Όταν καταρρέει η Λογική

Όταν καταρρέει η Λογική Facebook Twitter
0

Στα χρόνια που πέρασαν, η τομή που επέφεραν στη θεατρική γραφή τα έργα του λεγόμενου θεάτρου του Παραλόγου, δεν είναι πια τόσο αιχμηρή και σκανδαλώδης. Το σφρίγος του «Ρινόκερου», ωστόσο, παραμένει εντυπωσιακό.

Αν και ο Ιονέσκο είναι ο βασικός εκφραστής, μαζί με τον Μπέκετ, της τομής στη δραματουργία που σημειώθηκε τη δεκαετία 1950-1960 και ονομάστηκε «Θέατρο του Παραλόγου», ο Ρινόκερός (1958) του δεν εντάσσεται καλά στον ορισμό και στην κατηγορία. Δεν έχει τα χαρακτηριστικά των μονόπρακτων Φαλακρή τραγουδίστρια (1950), Το μάθημα (1951) και Καρέκλες (1952), όπου αίρονται το αναγκαίο της πλοκής, η «συνέπεια» του χαρακτήρα, η ενότητα της δράσης, η πίστη στη (επικοινωνιακή) δυνατότητα του λόγου. Η δραματουργία υπακούει στις παραδοσιακές συμβάσεις, η γλώσσα και μορφή υπηρετούν μία ορθολογιστική προσέγγιση (κάτι θέλουν να πουν και να αποδείξουν), η δόμηση είναι λογική και η εξέλιξη γραμμική.

Ο Ρινόκερος ρίχνει έξω τον Μάρτιν Έσσλιν, τον κριτικό στον οποίο οφείλουμε τον όρο «Θέατρο του Παραλόγου» (παρμένο, όπως ο ίδιος αναγνωρίζει, από μια πρόταση του Καμύ στο Μύθο του Σισύφου), όταν γράφει ότι το Θέατρο του Παραλόγου «μοχθεί να εκφράσει τη δικιά του αίσθηση για τη χωρίς νόημα ανθρώπινη ύπαρξη με μια ειλικρινή εγκατάλειψη κάθε ορθολογιστικής επινόησης και επαγωγικού συλλογισμού» και «αποκηρύσσει κάθε συζήτηση περί του παραλόγου της ανθρώπινης ύπαρξης, απλώς το παρουσιάζει εν τω γίγνεσθαι». Προσέξτε την αριστουργηματική πρώτη πράξη του Ρινόκερου: η μπρασερί στην πλατεία επαρχιακής γαλλικής πόλης γίνεται κάτι σαν αγορά όπου οι θαμώνες αντιμετωπίζουν «διαλεκτικά» το τι και το πώς της παράδοξης εμφάνισης ρινόκερων στον δρόμο. Με τέσσερις πρωταγωνιστές, η δράση χωρίζεται στα δύο: από τη μία δύο φίλοι, οι μικροαστοί Ζαν και Μπερανζέ, από την άλλη ένας δόκτωρ της Λογικής και ένας ηλικιωμένος κύριος. Ο κεντρικός ήρωας, ο Μπερανζέ, εξομολογείται στον φίλο του το υπαρξιακό του άγχος («Νιώθω σαν να μην έχω θέση στη ζωή, ανάμεσα στους ανθρώπους», «Δεν κατάφερα να συνηθίσω ούτε τον ίδιο μου τον εαυτό. Τελικά, δεν ξέρω καν αν εγώ είμ' εγώ» κ.ο.κ.). Παράλληλα, ο δόκτωρ της Λογικής μυεί τον ηλικιωμένο στη λογική μέθοδο με αστεία παραδείγματα που μας προετοιμάζουν για την επικείμενη κατάρρευσή της, προκαλώντας αυθορμήτως γέλιο. Είναι η στιγμή της πρότασης-κλειδί, όπου διά της διαλεκτικής μεθόδου σύντομα η αποκαθήλωση της Λογικής θα είναι οριστική:

Μπερανζέ: Όταν είμαι μόνος πνίγομαι. Αλλά κι όταν είμαι με άλλους, πάλι πνίγομαι.

Ζαν: Φάσκεις και αντιφάσκεις. Ή πνίγεσαι όταν είσαι μόνος σου ή πνίγεσαι όταν είσαι με άλλους. Περνιέσαι για σκεπτόμενο άτομο κι όμως δεν έχεις ίχνος λογικής.

Ηλικιωμένος (στον δόκτορα): Πολύ ωραίο πράγμα η λογική.

Δόκτωρ (στον ηλικιωμένο): Φυσικά. Φτάνει να μη γίνεται κατάχρηση.

Μια έξοχη τετραφωνία εξελίσσεται στη συνέχεια, όπου ο Ιονέσκο φτάνει μέχρι και τον Ντεκάρτ και το περίφημο «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω» (από το Principia Philosophicae, 1644) για να αποδείξει ότι το να σκέφτεσαι δεν φτάνει για να υπάρχεις, ως άνθρωπος τουλάχιστον. Κι όσο κι αν σκέφτεσαι με «μέθοδο» (να τος πάλι ο Ντεκάρτ, Λόγος για τη μέθοδο, 1637), η λογική εξέταση των πραγμάτων το καλύτερο που μπορεί είναι «να θέσει το πρόβλημα σε ορθή βάση» – δεν το λύνει. Και δεν αποτρέπει το ενδεχόμενο να καταλήξεις... ρινόκερος, όπως όλα τα πρόσωπα του έργου –πλην του Μπερανζέ–, που για διαφορετικούς λόγους και με ποικίλα κίνητρα θα υποχωρήσουν ένας-ένας στο «πνεύμα» (ή ρεύμα) της εποχής.

Ο Ιονέσκο θέλησε να μιλήσει με μια παραβολή για φαινόμενα μαζικής τύφλωσης. Οι αναφορές του έχουν σαφώς πολιτικό πρόσημο, αφού δεν είχε περάσει πολύς καιρός από την εποχή που ο ναζισμός βύθισε την Ευρώπη στον ζόφο, ενώ και ο υπαρκτός σοσιαλισμός είχε ήδη αποκαλύψει το σκοτεινό του πρόσωπο. Στον τρόπο που χειρίζεται το θέμα του αναγνωρίζει κανείς τη σύνδεσή του με τις ιδέες της εποχής του, ασχέτως αν στα αυτοβιογραφικά κείμενά του δεν κάνει συγκεκριμένες αναφορές – σε μια βιβλιογραφία του Ρινόκερου θα συμπεριλάμβανε κάποιος την Ψυχολογία των Μαζών (1898) του Γκουστάβ Λε Μπον, τον Φόβο μπροστά την ελευθερία του Έριχ Φρομ (1941), κείμενα του Βίλχελμ Ράιχ της δεκαετίας του '40 (για την ψυχολογία των μαζών στον φασισμό ή, ακόμα, για την ψυχολογία του «ανθρωπάκου»).

Όταν καταρρέει η Λογική Facebook Twitter

Κι ίσως επειδή το ενδιαφέρον του είναι στραμμένο σε ιστορικές συμπεριφορές, στο πώς λειτουργούν οι άνθρωποι όταν βρίσκονται «στη δίνη των εξελίξεων», αντιμέτωποι με μια πραγματικότητα που ακυρώνει κάθε έννοια ανθρωπισμού, ίσως γι' αυτό ο Ρινόκερος δεν χάνεται σε στροβιλισμούς γύρω από το παράλογο της ύπαρξης. Αντιθέτως, μέσα από την αγωνία του Μπερανζέ για τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί η «επιδημία» της ρινοκερίτιδας, θέτει ζητήματα που αφορούν την ίδια τη λειτουργία της δημοκρατίας. Τι είναι φυσικό και τι αφύσικο, τι κανονικό και τι ανώμαλο, τι νόμιμο και τι παράνομο; Τι είναι καλό και τι κακό όταν πρόκειται για την πλειονότητα και πώς μπορεί και πρέπει να αντιμετωπιστεί η πλειονότητα όταν τείνει να επιβάλλει τυραννικά την κυριαρχία της; Είναι ενδεδειγμένη η στάση ενός από τους ήρωες του έργου, του νομικού Ντιτάρ, που λέει: «Πρέπει πάντα να ξεκινάς θετικά ή, τουλάχιστον, ουδέτερα. Η ευρύτητα του πνεύματος είναι χαρακτηριστικό της επιστημονικής νοοτροπίας. Όλα εξηγούνται με τη λογική. Κι όταν κατανοείς κάτι, το δικαιολογείς»; Μόνο που ο δόκτωρ της Λογικής έχει ήδη γίνει ρινόκερος – και αν δεν κάνεις τίποτα, ο φασισμός στις διαφορετικές εκδοχές του καραδοκεί και επιβάλλεται.

Γι' αυτό και διαφωνώ με την άποψη που διατύπωσε ο Michael Billington στην «Guardian» ότι η κεντρική «μεταφορά» μπορεί να μιλάει για τόσο πολλά ώστε τελικά να μη λέει τίποτα, αν μπορεί να εφαρμοστεί εξίσου για τον ναζισμό, τον σταλινισμό ή τον καπιταλιστικό καταναλωτισμό. Μάλιστα, καταλήγει στο ότι «παρουσιάζοντας την ασυμβίβαστη ατομικότητα ως ηρωική, υπάρχει κίνδυνος να βγει το συμπέρασμα ότι κάθε μειονότητα έχει δίκιο» (!).

Η παράσταση του Θωμά Μοσχόπουλου είναι ευφυής και καλά ισορροπημένη ώστε να αναδεικνύεται το υποδόριο χιούμορ του Ιονέσκο και η σοφά μελετημένη δομή του έργου. Τα σχόλια των σκηνικών οδηγιών που ακούγονται στην αρχή κάθε πράξης, με τη φωνή του σκηνοθέτη εξασφαλίζουν μια χαριτωμένη εισαγωγή στα σοβαρά που θίγει το έργο – με τον ίδιο τρόπο λειτουργούν και τα ελαφρά γαλλικά τραγούδια της δεκαετίας του '40-'50 που έχουν επιλεγεί για τις στιγμές που η μουσική είναι αναγκαία συνδετική ουσία. Τα πορτρέτα, ανθρώπων στην αρχή, ρινόκερων στη συνέχεια, συνεισφέρουν εύστοχα στη συζήτηση που προκαλεί η σκηνική πράξη: αν μη τι άλλο, ας υπερασπιστούμε την ετερότητα, την ποικιλότητα του ανθρωπίνου είδους, έναντι της ζωώδους ομοιομορφίας! Κατά τ' άλλα, μικροί μαύροι κύβοι, που ανάλογα με την τοποθέτησή τους διαμορφώνουν τα αναγκαία σκηνικά αντικείμενα, έλυσαν το πρόβλημα της σκηνογραφίας (Μαγδαληνή Αυγερινού, Έλλη Παπαγεωργακοπούλου) σ' έναν χώρο που δεν επιτρέπει φιλόδοξες ιδέες. Όπως σε όλες τις παραστάσεις του, η δουλειά του Μοσχόπουλου κρίνεται κατά κύριο λόγο στις ερμηνείες των ηθοποιών, που κι εδώ είναι απολαυστικές: ειδικά του Θάνου Δήμου, του Γιώργου Χρυσοστόμου, του Μανώλη Μαυροματάκη και του Γιώργου Παπαγεωργίου, που είχαν και τους πιο σημαντικούς ρόλους – έπαιξαν ακόμη η Ηρώ Μπέζου και η Ευαγγελία Καρακατσάνη.

Ζούμε σε μια εποχή κρίσιμη, που σ' όλη την Ευρώπη, για διαφορετικούς λόγους, ακραία ιδεολογικά μορφώματα εκδηλώνουν την πρόθεσή τους για ένα ακόμα πισωγύρισμα, στάσεις και συμπεριφορές που νομίζαμε ότι ανήκαν οριστικά στο παρελθόν. Ο Ρινόκερος δεν έχει απαντήσεις, αλλά θέτει το πρόβλημα στην ορθή βάση. Δείτε τον.

0

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

«Μάλιστα κύριε Ζαμπέτα»: Αξίζει η παράσταση για τον «μάγκα» του ελληνικού πενταγράμμου;

The Review / «Μάλιστα κύριε Ζαμπέτα»: Αξίζει η παράσταση για τον «μάγκα» του ελληνικού πενταγράμμου;

Με αφορμή την παράσταση γι’ αυτόν τον αυθεντικό δημιουργό που τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 μεσουρανούσε, ο Χρήστος Παρίδης και η Βένα Γεωργακοπούλου σχολιάζουν τον αντίκτυπό του στο κοινό σήμερα.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
«Οιδίπους Τύραννος» και «Οιδίπους επί Κολωνώ» του Σοφοκλή: Η άνοδος, πτώση και η αποθέωση

Αρχαίο Δράμα Explained / «Οιδίπους Τύραννος» και «Οιδίπους επί Κολωνώ» του Σοφοκλή: Η άνοδος, η πτώση και η αποθέωση

Τι μας μαθαίνει η ιστορία του Οιδίποδα, ενός ανθρώπου που έχει τα πάντα και τα χάνει εν ριπή οφθαλμού; Η κριτικός θεάτρου Λουίζα Αρκουμανέα επιχειρεί μια θεωρητική ανάλυση του έργου του Σοφοκλή.
ΛΟΥΙΖΑ ΑΡΚΟΥΜΑΝΕΑ
Αλίκη Βουγιουκλάκη: Στη ζωή έσπαγε τα ταμπού, στο θέατρο τα ταμεία

Θέατρο / Αλίκη Βουγιουκλάκη: Πώς έσπαγε τα ταμεία στο θέατρο επί 35 χρόνια

Για δεκαετίες έχτισε, με το αλάνθαστο επιχειρηματικό της ένστικτο, μια σχέση με το θεατρικό κοινό που ακολουθούσε υπνωτισμένο τον μύθο της εθνικής σταρ. Η πορεία της ως θιασάρχισσας μέσα από παραστάσεις-σταθμούς και τις μαρτυρίες συνεργατών της.
THE LIFO TEAM
Νίκος Καραθάνος: «Εμείς είμαστε οι χώρες, τα κείμενα, οι πόλεις, εμείς είμαστε οι μύθοι»

Θέατρο / Νίκος Καραθάνος: «Εμείς είμαστε οι χώρες, τα κείμενα, οι πόλεις, εμείς είμαστε οι μύθοι»

Στον πολυαναμενόμενο «Οιδίποδα» του Γιάννη Χουβαρδά, ο Νίκος Καραθάνος επιστρέφει, 23 χρόνια μετά, στον ομώνυμο ρόλο, ακολουθώντας την ιστορία από το τέλος προς την αρχή και φωτίζοντας το ανθρώπινο βάθος μιας τραγωδίας πιο οικείας απ’ όσο νομίζουμε.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Ένα δώρο που άργησε να φτάσει

Θέατρο / «Κοιτάξτε πώς φέρονταν οι αρχαίοι στους ξένους! Έτσι πρέπει να κάνουμε κι εμείς»

Ένα δώρο που έφτασε καθυστερημένα, μόλις είκοσι λεπτά πριν το τέλος της παράστασης - Κριτική της Λουίζας Αρκουμανέα για το «ζ-η-θ, ο Ξένος» σε σκηνοθεσία Μιχαήλ Μαρμαρινού.
ΛΟΥΙΖΑ ΑΡΚΟΥΜΑΝΕΑ
Η Κασσάνδρα της Έβελυν Ασουάντ σημάδεψε το φετινό καλοκαίρι

Θέατρο / Η Κασσάνδρα της Έβελυν Ασουάντ σημάδεψε την «Ορέστεια»

Η «Ορέστεια» του Θεόδωρου Τερζόπουλου συζητήθηκε όσο λίγες παραστάσεις: ενθουσίασε, προκάλεσε ποικίλα σχόλια και ανέδειξε ερμηνείες υψηλής έντασης και ακρίβειας. Ξεχώρισε εκείνη της Έβελυν Ασουάντ, η οποία, ως Κασσάνδρα, ερμήνευσε ένα αραβικό μοιρολόι που έκανε πολλούς να αναζητήσουν το όνομά της. Το φετινό καλοκαίρι, η παράσταση επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη, στους Δελφούς και στο αρχαίο θέατρο Φιλίππων.
M. HULOT
Η Λίνα Νικολακοπούλου υπογράφει και σκηνοθετεί τη μουσικοθεατρική παράσταση «Χορικά Ύδατα»

Θέατρο / «Χορικά Ύδατα»: Ο έμμετρος κόσμος της Λίνας Νικολακοπούλου επιστρέφει στη σκηνή

Τραγούδια που αποσπάστηκαν από το θεατρικό τους περιβάλλον επιστρέφουν στην πηγή τους, σε μια σκηνική τελετουργία γεμάτη εκπλήξεις που φωτίζει την τεράστια καλλιτεχνική παρακαταθήκη της στιχουργού.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
«Το ημέρωμα της στρίγγλας»: Ήταν ο Σαίξπηρ μισογύνης;

The Review / «Το ημέρωμα της στρίγγλας»: Ήταν ο Σαίξπηρ μισογύνης;

Γιατί εξακολουθεί να κερδίζει το σύγχρονο κοινό η διάσημη κωμωδία του Άγγλου βάρδου κάθε φορά που ανεβαίνει στη σκηνή; Ο Χρήστος Παρίδης και η Βένα Γεωργακοπούλου συζητούν με αφορμή την παράσταση που σκηνοθετεί η Εύα Βλασσοπούλου.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
«Darkest White»: Ένα σύμπαν που εξερευνά την ανθεκτικότητα και τη δύναμη της γυναίκας 

Θέατρο / «Darkest White»: Ο εμφύλιος από την πλευρά των χαμένων

Το έργο της Δαφίν Αντωνιάδου που θα δούμε στο Φεστιβάλ Αθηνών, εξερευνά μέσω προσωπικών και ιστορικών αναμνήσεων και μέσα από την ανθεκτικότητα και τη δύναμη της γυναικείας παρουσίας, ιστορίες εκτοπισμού και επιβίωσης. 
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Beytna: Μια παράσταση χορού που είναι στην ουσια ένα τραπέζι με φίλους

Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας / Beytna: Μια παράσταση χορού που είναι στην ουσία ένα τραπέζι με φίλους

Ο σπουδαίος λιβανέζος χορευτής και χορογράφος Omar Rajeh, επιστρέφει με την «Beytna», μια ιδιαίτερη περφόρμανς με κοινωνικό όσο και γαστριμαργικό αποτύπωμα, που θα παρουσιαστεί στο πλαίσιο του φετινού 31ου Διεθνούς Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Η νύφη και το «Καληνύχτα, Σταχτοπούτα»

Θέατρο / Η Καρολίνα Μπιάνκι παίρνει το ναρκωτικό του βιασμού επί σκηνής. Τι γίνεται μετά;

Μια παράσταση-περφόρμανς που μέσα από έναν εξαιρετικά πυκνό και γοητευτικό λόγο, ένα κολάζ από εικόνες, αναφορές, εξομολογήσεις, όνειρα και εφιάλτες μάς κάνει κοινωνούς μιας ακραίας εμπειρίας, χωρίς να σοκάρει.
ΛΟΥΙΖΑ ΑΡΚΟΥΜΑΝΕΑ
Ακούγεσαι Λυδία, Ακούγεσαι ίσαμε το στάδιο

Επίδαυρος / «Ακούγεσαι, Λυδία, ίσαμε το στάδιο ακούγεσαι»

Κορυφαίο πρόσωπο του αρχαίου δράματος, συνδεδεμένη με εμβληματικές παραστάσεις, ανατρέχει σε δεκαπέντε σταθμούς της καλλιτεχνικής της ζωής στην Επίδαυρο και αφηγείται προσωπικές ιστορίες, επιτυχίες και ματαιώσεις, εξαιρετικές συναντήσεις και συνεργασίες, σε μια πορεία που αγγίζει τις πέντε δεκαετίες.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Ο Ούρλιχ Ράσε και το παρασκήνιο της ιστορίας της Ισμήνης

Θέατρο / Η σκηνή του Ούρλιχ Ράσε στριφογύριζε - και πέταξε έξω την Ισμήνη

Στην παράσταση που άνοιξε την Επίδαυρο, ο Γερμανός σκηνοθέτης επέλεξε να ανεβάσει μια Αντιγόνη χωρίς Ισμήνη. Η απομάκρυνση της Κίττυς Παϊταζόγλου φωτίζει τις λεπτές –και άνισες– ισορροπίες εξουσίας στον χώρο του θεάτρου.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Ο Θάνος Παπακωνσταντίνου μέσα στη γοητεία και στον τρόμο του Δράκουλα

Πρώτες Εικόνες / Dracula: Η υπερπαραγωγή που έρχεται το φθινόπωρο στην Αθήνα

Ο Θάνος Παπακωνσταντίνου μιλά αποκλειστικά στη LiFO για την πιο αναμενόμενη παράσταση της επερχόμενης σεζόν, για τη διαχρονική γοητεία του μύθου που φαντάστηκε ο Μπραμ Στόκερ στα τέλη του 19ου αιώνα, για το απόλυτο και το αιώνιο μιας ιστορίας που, όπως λέει, τον «διαλύει».
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Ερωτευμένος με τον Κρέοντα

Θέατρο / Ο Rasche αγάπησε τον Κρέοντα περισσότερο από την Αντιγόνη

«Η εκφορά του λόγου παραδίδεται αμαχητί σε μια άκρατη δραματικότητα, σε ένα υπερπαίξιμο, σε μια βεβιασμένη εμφατικότητα, σε έναν στόμφο παλιακό που θα νόμιζε κανείς πως έχει εξαλειφθεί πλέον. Η σοβαροφάνεια σε όλο το (γοερό) μεγαλείο της». Έτσι ξεκίνησε φέτος η Επίδαυρος.
ΛΟΥΙΖΑ ΑΡΚΟΥΜΑΝΕΑ
Πολεμικοί Ανταποκριτές: Ψάχνοντας την αλήθεια μέσα στο ζόφο του πολέμου

Θέατρο / Πολεμικοί Ανταποκριτές: Ψάχνοντας την αλήθεια μέσα στον ζόφο του πολέμου

Σε μια περίοδο που ο πόλεμος αποτελεί βασικό συστατικό της καθημερινότητάς μας, μια παράσταση εξετάζει όσα μεσολαβούν μεταξύ γεγονότος και πληροφορίας και πώς διαμορφώνουν την τελική καταγραφή και την ιστορική μνήμη.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Η τραγική ιστορία και η άγρια δολοφονία μιας θαρραλέας περφόρμερ

Θέατρο / Η τραγική ιστορία και η άγρια δολοφονία μιας θαρραλέας περφόρμερ

Όταν η Πίπα Μπάκα ξεκίνησε να κάνει oτοστόπ από την Ιταλία για να φτάσει στην Ιερουσαλήμ δεν φαντάστηκε ότι αυτό το ταξίδι-μήνυμα ειρήνης θα κατέληγε στον βιασμό και τη δολοφονία της. Mια παράσταση που θα δούμε στο Φεστιβάλ Αθηνών αναφέρεται στην ιστορία της.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ