Η ομάδα που ακολουθεί τον ξεναγό μας πριν από την παράσταση «Σαπφώ, Καταστερωμένη – Ένα Μουσικό Αστροφυσικό Ταξίδι» κοιτάζει τον συννεφιασμένο ουρανό. Η Αθήνα παίζει παιχνίδι με τα σύννεφα, αλλού κάθονται βαριά, μολυβένια, πάνω από τα Τουρκοβούνια, αλλού αφήνουν χώρο στο φως λίγο πριν τη δύση του ηλίου, στο Φάληρο.
Σε ένα από τα πιο ωραία μέρη της Αθήνας, στον Λόφο των Νυμφών, το παλαιότερο ερευνητικό́ ίδρυμα στην Ελλάδα φιλοξενεί μια περιπλάνηση στα αστέρια, μέσα στον χώρο του Αστεροσκοπείου Αθηνών, με οδηγό τη Σαπφώ, σε μετάφραση του Παντελή Μπουκάλα και μουσική του Θοδωρή Οικονόμου. Η Ρηνιώ Κυριαζή, που υπογράφει τη σκηνοθεσία και τη δραματουργική επεξεργασία, είναι η ερμηνεύτρια-ξεναγός μας στο ταξίδι που ξεκινάμε.
Η ομάδα μας μπαίνει στον φτιαγμένο από μάρμαρο Αίγινας, με θόλο διαμέτρου 8 μέτρων χώρο που φτιάχτηκε από τον γαλλικό οίκο Gautier το 1902. Πήρε το όνομά του από τον Δημήτριο Δωρίδη, Έλληνα της Γαλλίας που δώρισε όλη την περιουσία του στο ελληνικό κράτος. Το επιβλητικό τηλεσκόπιο γύρω από το οποίο καθόμαστε λειτούργησε για πρώτη φορά από τον καθηγητή Δημήτριο Αιγινήτη, πέμπτο διευθυντή του Αστεροσκοπείου Αθηνών, που έδωσε το όνομά του και στο δρομάκι που οδηγεί προς το Αστεροσκοπείο. Υπήρξε το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο της Ελλάδας μέχρι το 1959.
Η αφήγηση ξεδιπλώνεται μέσα από τις οκτώ φάσεις της Σελήνης, από την πρώτη, τη νέα σελήνη, όπου η Σελήνη δεν φαίνεται καθόλου, μέχρι την Πανσέληνο όπου ο Ήλιος, η Γη και η Σελήνη βρίσκονται σε ευθεία, και μέχρι να χαθεί ξανά στον έναστρο ουρανό.
Η Ρηνιώ Κυριαζή πάντα ήθελε να κάνει κάτι για τη Σαπφώ αλλά δεν ήξερε τι. Σε μια βόλτα στο Αστεροσκοπείο και στον Λόφο των Νυμφών κάτι σκίρτησε μέσα της απροσδόκητα. Ένιωσε πως εκεί ήταν η στιγμή – ο τόπος και ο χρόνος.
«Μέσα στο τηλεσκόπιο που δείχνει τα αστέρια, μετά από το περπάτημα, μετά από την εκδρομή, μετά τη βόλτα, εκεί που μπορείς να αγκαλιάσεις τον αγαπημένο σου κάτω από τα δέντρα, είναι ένας τόπος σαπφικός» λέει. «Πρότεινα στον Θοδωρή Οικονόμου να φτιάξει τη μουσική, πάντα ήθελα να δουλέψω μαζί του, η λεπτότητα και το βάθος του με συγκινούν. Τα τραγούδια του κυλούν με την ομορφιά που έχει το αεράκι της θάλασσας.
Μεγάλη μου τιμή να συναντηθώ με τον Παντελή Μπουκάλα, η Σαπφώ είναι για κείνον μια μεγάλη αγάπη. Η μετάφρασή του είναι βάλσαμο, με τον τρόπο του ποιήματος που είναι φτιαγμένο για να τραγουδιέται: "Δεν έγραφε η Σαπφώ, τραγουδούσε. Μην τη βλέπεις στις μεταγενέστερες αναπαραστάσεις με το σημειωματάριο στο χέρι – καμία σχέση". Φτιάχτηκε έτσι η Σαπφώ καταστερωμένη».
Του Δία κόρη, Αφροδίτη αθάνατη,
που θρόνο πλουσιοστόλιστο κατέχεις,
δολοπλέχτρα εσύ, δέομαί σου, μη, δέσποινά μου,
μη την ψυχή μου με λύπες βασανίζεις και με πόνους.
Στην απόλυτη σιωπή που επικρατεί, ακούγεται η καθαρή φωνή της Ρηνιώς, καθισμένης στη μεγάλη σκάλα του τηλεσκοπίου, να μας οδηγεί σε ένα διαυγές συναισθηματικό ταξίδι στην απεραντοσύνη του σύμπαντος μέσα από έναν ύμνο στην αγάπη. Η αφήγηση ξεδιπλώνεται μέσα από τις οκτώ φάσεις της Σελήνης, από την πρώτη, τη νέα σελήνη, όπου η Σελήνη δεν φαίνεται καθόλου, μέχρι την Πανσέληνο όπου ο Ήλιος, η Γη και η Σελήνη βρίσκονται σε ευθεία, και μέχρι να χαθεί ξανά στον έναστρο ουρανό.
Στις ερωτήσεις για τα άστρα απαντά η Σαπφώ. Στις ερωτήσεις για τον κόσμο απαντά η μουσική. Εδώ ξεδιπλώνονται σαν θαύματα ο χρόνος και ο χώρος, η γη και ο ουρανός, το φθαρτό και το άφθαρτο, ο έρωτας και η τέχνη. Η ποίηση και η μουσική και τα μυστήρια της επιστήμης συνδέονται. Ο Θοδωρής Οικονόμου παίζει στο πιάνο, ο sound designer Νικόλας Καζάζης επεξεργάζεται τους ήχους ζωντανά και όλοι φανταζόμαστε μια απεραντοσύνη πάνω από τα σύννεφα που σκεπάζουν τον ουρανό.
Η Ρηνιώ μιλά για ένα «δικό της πράγμα» σε μια αφήγηση μαγική. Άκουγε τα ποιήματα της Σαπφώς από τον πατέρα της στις εκδρομές. «Στη Λέσβο το μεγάλο γίνεται μικρό, ο άνθρωπος μωρό, το μωρό μωρέλιμ’, το αρσενικό θηλυκό, η γιόκασιμ’, η Αριστείδηςσιμ’, το εδώ έδιω και η Σαπφώ Σαπφούδα. Οι ήχοι κελαρύζουν, τα τοπία εναλλάσσονται, η ποίηση οργιάζει, η φύση τραγουδάει, κάθε πέτρα είναι ξεχωριστή – γεμάτη μύθους και ιστορίες. Το Σίγρι, η Ερεσός, η Μυτιλήνη και η Σαπφώ να περιπλανιέται. Κυρίως εκείνο το "ὄττω τις ἔραται", ή "γλυκύπικρον ἀμάχανον ὄρπετον", ή "σοὶ χάριεν μὲν εἶδος […] τετίμακ ἔξοχά σ' Ἀφροδίτα"». Και ένιωθα ξεχωριστή μέσα από την αγάπη του πατέρα μου. "Αυτό που αγαπά ο καθένας, αυτό λέω το ωραιότερο"».
Η Σαπφώ κοιτάζει τις Πλειάδες, αιώνες αργότερα οι επιστήμονες μαγεμένοι μέσα στα μυστήριά της επιχειρούν να μάθουν πότε γράφτηκε το ποίημα, αν ήταν χειμώνας ή άνοιξη, αν ήταν πρωί ή απόγευμα. «Και λένε ακόμα πως όταν κάποιος βαθιά ερωτευμένος στρέψει λοξά το βλέμμα του προς την Αφροδίτη, ώρα νυκτός, ενόσω τραγουδάει την αγάπη, θα διακρίνει τον αστερισμό της Σαπφώς» ακούμε να αφηγείται η Ρηνιώ.
Αργότερα, μου λέει ότι η γιαγιά της λεγόταν Σαπφώ και είχε αγαπήσει τον κύριο Στέλιο γιατί της τραγουδούσε καντάδες στο σοκάκι και της έφερνε ανεμώνες από το βουνό. «Πάντα οι ανεμώνες θα είναι για μένα εκείνο το τραγούδι: "Μήνυσέ μου να σου στείλω λαλεδάκια απ’ το βουνό, να τα βάλεις στο ποτήρι να θαρρείς πως είμαι εγώ".
Η γιαγιά μου η Σαπφώ έγραφε ποιήματα: "Θα ’θελα να ’μουν όστρακο στα βράχια, στ' ακρογιάλι και στο λαιμό του κοριτσιού να ’μουν μαργαριτάρι". Και με νανούριζε κάθε βράδυ με τραγούδια και με αινίγματα. Μεγάλωσα μέσα στον μύθο, νόμιζα πως θα απλώσω το χέρι μου και θα πιάσω την Αφροδίτη, την Άρτεμι, τις Μούσες και τις Χάριτες. Μας χαμογελούσαν όταν έβγαινε η Σελήνη, όταν θρόιζαν τα φύλλα, όταν βρίσκαμε στη θάλασσα ένα ματάκι της Παναγίας ή ένα αυτί της Αφροδίτης. Αυτή είναι η δική μου Σαπφώ, η αγάπη για τη ζωή και τον έρωτα, η τέχνη της ζωής, το τραγούδι της. Η τόλμη, η ατίθαση, ελεύθερη ψυχή της».
Αυτή η δραματουργία κρύβει πολύ κόπο. Η εικόνα της φαντασίας που δημιουργεί είναι απέραντη, ανοίγει τον θόλο, κυλάει στα ξύλινα ψαροκόκκαλα στο πάτωμα και στην οροφή για να φύγει και να χαθεί στα σμήνη των αστερισμών. Οι οκτώ φάσεις της Σελήνης που ακούμε είναι ένας κύκλος, μία ζωή, ένα πέρασμα.
Μέσα σε αυτές η Σαπφώ μιλάει για τη νεότητα, τη μητρότητα, τη δημιουργία, τον έρωτα, τα γηρατειά, τον θάνατο και ξανά τον έρωτα. Στις μεταβάσεις πλέκονται οι «Καταστερισμοί» του Ερατοσθένη, κείμενο του 3ου π.Χ αι. με την περιγραφή των μύθων και του σχηματισμού των αστερισμών τους, και Ο «Επιτάφιος Αδώνιδος» του Βίωνος, του 2ου π.Χ. αι., σε μετάφραση του Π. Μπουκάλα, ένα ποίημα για τα Αδώνεια, τη γιορτή της Αφροδίτης και του Άδωνη που λέγεται ότι η Σαπφώ ανέδειξε στη Λέσβο. Η μουσική απλώνεται ευγενικά ενώ ακούγεται το «Αδύνατο λέω πως είναι τον ουρανό ν’ αγγίξω».
Καταδυόμαστε σιωπηλά στη μεγάλη ποίηση. «Αν η λάμψη των αστεριών που βλέπουμε σήμερα είναι το παρελθόν τους που γίνεται για μας παρόν, ίσως το φως τους να ξεκίνησε το ταξίδι του όταν η Σαπφώ ζούσε. Η Σαπφώ είναι παρελθόν, αλλά τα ποιήματά της είναι μέλλον. Το μέλλον που θα θέλαμε. Πολύ μπροστά από την εποχή της και από τη δική μας.
Είναι εκείνη που πρώτη χρησιμοποιεί στην ποίηση το πρώτο πρόσωπο, εκφράζει τον πόνο, περιγράφει τολμηρά το σώμα και τον πόθο του. Μιλάει για τον έρωτα και τη ζωή με μια λαχτάρα που μας λείπει. Αυτό το μικρό μας πέρασμα, σαν μια λάμψη αστεριού που σβήνει, μας καλεί η Σαπφώ να χαρούμε, να ρουφήξουμε τη στιγμή ως το μεδούλι, να την κατασπαράξουμε – ερωτευμένοι. Αν και δεν μας ανήκει τίποτα, το όλον μας ανήκει» λέει η Ρηνιώ.
Όταν κλείνει ο θόλος μένουμε να φανταζόμαστε το νεφέλωμα του Ωρίωνα ή την Κασσιόπη που φαίνονται στον μαρτιάτικο ουρανό. Τα σύννεφα δεν έχουν διαλυθεί. Η παράσταση έχει τελειώσει. Στεκόμαστε μέσα στις σκιές των δέντρων και μπροστά μας η πόλη λαμπυρίζει σαν αστερισμός και αυτή, αδιευκρίνιστος και μυστηριώδης.
Θέλει ταλέντο να αναγνωρίζεις τους αστερισμούς, να ίπτασαι στην απεραντοσύνη. Όμως για λίγο, μέσα στον θόλο του τηλεσκοπίου Δωρίδη, τα αστέρια ήρθαν και ενώθηκαν με «στίχους μεγαλοφυείς που κόβουν την ανάσα», «με μια από τις πλέον εμβληματικές μορφές της αρχαιότητας και τις ελάχιστες γένους θηλυκού, που ενέπνευσε συγγραφείς, ποιητές, μουσικούς, φιλοσόφους και ρήτορες, πυροδότησε πάθη και εντάσεις, επιβίωσε από πολλές απόπειρες "δολοφονίας", αναγορεύτηκε σε φεμινιστικό και queer σύμβολο, απέκτησε ακτινοβολία διαχρονική και παγκόσμια», όπως γράφει ο Θοδωρής Αντωνόπουλος στο θέμα του στη LiFO «Σαπφώ: Ένα διαχρονικό, παγκόσμιο, φεμινιστικό και queer σύμβολο».
Φτάνοντας σπίτι μου, επιθυμούσα να θυμηθώ στίχο-στίχο αυτή την υπέροχη μετάφραση του Παντελή Μπουκάλα, να μπω ξανά στον κόσμο μιας ποίησης με τη μυθολογία των άστρων και των αστερισμών και τη δύναμη της έκφρασης του έρωτα. Και να πάω μια μέρα στις ξεναγήσεις για το κοινό στο τηλεσκόπιο Δωρίδη, να μπορέσω να καταλάβω τα αστέρια και τις θέσεις τους. Αυτές τις επιθυμίες γεννά η παράσταση, πέρα και πάνω από εμάς, την ανακάλυψη της δύναμης των μυστηρίων, των αισθημάτων και του σύμπαντος.
