοιάζει με μια απόλυτα παράλογη παρωδία του πράγματος. Δεν υπάρχει ρομαντισμός, υπάρχει ένας βαθύς σαρκασμός. Ήταν ιλιγγιωδώς μπροστά από την εποχή του ο Τσέχοφ. Διαβάζοντας τον «Ιβάνοφ», θα έλεγε κανείς πως είναι το εγχειρίδιο της κατάθλιψης. Καμιά φορά η τέχνη αντιλαμβάνεται πριν από την επιστήμη αυτό που η ανθρώπινη σκέψη πρόκειται να συλλάβει λίγο αργότερα.
— Αλλάζει ο άνθρωπος; Εξελίσσεται ή μένει στάσιμος;
Η φύση του ανθρώπου δεν είναι να αλλάζει. Είναι ένας μηχανισμός ο οποίος λειτουργεί ερήμην μας κι αυτός ο μηχανισμός δεν αλλάζει. Ένας βιολόγος είχε πει: «Ο σκοπός της δομής της ύπαρξης είναι να παραμείνει ίδιος». Όταν το διάβασα αυτό, με χτύπησε κατακούτελα. Ο άνθρωπος αλλάζει μόνον όταν αναγκαστεί. Η ανάγκη σε αλλάζει. Έρχεσαι κι αυτό που δεν μπορούσες πριν, τώρα θα το μπορέσεις. Τρως ένα μεγάλο χαστούκι, αλλιώς δεν αλλάζεις. Κι ευτυχώς που φάγαμε χαστούκια. Αν δεν έκανα ψυχοθεραπεία, θα είχα χαθεί. Αυτό με έσωσε. Ζούσα πολύ για τους άλλους, είχα μάθει να ζω για να δίνω στους άλλους, αλλά όχι σε μένα.
— Ποια είναι η δυναμική του queer theater στην Ελλάδα;
Για μένα το queer είναι μια πολιτική άποψη. Μεχρι πριν από λίγο καιρό θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι μια νέα αριστερά – με την ευρύτητα που έχει ο όρος. Ο κόσμος νομίζει ότι είναι στρας και πούπουλα, το «πιπεράτο» κιτς, αλλά όχι, είναι μια νέα πολιτική και οντολογική ανάγνωση του κόσμου.
— Όσον αφορά τον γκέι ακτιβισμό, πιστεύετε πως έχουν προχωρήσει τα πράγματα στη χώρα μας;
Προχωράμε μπροστά, αλλά αναπαράγοντας τα παλιά. Λυπάμαι που το λέω. Δεν είναι εξέλιξη τα γκέι ζεύγη που θέλουν να κάνουν γάμο και παιδί, διαιωνίζοντας μια οικογένεια-παραμύθι. Η Χιονάτη πέθανε. Βλέπω ανθρώπους που αυτοπροβάλλονται σε γκέι ακτιβιστικό περιοδικό, οι οποίοι τάχα μου παντρεύτηκαν και γιορτάζουν με χλιδή και σαμπάνιες τον γάμο τους. Δεν είναι κατάκτηση αυτό.
Θα με ενοχλούσε αντίστοιχα και ένα στρέιτ ζευγάρι. Τι διεκδικούν; Το στερεότυπο των γονιών τους; Αυτό που υποτίθεται πως πάμε να καταργήσουμε; Σαφώς κι έχει ανάγκη κανείς ν' ανήκει σε μια κανονικότητα, τώρα όμως επαναφέραμε την κανονικότητα με νέο περιτύλιγμα. Πριν φορούσαμε σκούρο κοστούμι και τώρα φοράμε λαμέ.
— Αυτό, όμως, μπορεί να ονειρεύεται κάποιος και είναι δικαίωμά του...
Σέβομαι το δικαίωμα καθενός να κάνει ό,τι θέλει. Ας βγει και ας μου πει «θέλω να κάνω σεξ με λαμπατέρ». Δεκτό. Αν όμως πει «το σωστό στη ζωή είναι να κάνεις σεξ με λαμπατέρ», εκεί έχουμε πρόβλημα. Όταν η επιθυμία γίνει κανόνας ζωής και σταματάει να είναι η επιθυμία του ενός, τότε η επιθυμία γίνεται νόμος.
Πάμε να βρούμε μια ευρυχωρία στον πολιτισμό, αλλά, αντί να γίνεται πιο ευρύχωρος, γίνεται πιο στενόχωρος, επειδή δεν υπερασπίζεται την ελευθερία της επιθυμίας αλλά το νομικό δικαίωμα: αν είμαι μαζί σου μερικά χρόνια κι εσύ πεθάνεις, να μπορώ να πάρω τη σύνταξή σου. Αυτό δεν είναι υγιές. Να είμαστε κτήτορες θέλουμε, ακόμα και στον θάνατο του άλλου. Πεθαίνοντας κανείς δεν θα έπρεπε να αφήνει τίποτα σε κανέναν. Αυτό θα μας έκανε πιο υγιείς.
— Μπορεί το θέατρο να νικήσει τη δυστυχία;
Το θέατρο δεν μπορεί να νικήσει τη δυστυχία. Μπορεί να μας ανακουφίσει από τον πόνο, ναι. Αλλά δεν μπορεί ν' αλλάξει τίποτα.
— «Μόνο ένα δάκτυλο νερό στου κόσμου το ποτήρι» είναι μία από τις φράσεις του έργου σου. Είστε απαισιόδοξος για όσα έρχονται;
Όχι, παρόλο που το τέλος θα έρθει αναπόφευκτα. Ακόμη και σε καροτσάκι, όμως, θα συνεχίσουμε να ζούμε. Ένα κορίτσι στην τάξη όπου διδάσκω μου είπε τις προάλλες: «Να σε ρωτήσω κάτι, Τσιμάρα; Τι θα έλεγες γενικά; "Ναι" ή "όχι";». Της απάντησα «ναι», θα έλεγα σε όλα «ναι». Είμαι καταφατικός στη ζωή, ό,τι κι αν σημαίνει. Και ημιθανής, και μες στη δυστυχία, ο άνθρωπος θα πει «ναι». Θα βρει τη χαρά και μες στη στάχτη. Υπερασπίζεται και καταφάσκει στη ζωή μέχρι θανάτου. Ακόμη κι αν αυτοκτονήσει. Κανένας άλλο είδος στο ζωικό βασίλειο δεν το 'χει αυτό.
