Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΔΕΞΙΟΤΕΧΝΗ του ηπειρώτικου κλαρίνου Πετρολούκα Χαλκιά στις 15 Ιουνίου, στα 91 χρόνια του, μας «αναγκάζει» να γυρίσουμε πίσω στο χρόνο και να θυμηθούμε όλα εκείνα τα θαυμαστά που θα ηχογραφούσε μαζί με διάφορους ινδούς μουσικούς, μα και άλλους, Έλληνες ή μη, στο τέλος της δεκαετίας του ’90 και στο ξεκίνημα του 2000.
Αν στη δεκαετία του ’60, και βασικά στις Ηνωμένες Πολιτείες, μετανάστες μουσικοί, Έλληνες, Άραβες, Εβραίοι, Τούρκοι, Αρμένιοι, μαζί με ντόπιους Αμερικανούς και άλλους, θα βρίσκονταν συχνά στα πάλκα και τα στούντιο, δημιουργώντας διάφορα ανεπανάληπτα crossovers, που απευθύνονταν τις πιο πολλές φορές στο ανάλογο κύκλωμα θαμώνων και ακροατών, από το μέσο της δεκαετίας του ’80 και μετά (και βασικά στις δεκαετίες του ’90 και του 2000) αυτή η επικοινωνία των παραδόσεων θα «ξέφευγε» ακόμη περισσότερο, αφορώντας πάμπολλες χώρες – συχνά και μέσα από μια ποπ οπτική. Μάλιστα, θα βρίσκονταν και καινούριοι όροι (ethnic, world music, world beat, global sound και άλλα τινά), που θα επιχειρούσαν να περιγράψουν όλη εκείνη την περιπέτεια, η οποία θα κρατιόταν στο προσκήνιο τουλάχιστον για μια 15ετία (πριν αρχίσει να ξεφουσκώνει).
Σίγουρα ο Πετρολούκας είχε παίξει με ξένους μουσικούς στην Αμερική στις παλιές-παλιές δεκαετίες και συνεπώς δεν θα είχε πρόβλημα, ο άνθρωπος, να το επιχειρήσει ξανά και στα 90s, όταν όλα αυτά θα μετατρέπονταν κάπως σε «κοινό τόπο».
Στην Ελλάδα δημιουργήθηκαν αρκετά ethnic / world πρότζεκτ στο συγκεκριμένο διάστημα, γνωρίζοντας είτε καλλιτεχνική είτε εμπορική καταξίωση (είτε και τα δυο μαζί) κι ένα απ’ αυτά, ίσως το σημαντικότερο όλων, είχε ονομαστεί «Έλληνες & Ινδοί». Εντάξει, μπορεί να έχουν περάσει 25 χρόνια από τότε, αλλά για όλους εμάς, που έτυχε να ζήσουμε εκείνη τη φάση από κοντά, μοιάζουν όλα χθεσινά – με τον Πετρολούκα Χαλκιά να αποτελεί έναν από τους πιο βασικούς συντελεστές του εν λόγω συναυλιακού και δισκογραφικού δεδομένου, καθώς συμμετείχε σε ιστορικά live, μα και στα πέντε από τα εννέα CD, που είχαν κυκλοφορήσει την ίδια εποχή.
Σίγουρα ο Πετρολούκας είχε παίξει με ξένους μουσικούς στην Αμερική (αν και δεν νομίζω με Ινδούς – χωρίς να το αποκλείω πάντως) στις παλιές-παλιές δεκαετίες και συνεπώς δεν θα είχε πρόβλημα, ο άνθρωπος, να το επιχειρήσει ξανά και στα 90s, όταν όλα αυτά θα μετατρέπονταν κάπως σε «κοινό τόπο».
Έτσι, λίγα χρόνια πριν από τους «Έλληνες & Ινδούς» τον συναντάμε, ως παρουσία, σε δύο πολύ καλά άλμπουμ του κιθαρίστα της τζαζ Τάκη Μπαρμπέρη, που κι εκείνος τότε, στο μέσο του ’90, θα ξεκινούσε, την πιο world jazz φάση του. Λέω για τους δίσκους “Episodes” [Lyra, 1995] και “Naiva” [Lyra, 1998], στους οποίους ο Πετρολούκας θα εμφανιζόταν για πρώτη φορά με ινδούς μουσικούς. Μάλιστα, στον πρώτο ακουγόταν μαζί με τον πολύ σπουδαίο Trilok Gurtu (τάμπλα) στο εισαγωγικό “Allotropia” και ήταν αυτό κάτι από τα άγραφα (για τα ελληνικά δισκογραφικά nineties). Όμως και στο “Naiva”, το επόμενο CD του Μπαρμπέρη, ο Πετρολούκας θα ήταν εκεί, στο “Papa’s radio”, συνεργαζόμενος αυτή τη φορά μ’ έναν ακόμη διάσημο χειριστή των τάμπλα, τον Shankar Lal (και με άλλους φυσικά).
Takis Barberis - Papa's Radio (with Petroloukas Chalkias)
Έχουμε, λοιπόν, αυτές τις πρώτες απόπειρες, ταυτόχρονα ή και λίγο πριν «σκάσουν» οι «Έλληνες & Ινδοί», το εγχείρημα, εννοώ, του Αλέξανδρου Καρσιώτη και της εταιρείας του Saraswati. Όπως θα έγραφε ο ίδιος (ο Καρσιώτης) στο booklet του πρώτου του CD:
«Το καλοκαίρι του 1999 η Saraswati διοργάνωσε την συνεύρεση κορυφαίων μουσικών από δύο από τις παλαιότερες αυτοσχεδιαστικές μουσικές σχολές του κόσμου: της Ελληνικής και της Ινδικής. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία κάτι καινούριου. Θεματολογία ηπειρώτικη αποδόθηκε με την τεχνοτροπία της βορειο-ινδικής κλασικής μουσικής. Στοιχεία κρητικής μουσικής παντρεύτηκαν με ινδικά ράγκα. Η περιοδεία Έλληνες & Ινδοί πήγε σε 7 πόλεις της Ελλάδος: Ηράκλειο, Χανιά, Θεσσαλονίκη, Γιάννενα, Λάρισα, Βόλο, Αθήνα (Πετρούπολη).(...) Είναι βέβαιο πως τέτοιες πετυχημένες δισκογραφικές και συναυλιακές συνεργασίες, με ήδη καταξιωμένους παγκοσμίως καλλιτέχνες, δίνουν στους μουσικούς μας την ευκαιρία να δείξουν τον καλύτερό τους εαυτό και τις πραγματικές τους δυνατότητες (...)».
Μια πρώτη συνεύρεση του Πετρολούκα με ινδούς μουσικούς (Rama Shankar σενάι, Kumar Lal Mishra τάμπλα), υπό το βλέμμα του Καρσιώτη, είχε συμβεί στο Χαλάνδρι το 1998, όμως θα ήταν τα live του ’99 και βεβαίως τα CD «Έλληνες & Ινδοί 1» και «Έλληνες & Ινδοί 2», που θα εξέδιδε η Saraswati την επόμενη χρονιά (2000), εκείνα που θα αποτύπωναν, για πρώτη φορά με μια πληρότητα, το συγκεκριμένο κλίμα. Πέραν του Πετρολούκα (κλαρίνο) στα άλμπουμ συμμετείχαν, επίσης, οι Ross Daly κρητική λύρα, Γρηγόρης Καψάλης κλαρίνο, φωνή, Daya Shankar σενάι (ινδικός ζουρνάς), Rakesh Chaurasia μπανσούρι (φλάουτο από μπαμπού), Shubankar Banerjee τάμπλα (κρουστά), Rabindra Goswami σιτάρ και Devashish Dey τραγούδι, φωνητικά. Όπως θα έλεγε ο Πετρολούκας Χαλκιάς (από τα booklets των CD):
«Τι να πρωτοπώ για την συνεργασία μου με τους Ινδούς. Τέτοιο πράγμα δεν έχει ξαναγίνει. Ήταν πραγματικά απίστευτο. Όταν έπαιζα μαζί τους αισθανόμουνα ότι είχα βγάλει φτερά και πετούσα, ότι εκείνη τη στιγμή έβγαζα ό,τι καλύτερο είχα μέσα μου. Μου ερχόντουσαν εμπνεύσεις και έπαιζα καινούρια πράγματα. Ταυτόχρονα αισθανόμουνα σαν να γνωριζόμασταν από παλιά και να παίζαμε ανέκαθεν μαζί. Σαν να ’ξερα την μουσική τους και αυτοί τη δική μου. Ήταν μαγικό. Ο ένας βοηθούσε τον άλλο και συνέχεια γεννάγαμε υπέροχη μουσική. Μουσική που αισθανόμουνα ότι ήταν τελετουργία, από κάπου πολύ παλιά, και αρχαία. Μουσική που ακουμπούσε τη βαθύτερη ψυχολογία όλων μας. Η Ήπειρος μόνο με τους Ινδούς μπορεί να ταιριάξει έτσι.(...)».
Ελληνες και Ινδοι Χαιρετισμός
Τα «Έλληνες & Ινδοί 1» και «2» κυκλοφόρησαν στην αρχή του καλοκαιριού του 2000, περιέχοντας παράξενο και μοναδικό ρεπερτόριο, βασισμένο, πρωτίστως, σε ηπειρώτικα και ινδικά παραδοσιακά, μαζί με ragas, συνθέσεις του Ross Daly και σολιστικές επιδείξεις (σε τάμπλα κ.λπ.), άπαντα αναπτυγμένα μέσα από μακριούς αυτοσχεδιασμούς, που έδιναν την ευκαιρία σε όλους τους μουσικούς, και στον Πετρολούκα, να παρουσιάσουν κάτι πέρα από τα όρια. Το λέω αυτό και σε σχέση με όσα θα βιώναμε στο θέατρο Πέτρας, στην Πετρούπολη, στις 12 Ιουλίου του 2000, στην πιο κεντραρισμένη ηπειρώτικη εκδοχή του πρότζεκτ. Εξ όσων μπορώ να θυμηθώ...
Ήταν ένα κομμάτι που τράβαγε στο χρόνο –φαινόταν αυτό από την αρχή–, με τους μουσικούς να παίζουν αρχοντικά, άλλοι όρθιοι, άλλοι καθισμένοι σε καρέκλες, άλλοι κάτω στη σκηνή, έναν ηπειρώτικο σκοπό. Τα φωνητικά του Devashish Dey, έχοντας ήδη φτιάξει μια στέρεα αρμονική βάση, συνέχιζαν απτόητα. Κύκλοι άνοιγαν κι έκλειναν, καθώς μια κατάσταση trance διοχετευόταν προς τον κόσμο που παρακολουθούσε αποσβολωμένος. Κάποια στιγμή, κι ενώ όλα όδευαν προς μια «επικίνδυνη» ηρεμία, θα ακουγόταν από το βάθος της πλατείας, δυνατά, η φωνή ενός αποκαμωμένου, που ζούσε το δικό του «ταξίδι». «Έμπα Πέτρο...». Και ήταν τότε, όταν όλα τα μάτια, μεμιάς, θα καρφώνονταν στον Πετρολούκα, που όμως θα παρέμενε ατάραχος, γνέφοντας μ’ έναν τρόπο σαν να έλεγε... «όταν θα ’ρθει η ώρα», αφού θα παρακολουθούσε για πολλά λεπτά ακόμη, τους φωνητικούς ακροβατισμούς του Ινδού, ο οποίος, όσο κυλούσε ο χρόνος, τόσο πιο πολύ «χανόταν» αφήνοντας άναυδη την Πέτρα. Όταν λοιπόν θα έφθανε, κάποια στιγμή, η ώρα για να «μπει» ο Πετρολούκας, η επαναφορά θα ήταν ολοκληρωτική. Θα γινόταν το σώσε! Ένα φως θα σκορπιζόταν παντού, ενώ όπου και να κοίταζες θα έβλεπες μόνο μάτια που γυαλίζανε. Ήταν κάτι το συγκλονιστικό. Ένα ολόκληρο θέατρο παρακολουθούσε με κομμένη την ανάσα μεγάλους μουσικούς σε φάση απόλυτης επικοινωνίας, ταύτισης και έκστασης, που είχαν τον τρόπο να μεταφέρουν, αυτόματα, όλα εκείνα τα vibes της σκηνής σ’ ένα παραδομένο ακροατήριο.
Στιγμές απ’ αυτό το ανεπανάληπτο live, στο οποίο συμμετείχαν οι Rakesh Chaurasia μπανσούρι, Shubankar Banerjee τάμπλα, Devashish Dey τραγούδι, φωνητικά, Πετρολούκας Χαλκιάς κλαρίνο, Αντώνης Κυρίτσης τραγούδι, Αχιλλέας Χαλκιάς βιολί, Νίκος Κοντός ντέφι και Χρήστος Γούλας λαούτο, θα ακούγαμε στο CD «Έλληνες & Ινδοί 3 / Τα Ηπειρώτικα» [Saraswati, 2001]. Και ήταν εκείνο το καλοκαίρι (24 Ιουνίου 2001) όταν οι Έλληνες & Ινδοί θα εμφανίζονταν στο WOMAD της Αθήνας, στο Κέντρο Εκπαίδευσης Ιππασίας, στο Γουδί, σε μια τριήμερη γιορτή, στην οποία θα βλέπαμε απίστευτα ονόματα (Afro Celt Sound System, Sierra Maestra, Papa Wemba, Talvin Singh, Transglobal Underground, Youssou N’Dour...), μαζί με κάποια ελληνικά, που είχαν και μια διεθνική οντότητα (Διονύσης Σαββόπουλος, Σαβίνα Γιαννάτου κ.ά.).
Η επόμενη μεγάλη φάση αυτής της κατάστασης θα εξελισσόταν το διήμερο 31 Μαΐου-1 Ιουνίου 2002 στο Θέατρο Πέτρας, στην Πετρούπολη, όταν οι Έλληνες & Ινδοί θα μετατρέπονταν σε Έλληνες & Ο Κόσμος, με την σταθερή παρουσία του Πετρολούκα Χαλκιά, των γνωστών μας Ινδών, αλλά αυτή τη φορά και του μάστερ της δυτικοαφρικανικής kora Ballaké Sissoko – ο οποίος εκείνη την εποχή ήταν πρώτο παγκόσμιο όνομα, καθώς είχε παρουσία στο φοβερό “Kulanjan” [Hannibal, 1999] των Taj Mahal / Toumani Diabaté (με τον οποίον Diabaté θα υπέγραφε το εξ ίσου απίστευτο “New Ancient Strings” την ίδια χρονιά), έχοντας και το προσωπικό άλμπουμ του “Déli” [Label Bleu, 2000] σε κίνηση.
Αυτή η συνύπαρξη, που είχε ξεκινήσει, όπως και όλες εδώ που τα λέμε, στις εγκαταστάσεις της Saraswati στο Καπανδρίτι, θα αποτυπωνόταν στο άλμπουμ «Master Musicians Meeting Club / Έλληνες & Ο Κόσμος 1» [Saraswati, 2002], και ήταν ξανά κάτι το συγκινητικό να ακούς τον Πετρολούκα και τον Sissoko να συνομιλούν σε κομμάτια σαν τα «Το μονοπάτι της φύσης», «Όαση», «Ευτυχείτε», «Θέμα» και «Χαιρετισμός στη Γη». Η παρουσίαση αυτού του πρότζεκτ και στην Μεγάλη Βρετανία, τον Ιούνιο του 2002, θα υπογράμμιζε για μιαν ακόμη φορά τον διεθνικό του χαρακτήρα.
Για τελευταία φορά θα συναντούσαμε τον Πετρολούκα, στο εν λόγω πλαίσιο, στο άλμπουμ «Έλληνες & Ινδοί / Τα Θρακιώτικα 7» [Saraswati, 2003]. Λέμε για μια σειρά ηχογραφήσεων, που θα έφερναν μαζί την τετράδα των Ινδών (Chaurasia, Banerjee, Dey, Goswami), με τον τραγουδιστή Χρόνη Αηδονίδη (1928-2023), τον Σωκράτη Σινόπουλο πολίτικη λύρα, τον Γιώργο Μακρή γκάιντα, τον ουτίστα Νίκο Σαραγούδα (1933-2024) και βεβαίως τον Πετρολούκα, σ’ ένα ρεπερτόριο, που μπορεί να μην προερχόταν από την ιδιαίτερη πατρίδα του (την Ήπειρο), χωρίς τούτο να σημαίνει πως ο ίδιος δεν θα μπορούσε να αυτοσχεδιάσει σε κομμάτια σαν το «Τρία καράβια» ή να πατήσει γερά πάνω στο χιλιοακουσμένο «Δω στα λιανοχορταρούδια». Τώρα, το πώς καταφέρνουν να συνοδεύουν ζωναράδικους χορούς οι ινδοί μουσικοί είναι ένα από τα θαύματα των συγκεκριμένων συνεργασιών, που πλέον έχουν περάσει στην ιστορία.
Σ’ αυτό το σημείο να υπενθυμίσω και το τεύχος-CD #147 του περιοδικού «Jazz & Τζαζ», που είχε τον Πετρολούκα στο εξώφυλλο, τίτλο «Έλληνες & Ο Κόσμος / Μαγικές Συναντήσεις» και που αποτύπωνε, μ’ ένα συνοπτικό τρόπο, όψεις εκείνης της συνεργασίας, με αφορμή (και) τις νεότερες εμφανίσεις της ομάδας στον Λυκαβηττό, τον Ιούνιο του 2005.
Πετρολούκας, Κυρίτσης, Ινδοί Μουσικοί
