ΣΤΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ, στο κλείσιμο του αιώνα από τη γέννηση του Μίκη Θεοδωράκη, μια έκπληξη περίμενε τους φίλους της μουσικής του: ένα διπλό CD με τίτλο «Private Recordings» από τη γερμανική εταιρεία Intuition. Πρόκειται για 43 ιδιωτικές ηχογραφήσεις, τραγούδια δηλαδή που ηχογράφησε ο συνθέτης στο σπίτι του, τραγουδώντας και παίζοντας πιάνο ο ίδιος.
Οι περισσότερες απ’ αυτές τις ηχογραφήσεις πραγματοποιήθηκαν στις 24 Ιουλίου 1979 και στις 27 Δεκεμβρίου 1983 στο σπίτι του στο Βραχάτι Κορινθίας, ενώ κάποιες άλλες αποτελούν καταγραφές πρόβας (σε έξι κομμάτια ακούγεται το μπουζούκι του Λάκη Καρνέζη, σε ένα από τα οποία μαζί με τη φωνή του Γιώργου Νταλάρα).
Η ακρόαση αυτού του αρχειακού υλικού προσφέρει διπλή απόλαυση. Απ’ τη μια, επισκεπτόμαστε τον συνθέτη στον ιδιωτικό του χώρο ενώ προβάρει τα τραγούδια του ή ίσως λίγη μόλις ώρα μετά τη δημιουργία, όσο τελεί ακόμα σε έμπνευση. Μάλιστα, το σταθερό τηλέφωνο που ακούγεται κάποιες στιγμές να κουδουνίζει, με την κλήση να μένει αναπάντητη, αποδίδει το κλίμα της σπιτίσιας, δημιουργικής μοναξιάς. Από την άλλη, όμως, ακούγοντας όλο αυτό το υλικό, νιώθεις να συμμετέχεις κάπως σ’ ένα απολαυστικό πείραμα, σαν να πρέπει να απαντήσεις σ’ ένα κουίζ: ποιο ακριβώς είναι αυτό το τραγούδι που ακούς; Κάτι σου θυμίζει, μα δεν είσαι και πάλι σίγουρος.
Κάποια απ’ αυτά τα τραγούδια κυκλοφόρησαν κατόπιν με στίχους κάπως αλλαγμένους, άλλα με εντελώς διαφορετικούς, ενώ άλλα τα ακούς για πρώτη φορά, χωρίς να σου θυμίζουν τίποτα. Αυτά είναι και τα πιο αδικημένα, λες και η έμπνευση που τα γέννησε πήγε χαμένη, μιας και δεν αξιώθηκαν ποτέ ούτε έναν ακροατή.
Κάποια απ’ αυτά τα τραγούδια κυκλοφόρησαν κατόπιν με στίχους κάπως αλλαγμένους, άλλα με εντελώς διαφορετικούς, ενώ άλλα τα ακούς για πρώτη φορά, χωρίς να σου θυμίζουν τίποτα. Αυτά είναι και τα πιο αδικημένα, λες και η έμπνευση που τα γέννησε πήγε χαμένη, μιας και δεν αξιώθηκαν ποτέ ούτε έναν ακροατή.
Αφού ξεπέρασα κάπως τη συγκίνηση του πρώτου ακούσματος, προσπάθησα ν’ απαντήσω σ’ αυτό το ιδιότυπο κουίζ και να φτιάξω έναν οδηγό ακρόασης, χρήσιμο στο κοινό του Θεοδωράκη. Η αλήθεια είναι όμως ότι το κουίζ ήταν για πολύ δυνατούς λύτες. Αν και περνιέμαι για δεινός γνώστης του έργου του συνθέτη, για κάποιες πληροφορίες χρειάστηκε να προσφύγω στη γραμματέα του, Ρένα Παρμενίδου, την οποία ευχαριστώ και από εδώ.
(Οι τίτλοι αναγράφονται στο οπισθόφυλλο του cd, στα αγγλικά και στα greeklish, ενώ οι στιχουργοί στο booklet που συνοδεύει την έκδοση.)
«You're a complainer» / «Ήσουνα παράπονο»: Στίχοι Λευτέρη Παπαδόπουλου. Δισκογραφήθηκε το 1998 στις «Σερενάτες» με τη Μαρία Φαραντούρη, σε ενορχήστρωση Γιάννη Σπάθα.
«Courage» / «Κάνε κουράγιο»: Στίχοι Λ.Π. Δισκογραφήθηκε το 2005 με τίτλο «Κάνε κουράγιο μη μου πεις» στην «Ερημιά», με τη φωνή της Φαραντούρη και σε ενορχήστρωση Σταύρου Ξαρχάκου. Η ίδια μουσική, με διαφορετικούς στίχους του Λ.Π., είχε ακουστεί και στο τραγούδι «Σε ποια πελάγη» στις «Σερενάτες».
«Strefi» / «Στρέφη»: Στίχοι Λ.Π. Δισκογραφήθηκε στις «Σερενάτες» με τη Φαραντούρη, με τίτλο «Ένα φεγγάρι αλλόκοτο». Δύο χρόνια νωρίτερα, η ίδια μουσική είχε ακουστεί και στο τραγούδι «Οι δρόμοι του Αρχάγγελου», σε στίχους του Μιχάλη Γκανά, με τη φωνή του Βασίλη Λέκκα και σε ενορχήστρωση Γιάννη Σπάθα, στον δίσκο «Ασίκικο Πουλάκη» (1996).
«Work shift» / «Βάρδια»: Δισκογραφήθηκε το 2005 στην «Ερημιά», με τον Μανώλη Μητσιά. Η ίδια μουσική είχε ακουστεί και στο τραγούδι «Ναυαγός» του Γκανά, στο «Ασίκικο Πουλάκη».
«The girl» / «Το κορίτσι»: Στίχοι Λ.Π. Αδισκογράφητο.
«In the rooms» / «Στους θαλάμους»: Στίχοι Λ.Π. Αδισκογράφητο.
«The sorceress» / «Η μάγισσα»: Στίχοι Λ.Π. Δισκογραφήθηκε με τη Φαραντούρη στις «Σερενάτες», με αρκετά αλλαγμένους στίχους και τίτλο «Τα μάγια».
«The dice» / «Τα ζάρια»: Στίχοι Λ.Π. Αδισκογράφητο.
«Salt» / «Αλάτι»: Στίχοι Λ.Π. Δισκογραφήθηκε με τη Φαραντούρη στις «Σερενάτες».
«The ditch» / «Το χαντάκι»: Στίχοι Λ.Π. Αδισκογράφητο.
«The cup» / «Ο μαστραπάς»: Στίχοι Λ.Π. Δημοσιεύθηκε με τίτλο «Ξανθομαλλού» στο βιβλίο «Μίκης Θεοδωράκης: Μελοποιημένη Ποίηση», α΄ τόμος (1997, εκδ. ύψιλον). Το τραγούδι δισκογραφήθηκε στις «Σερενάτες» με διαφορετικούς στίχους του Λ.Π. και τίτλο «Στου Σιφνιού το μπαρ».
«Stool pigeon» / «Ο χαφιές»: Στίχοι Λ.Π. Δισκογραφήθηκε στις «Σερενάτες» με διαφορετικούς στίχους του Λ.Π. και τίτλο «Δε θέλω πια».
«The world is a prison cell» / «Ο κόσμος είναι ένα κελί»: Στίχοι Λ.Π. Δισκογραφήθηκε στην «Ερημιά» με τον Μητσιά.
«Bird» / «Το πουλί»: Στίχοι Λ.Π. Δημοσιεύθηκε με τίτλο «Αϊβαλί» στο βιβλίο «Μίκης Θεοδωράκης: Μελοποιημένη Ποίηση», α΄ τόμος (1997, εκδ. ύψιλον). Το τραγούδι δισκογραφήθηκε στις «Σερενάτες» με διαφορετικούς στίχους του Λ.Π. και τίτλο «Ένα τραγούδι αλλιώτικο», ενώ η ίδια μουσική είχε ντύσει και στίχους από τον «Καλό λαό» του Βάρναλη για την όπερα «Κώστας Καρυωτάκης ή οι Μεταμορφώσεις του Διόνυσου» (1986).
«The first cigarette» / «Το πρώτο τσιγάρο»: Στίχοι Λ.Π. Δημοσιεύθηκε στο βιβλίο «Μίκης Θεοδωράκης: Μελοποιημένη Ποίηση», α΄ τόμος (1997, εκδ. ύψιλον). Το τραγούδι δισκογραφήθηκε στις «Σερενάτες» με διαφορετικούς στίχους του Λ.Π. και τίτλο «Τέρμα η μιζέρια».
«The marked man» / «Χαρακωμένος»: Του Λ.Π. Με τίτλο «Το γεράκι» δισκογραφήθηκε στην «Ερημιά» με τον Μητσιά, ενώ νωρίτερα η ίδια μουσική είχε ακουστεί και στον «Σημαδεμένο απ’ την αγάπη» του Γκανά, στο «Ασίκικο Πουλάκη».
«Ungrateful woman» / «Αχάριστη»: Στίχοι Λ.Π. Δισκογραφήθηκε στις «Σερενάτες» με διαφορετικούς στίχους του Λ.Π. και τίτλο «Με τα μαύρα σου τα μάτια».
«In front of the black avenue» / «Μπροστά στη μαύρη λεωφόρο»: Άγνωστου στιχουργού. Τη μελωδία την είχε συνθέσει ο Θεοδωράκης στα 14 του χρόνια. Ήταν ο «Εσπερινός» σε ποίηση Γεωργίου Δροσίνη και δισκογραφήθηκε με την Παιδική Χορωδία του Δημοτικού Ωδείου Λάρισας το 1994 στα «40 τραγούδια για παιδάκια και παιδιά».
«The end» / «Το τέλος»: Στίχοι Λ.Π. Αδισκογράφητο.
«The old customs house» / «Το παλιό τελωνείο»: Στίχοι Λ.Π. Δισκογραφήθηκε το 1985 στη «Συνάντηση», με τον Σταμάτη Κόκοτα (δίσκος: «Τσιτσάνης - Θεοδωράκης - Κόκοτας», 1985).
«The two old lovers» / «Οι δυο παλιοί εραστές»: Άγνωστου στιχουργού. Η ίδια μουσική έντυσε τον «Μπελογιάννη» του Γιάννη Θεοδωράκη (από την ταινία του Νίκου Τζίμα «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο», 1980).
«The road of no return» / «Δεν έχει ο δρόμος γυρισμό»: Στίχοι Δημήτρη Κεσίσογλου. Δισκογραφήθηκε με τον Μανώλη Μητσιά το 1994 στην «Πολιτεία Γ΄».
«The train didn’t even leave» / «Το τρένο δεν ξεκίνησε ποτέ»: Στίχοι Μάνου Ελευθερίου. Ο πλήρης τίτλος: «Το τρένο δεν ξεκίνησε ποτέ για Κατερίνη». Κυκλοφόρησε στον δίσκο της Μαρίας Δημητριάδη «Δελτίο Καιρού» (1980).
«They set off» / «Εκίνησαν και πάνε»: Στίχοι Τάσου Λειβαδίτη, από το έργο «Τα Λυρικά». Το τραγούδι δεν είχε συμπεριληφθεί στον δίσκο του 1978. Δισκογραφήθηκε για πρώτη φορά το 2024 με τη φωνή της Λίνας Ορφανού («Τα Λυρικά», εκδ. Μετρονόμος).
«Someday they will come and tell you» / «Κάποτε θα ’ρθουν να σου πουν»: Στίχοι Λ.Π. Το τραγούδι, σε ερμηνεία του Παύλου Σιδηρόπουλου, ακουγόταν στην ταινία «Ο ασυμβίβαστος» του Α. Θωμόπουλου (1979). Η ίδια μελωδία ακούγεται και στο «Μη με προδώσεις» του Γιάννη Θεοδωράκη με τη Δήμητρα Γαλάνη, στους «Χαιρετισμούς» (1982). Η εντυπωσιακή εισαγωγή, που λείπει από την εκτέλεση με τον Σιδηρόπουλο, εδώ ακούγεται με το μπουζούκι του Λάκη Καρνέζη. Αργότερα, στις «Σερενάτες», στην εκτέλεση με τη Φαραντούρη, η εισαγωγή βρίσκει επιτέλους τη θέση της.
«Wide sea» / «Θάλασσα πλατιά»: Στίχοι Μίκη Θεοδωράκη. Ηχογραφήθηκε στον δίσκο «Η Μπέττυ Χαρλαύτη στον κόσμο του Μίκη Θεοδωράκη» (2017). Η ίδια μουσική είχε ακουστεί και στον «Έρωτα» του Λ.Π. στη «Συνάντηση» με τον Κόκοτα («Τσιτσάνης - Θεοδωράκης - Κόκοτας», 1985), ενώ ακουγόταν και στο soundtrack του «Zorba the Greek» του 1964 («Life goes on») καθώς και στο μπαλέτο «Ζορμπάς» (1989).
«Work shift 2» / «Βάρδια 2»: Όπως στο 04. Εδώ, με τη φωνή του Γιώργου Νταλάρα και τον Λάκη Καρνέζη στο μπουζούκι.
«We broke up» / «Χωρίσαμε»: Στίχοι του Γιάννη Θεοδωράκη. Δισκογραφήθηκε με τη Δήμητρα Γαλάνη στους «Χαιρετισμούς» (1982).
«Bare feet» / «Πόδια γυμνά»: Στίχοι Λ.Π. Αδισκογράφητο. Ακούγεται το μπουζούκι του Λάκη Καρνέζη.
«Cry, my bitter cloud» / «Κλάψε, πικρό μου σύννεφο»: Στίχοι Τάσου Λειβαδίτη. Δισκογραφήθηκε με τη Νένα Βενετσάνου στη β΄ έκδοση του έργου «Το τραγούδι του νεκρού αδερφού» (2001, με βασικό τραγουδιστή τον Δημήτρη Μπάση).
«The clock hands move very slowly» / «Αργοσαλεύουνε οι δείκτες»: Στίχοι Λ.Π. Δισκογραφήθηκε το 1985 με στίχους του Μίκη Θεοδωράκη και τη φωνή του Θανάση Μωραΐτη («Ταξίδι», στο έργο «Διόνυσος»). Εδώ, ακούγεται το μπουζούκι του Λάκη Καρνέζη.
«I can’t explain it to you» / «Να σ’ το ξηγήσω δε μπορώ»: βλ. 02. «Να σ’ το ξηγήσω δε μπορώ» είναι ο πρώτος στίχος του τραγουδιού «Κάνε κουράγιο μη μου πεις» και εδώ τίθεται εσφαλμένα ως τίτλος.
«The old customs house 2» / «Το παλιό τελωνείο 2»: Όπως στο 20. Εδώ, με το μπουζούκι του Λάκη Καρνέζη.
«Autumn» / «Φθινόπωρο»: Ποίημα του Κώστα Χατζόπουλου. Δισκογραφήθηκε με την Παιδική Χορωδία του Δημοτικού Ωδείου Λάρισας το 1994 στα «40 τραγούδια για παιδάκια και παιδιά».
«The house» / «Το σπίτι»: Στίχοι Λ.Π. Δισκογραφήθηκε με διαφορετικούς στίχους του Λ.Π. και τίτλο «Έβγαλα στο σφυρί τα χάδια», στη «Συνάντηση» με τον Σταμάτη Κόκοτα (δίσκος: «Τσιτσάνης - Θεοδωράκης - Κόκοτας», 1985).
«Even if you leave me» / «Κι αν θα μου φύγεις»: Του Λ.Π. Με μικροαλλαγές στους στίχους, δισκογραφήθηκε με τον Σταμάτη Κόκοτα στη «Συνάντηση» (δίσκος: «Τσιτσάνης - Θεοδωράκης - Κόκοτας», 1985). Με διαφορετικούς στίχους του Λ.Π. και τίτλο «Κι αν θα γυρίσεις» δισκογραφήθηκε στην «Ερημιά» με τη φωνή της Φαραντούρη.
«At Grigoris’s zeibekiko» / «Στο ζεϊμπέκικο Γρηγόρη»: Του Λ.Π. Δισκογραφήθηκε στην «Ερημιά» με τη φωνή του Μητσιά. Η ίδια μουσική είχε ακουστεί και στο «Σαν ορφανό» του Γκανά, στο «Ασίκικο Πουλάκη». Εδώ, ακούγεται το μπουζούκι του Λάκη Καρνέζη.
«My sea love» / «Αγάπη μου θαλασσινή»: Του Λ.Π. Δισκογραφήθηκε στις «Σερενάτες», με κάποιες στιχουργικές αλλαγές και τίτλο «Ερωτικό».
«Greetings» / «Χαίρε»: Στίχοι του Μίκη Θεοδωράκη. Δισκογραφήθηκε με τη φωνή της Γαλάνη στους «Χαιρετισμούς».
«Love lives with dreams» / «Η αγάπη ζει με τ’ όνειρο»: Στίχοι του Γιάννη Θεοδωράκη. Δισκογραφήθηκε με τη Γαλάνη στους «Χαιρετισμούς».
«Solitude» / «Ερημιά»: Στίχοι Λ.Π. Δισκογραφήθηκε στην «Ερημιά» με τη φωνή της Φαραντούρη και τίτλο «Άδικη μέρα».
«Orphaned and alone on the road» / «Ξένος στη στράτα κι ορφανός»: Στίχοι του Δημήτρη Κεσίσογλου. Δισκογραφήθηκε στην «Πολιτεία Γ΄», με τον Μανώλη Μητσιά.
«Magical night» / «Νύχτα Μαγικιά»: Στίχοι του Γιάννη Θεοδωράκη. Δισκογραφήθηκε με τη Γαλάνη στους «Χαιρετισμούς».
Τα περισσότερα τραγούδια αυτού του αρχείου είναι σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου. Παρακολουθώντας εδώ τις περιπέτειες των έργων «Συνάντηση», «Σερενάτες», «Ερημιά», και δεδομένου ότι αρκετούς από τους στίχους του δίσκου «Τα πικροσάββατα» ο Λευτέρης Παπαδόπουλος τους είχε δώσει πρώτα στον Μάνο Λοΐζο και μετά τον θάνατό του αυτοί κατέληξαν στον Μίκη Θεοδωράκη, μπορούμε να πούμε ότι η καλλιτεχνική σχέση Θεοδωράκη - Παπαδόπουλου ήταν πολύχρονη, πραγματικά περιπετειώδης και διαρκώς εν εξελίξει.
Καλό είναι εδώ όμως να γίνει μια διευκρίνιση σχετικά με τις διαφορετικές στιχουργικές εκδοχές κάποιων τραγουδιών αυτών των δύο συνεργατών. Σε πολλές περιπτώσεις τους στίχους τούς άλλαζε ο ίδιος ο Παπαδόπουλος. Παράδειγμα, αφού το «Πρώτο τσιγάρο» θα ηχογραφούνταν με τη Φαραντούρη, δεν του φαινόταν ταιριαστό να ακουστεί από γυναικεία φωνή ο στίχος «Πάμε να πειράξουμε κορίτσια κ.λπ.». Γι’ αυτό «πέταξε» τους στίχους του κι έγραψε το «Τέρμα η μιζέρια», πάνω στην ίδια μελωδία.
Όσον αφορά όμως τα τραγούδια που κυκλοφόρησαν σε δύο εκδοχές, μία με στίχους του Παπαδόπουλου και μία με στίχους του Γκανά, η ιστορία έχει ως εξής: ο Γιάννης Σπάθας βρήκε κάποιες παρτιτούρες του Θεοδωράκη και ανέθεσε τη στιχουργική εργασία στον ποιητή Μιχάλη Γκανά, προκειμένου να φτιαχτούν τραγούδια και να τραγουδηθούν από τον Βασίλη Λέκκα, σε ενορχήστρωση δική του. Ενώ η δουλειά λοιπόν έχει προχωρήσει, επισκέπτονται τον συνθέτη και του βάζουν ν’ ακούσει ένα δείγμα. Αυτός ακούει συνοφρυωμένος, στάση που εκλαμβάνεται ως απογοήτευση ή ακόμα και ως δυσφορία για τη δουλειά που έγινε εν αγνοία του. Ο λόγος όμως είναι άλλος. Αρκετά από τα τραγούδια για τα οποία έγραψε στίχους ο Γκανάς είχαν ήδη στίχους του Παπαδόπουλου! Ο Μίκης βρίσκεται σε δύσκολη θέση, αφού δεν θέλει να απαξιώσει τη δουλειά κανενός από τους δύο στιχουργούς. Εκθέτει το πρόβλημα στον Παπαδόπουλο, ο οποίος μεγαλόψυχα δίνει την άδεια να συνεχιστεί η δουλειά του Σπάθα και του Λέκκα πάνω στους στίχους του Γκανά. Έτσι φτιάχτηκε το «Ασίκικο Πουλάκη». Η Ρένα Παρμενίδου σχολιάζει ότι ο Μίκης δεν θα μελοποιούσε ποτέ ένα κείμενο τόσο βιογραφικό για τον ίδιο όπως «Οι δρόμοι του Αρχάγγελου». Οι στίχοι του Γκανά γράφτηκαν πάνω σε ήδη υπάρχουσα μελωδία του.
Πάντως, μετά από χρόνια, τέσσερα από τα τραγούδια του δίσκου «Ασίκικο Πουλάκη» (1996) ξαναβγήκαν με τους στίχους του Παπαδόπουλου: ένα στις «Σερενάτες» (1998) και τρία στην «Ερημιά» (2005). Πρόκειται για τα κομμάτια 03, 04, 16, 37, που ακούμε και στο «Private Recordings».
Αξίζει σ’ αυτό το σημείο όμως να αναφερθούν και άλλες τρεις πολύ σημαντικές πρόσφατες κυκλοφορίες με αρχειακό ή ανέκδοτο υλικό του Μίκη Θεοδωράκη. Από την ίδια εταιρεία, την Intuition, κυκλοφόρησαν και τα «Lost Songs», τα «Χαμένα Τραγούδια». Πρόκειται για δεκατέσσερις ανέκδοτες συνθέσεις του Θεοδωράκη από τις αρχές της δεκαετίας του ’40, παιγμένες για πρώτη φορά από τον Henning Schmiedt. Ο Γερμανός μουσικός παρουσίασε στον Θεοδωράκη τις πιανιστικές εκδοχές των τραγουδιών αυτών το 2009 κι αυτός του έδωσε κάποιες κατευθυντήριες οδηγίες. Αποτέλεσμα εκείνης της συνεργασίας είναι αυτή η ηχογράφηση. Ο δίσκος κλείνει με τον Θεοδωράκη να τραγουδά τη «Φλαμουριά» του Σούμπερτ και στο τέλος του τραγουδιού να αναφωνεί: «Viva Schubert!».
Στο κανάλι του Μίκη Θεοδωράκη στο YouTube −αλλά και στο Spotify− κυκλοφόρησε το άλμπουμ «Τραγουδά ο Μίκης Θεοδωράκης σε ποίηση Μανόλη Αναγνωστάκη – 6 σπάνιες ζωντανές ερμηνείες», όπου ακούμε τον συνθέτη να τραγουδάει σε συναυλίες τα «Οι στίχοι αυτοί», «Δρόμοι παλιοί» και «Όταν μια άνοιξη» από τις «Μπαλάντες», το «Ήτανε νέοι» από τα τραγούδια «Της εξορίας» και τα «Μιλώ» - «Χάρης» από την «Αρκαδία VIII».
Τέλος, έχουμε καινούργια παραγωγή από τον Μετρονόμο, τα «4 Ανεπίδοτα Γράμματα». Πρόκειται για τέσσερα ανέκδοτα τραγούδια σε στίχους Φώντα Λάδη, που δεν συμπεριλήφθηκαν σε καμία από τις δύο ηχογραφήσεις του έργου «Γράμματα απ’ τη Γερμανία» (1975). Εδώ τραγουδάνε από ένα κομμάτι ο Κώστας Τριανταφυλλίδης, ο Κώστας Θωμαΐδης, ο Γιάννης Διονυσίου και ο Γιάννης Μπέζος, σε ενορχήστρωση Γιάννη Παπαζαχαριάκη.
Κώστας Τριανταφυλλίδης - «Η κυρά τ' αφεντικού» - (Μ. Θεοδωράκης - Φ. Λάδης) - Official Audio Release
Εκατό χρόνια πάντως από τη γέννησή του και τέσσερα από τον θάνατό του, ο Μίκης φαίνεται ότι τιμάται περισσότερο δισκογραφικά παρά συναυλιακά. Η εκδήλωση-διαδήλωση του ΚΚΕ στο Καλλιμάρμαρο ήταν μια εξαίρεση.
