ΜΙΑ ΠΟΛΥ ΔΥΣΑΡΕΣΤΗ ΕΙΔΗΣΗ μεταδόθηκε από τα μίντια στις 18 Αυγούστου. Ο Χρυσόστομος Σταμούλης, καθηγητής στο τμήμα Θεολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και συνθέτης-τραγουδοποιός συνάμα, θα έφευγε ξαφνικά από τη ζωή στα 61 χρόνια του.

Ο Σταμούλης ήταν γνωστός από τις δημόσιες θέσεις του, που εξέφραζε πάντα με παρρησία και πραότητα σε σχέση με την πίστη, την αναγκαιότητα της αγνής και άδολης αγάπης στη σύγχρονη ζωή, την κατανόηση της διαφορετικότητας, τον όλεθρο του φονταμενταλισμού, την εναρμόνιση της Εκκλησίας με τις απαιτήσεις των καιρών, και βεβαίως με την αδήριτη ανάγκη να «συνομιλήσει» η ορθοδοξία με την καθημερινότητα των ανθρώπων και περαιτέρω με την Τέχνη. Ο ίδιος, ως μουσικός, θα το έκανε πράξη αυτό μέσα από τις συνθέσεις του, ενώ σημαντική υπήρξε και η συμβολή του, ανάμεσα σε άλλα, στην ανάδειξη του κοινού τόπου ανάμεσα στον κινηματογράφο και την ορθοδοξία.

Όλα τα τραγούδια διαθέτουν μελωδικά χαρίσματα, με επιρροές όχι μόνο βυζαντινές ή κλασικές οθωμανικές, αλλά ευρύτερα «έντεχνες», φολκλορικές ή και λαϊκές ακόμη – κάτι που δείχνει το ταλέντο και τη γνώση του Σταμούλη στο να οριοθετεί ένα ευσεβές ηχητικό περιβάλλον, με γνώμονα όχι μόνο τη συγκίνηση, αλλά και το μέτρο.

Πολυγραφότατος επίσης, με βιβλία που διαβάστηκαν και διαβάζονται σαν τα «Mind the Gap / Κείμενα για μια θεολογία στο ύψος της αγάπης» [Αρμός, 2025], «Φάγαμε Ήττα / Κείμενα για τον αυτοεγκλωβισμό της ορθοδοξίας» [Αρμός, 2021] και «Τι γυρεύει η αλεπού στο παζάρι; / Κείμενα για το διάλογο της ορθοδοξίας με την πόλη, την πολιτική και τον πολιτισμό» [Αρμός, 2016], ο Σταμούλης υπήρξε μια ξεχωριστή προσωπικότητα, για τον χώρο του κατ’ αρχάς, με δημιουργικότατη συμβολή στο δημόσιο διάλογο. Όσα λέει ο διευθυντής του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης Ορέστης Ανδρεαδάκης, στο βίντεο που ακολουθεί, αποτυπώνουν του λόγου το αληθές...

Ορέστης Ανδρεαδάκης|MIND THE GAP του Χρυσόστομου Σταμούλη

Στα έξι σύντομα κείμενα που ακολουθούν επιχειρώ να περιγράψω το επίσημο δισκογραφικό έργο του Χρυσόστομου Σταμούλη. Να δώσω, με άλλα λόγια, στοιχεία και πληροφορίες για όλους τους δίσκους που θα προλάβαινε να ηχογραφήσει, από το 1998 έως και το 2020...

1.

Λιταία Πύλη

Lyra, 1998

Το ξεκίνημα του Χρυσόστομου Σταμούλη στη δισκογραφία διαθέτει, κυρίως, στοιχεία ανίχνευσης του χώρου. Ο συνθέτης επιχειρεί να κάνει γνωστά όλα εκείνα που τον απασχολούν και όσον αφορά το μέλος, και όσον αφορά τον στίχο, και βεβαίως την ενορχήστρωση. Συνθέσεις και ενορχηστρώσεις λοιπόν, που παραπέμπουν στην τρανή παράδοση του «έντεχνου» και βασικά των επιγόνων τού Μίκη Θεοδωράκη (Ηλίας Ανδριόπουλος, Δημήτρης Λάγιος ή και Λίνος Κόκοτος ακόμη), με τους συνδυασμούς μπουζουκιού-ακορντεόν να ακούγονται, πάντως, κάπως κοινοί.

Τη διαφορά, στη «Λιταία Πύλη», την κάνουν βεβαίως οι στίχοι και τα κείμενα των τραγουδιών (Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, Άγγελος Σικελιανός κ.ά.) ή και οι ερμηνείες ακόμη των Πέτρου Γαϊτάνου, Μιχάλη Παπαζήση, Μανώλη Χατζημανώλη και της Χορωδίας Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, που επιχειρούν, ενίοτε με επιτυχία, να αποδώσουν λόγια «δύσκολα», που δεν είναι γραμμένα για να τραγουδηθούν.

Μέσα σ’ αυτή τη λογική εντάσσονται προφανώς τόσο η επιλογή από το έργο του Σικελιανού (το «Πέμπτο Ευαγγέλιο» είναι εντυπωσιακό ποίημα), όσο και τα μελοποιημένα αποσπάσματα από το πεζογράφημα του Πεντζίκη «Ο Πεθαμένος και η Ανάσταση». Όμως η συνύπαρξη του «έντεχνου» μέλους και της λαϊκής / βυζαντινής ρασιοναλιστικής μελοποίησης του Σταμούλη, με τη συνειρμική γραφή του Πεντζίκη δεν συνδυάζονται εύκολα και κυρίως ανώδυνα. Δίσκος, όπως είπα και στην αρχή, περιγραφικός των προθέσεων του συνθέτη, που έχει βεβαίως και τις ενδιαφέρουσες στιγμές του.

Χρυσόστομος Σταμούλης - Χρώματα

2.

...και τα μάτια τους στάζουν Καππαδοκία

ILP Productions, 2005

Πρόκειται για το σάουντρακ του ντοκιμαντέρ με τον ίδιο τίτλο του παραγωγού Ιωάννη Λ. Παπακαρμέζη – ένα σύνθετο μουσικό έργο, που περιλαμβάνει τραγούδια, ορχηστρικά και ακόμη αναγνώσεις ποιημάτων από τον ηθοποιό Γιώργο Μιχαλακόπουλο (1938-2023), όλα κατάλληλα συνδεμένα, ώστε να υπηρετείται το κόνσεπτ. Η Καππαδοκία ως χώρος, και ως μια σύνδεση με τη χριστιανική παράδοση πρωταγωνιστεί στο άλμπουμ, που κυλάει μέσα σ’ ένα λυρικό ηχητικό πλαίσιο, βαθιάς, αλλά συγκρατημένης συγκίνησης. Όπως διαβάζουμε στην wiki:

«Η Καππαδοκία είχε χριστιανικό πληθυσμό κατά πλειοψηφία μέχρι τον 12ο αιώνα μ.Χ., όταν μετά την κατάκτησή της πρώτα από τους Σελτζούκους και μετά από τους Οθωμανούς οι περισσότεροι κάτοικοί της εξισλαμίστηκαν και εκτουρκίστηκαν. Ωστόσο η Καππαδοκία διατήρησε μία σημαντική και μεγάλη χριστιανική μειονότητα μέχρι την ανταλλαγή πληθυσμών το 1923, μετά της Συνθήκη της Λωζάννης».

Για τη δημιουργία του σάουντρακ ο Σταμούλης έγραψε κατ’ αρχάς τραγούδια, βασισμένα σε ποιήματα των Γιώργου Θέμελη και Κυριάκου Χαραλαμπίδη, που απέδωσαν ο Παντελής Θεοχαρίδης (πολύ καλό το «Καππαδοκία» σε ποίηση Χαραλαμπίδη στο ξεκίνημα του δίσκου), ο Γεράσιμος Ανδρεάτος, ο Γιώργος Καλογήρου (το «Της προσφυγιάς λουλούδι» είναι επίσης ένα από τα ωραιότερα του CD), ο Αργύρης Μπακιρτζής, το Τρίφωνο, ο Μανώλης Χατζημανώλης και η Χορωδία Νέων Ι. Χρυσοστόμου.

Όλα τα τραγούδια διαθέτουν μελωδικά χαρίσματα, με επιρροές όχι μόνο βυζαντινές ή κλασικές οθωμανικές, αλλά ευρύτερα «έντεχνες», φολκλορικές ή και λαϊκές ακόμη – κάτι που δείχνει το ταλέντο και τη γνώση του Σταμούλη στο να οριοθετεί ένα ευσεβές ηχητικό περιβάλλον, με γνώμονα όχι μόνο τη συγκίνηση, αλλά και το μέτρο. Πολύ καλά είναι βεβαίως και τα ποικίλα ορχηστρικά, που παρεμβάλλονται ενδιαμέσως («Εαρινόν των βράχων», «Καισάρεια» κ.λπ.), ενώ και η υποβλητική απαγγελία του Μιχαλακόπουλου, προσθέτει ασυζητητί στη συνολική ατμόσφαιρα του δίσκου.

Οι περισσότεροι από είκοσι μουσικοί που συμμετέχουν στην εγγραφή, με μερικά πολύ γνωστά ονόματα ανάμεσά τους (Μανόλης Ανδρουλιδάκης κιθάρες, λαούτο, Βαχάν Γκαλστιάν ζουρνάς, Σταύρος Παζαρέντζης κλαρίνο, καβάλ, Χάρης Λαμπράκης νέι, Δημήτρης Μπασλάμ κοντραμπάσο κ.ά.) και βεβαίως η συνολική, πλούσια παραγωγή αναβιβάζουν το «...και τα μάτια τους στάζουν Καππαδοκία» στην κορυφή των άλμπουμ του Σταμούλη.

Καππαδοκία (Παντελής Θεοχαρίδης)

3.

Metamorphosis

ILP Productions, 2007]

Το άλμπουμ “Metamorphosis” αποτελεί και αυτό σάουντρακ, καθώς περιλαμβάνει μουσικές, αφηγηματικά μέρη, τα οποία αποδίδει ο ηθοποιός του ΚΘΒΕ Δημήτρης Καρέλλης (1943-2007), μα και δύο τραγούδια, άπαντα συντεθειμένα από τον Χρυσόστομο Σταμούλη για το ντοκιμαντέρ «Τα Βήματα του Αποστόλου Παύλου στην Ελλάδα».

Εδώ μελοποιείται σε βυζαντινό ύφος και το κείμενο του απ. Παύλου «Ο ύμνος της αγάπης», με τον Μανώλη Χατζημανώλη να ερμηνεύει, με τα ορχηστρικά βεβαίως να κυριαρχούν, και γιατί όχι να εκπλήσσουν, μ’ αυτή την περίτεχνη αλληλουχία δυτικών και ανατολικών στοιχείων σε μελωδίες και ενορχηστρώσεις (τις οποίες έχει επιμεληθεί ο Αντώνης Σουσάμογλου). Κιθάρες, μαντολίνο, τσέλο, κλαρινέτο και μαζί ούτι, λύρα, νέι, μπεντίρ κ.λπ. σε καλαίσθητους, οπωσδήποτε, συνδυασμούς.

Χρυσόστομος Σταμούλης, Χρώματα της νύχτας|Shades of the night (cd Μεταμόρφωσις)

4.

Το Τραγούδι του Ερωδιού

ILP Productions, 2007

Τρίτο σάουντρακ στη σειρά, στη δισκογραφία του Σταμούλη, καθώς «Το Τραγούδι του Ερωδιού» αφορά μουσικές και τραγούδια, που γράφτηκαν για το ντοκιμαντέρ του Ιωάννη Λ. Παπακαρμέζη «Πρέσπα, ο τόπος της εύλαλης σιωπής». Όπως σημειώνει ο παραγωγός στο ένθετο του δίσκου:

«Ήταν τέλη Απριλίου του 2006. Ο χρόνος περιορισμένος. Το βάρος της ευθύνης μεγάλο. Πήγαμε στην Πρέσπα, ο γράφων, ο Χρυσόστομος Σταμούλης και ο γνωστός ζωγράφος Νικόλαος Μπλιάτκας με σκοπό να αναγνωρίσουμε τον τόπο και να οργανώσουμε τις εργασίες μας. Εκεί στην Πρέσπα αποδείχτηκε, τουλάχιστον όσον αφορά στον Χρυσόστομο Σταμούλη, ότι η δημιουργία δεν έχει να κάνει με τον άπλετο διαθέσιμο χρόνο, αλλά με μια στιγμή ευλογίας και θείας έμπνευσης. Θυμάμαι ακόμα την έκσταση ζωγραφισμένη στο ιδρωμένο πρόσωπό του, όταν κατέβαινε τα εκατοντάδες σκαλιά της Παναγίας Ελεούσας. Ο φλοίσβος της λίμνης, ο παφλασμός των πελεκάνων, το κρώξιμο των κορμοράνων και το σύρσιμο του ανέμου ανάμεσα στα καλάμια κυρίευαν ερωτικά το νου του και μετατρέπονταν σε ανθρώπινη μουσική μέσα στο εσωτερικό εργαστήρι του. Ήταν και δεν ήταν εκεί, είχε αρχίσει τις πτήσεις του στον νοητό κόσμο της δημιουργίας. Τα θολωμένα του γυαλιά έμοιαζαν με διαχωριστικό σύνορο ανάμεσα στον κόσμο των αισθητών και των νοητών και μόνο αυτός μπορούσε, εκείνη τη στιγμή, να βλέπει ήχους και να ακούει εικόνες.(...) Κοίταζε για λίγο με δέος την Παναγία Ελεούσα, που πανεπόπτευε από ψηλά στη ρωγμή του βράχου, σαν να της ζητούσε ευλογία και σιγοψιθύριζε κάτι ακατάληπτο σαν αλλοπαρμένος. Κάπου-κάπου αντιστεκόταν και σημείωνε. Κατόπιν τραγουδούσε τους σκοπούς που ζύμωσε μέσα του σ’ ένα μικρό κασετοφωνάκι – αιχμαλώτιζε τη στιγμιαία έμπνευση».

Για την «Πρέσπα...» ο Σταμούλης μετέρχεται «έντεχνα» (π.χ. «χατζιδακικά»), ροκ, παραδοσιακά, βυζαντινά ακόμη και βαλκανικά ηχοχρώματα, προκειμένου να ντύσει τις φυσικού κάλλους εικόνες. Και βεβαίως χρησιμοποιεί και το τραγούδι (αποδίδουν οι Γιώργος Καλογήρου, Μιχάλης Παπαζήσης, Φώτης Θεοδωρίδης και παιδική χορωδία), με τις ενορχηστρώσεις να είναι πολύ επιμελημένες (Χρυσόστομος Σταμούλης, Μανόλης Ανδρουλιδάκης, Αντώνης Σουσάμογλου) και με τα διάφορα μη συνηθισμένα όργανα (κανόνας, νέι, κορνέτα, κέλτικη άρπα, όμποε), που χρησιμοποιούνται ανά περιπτώσεις, να προσδίδουν στην ηχογράφηση ένα κάπως... μαγικό-μυστηριακό άγγιγμα.

Το Rock της εφηβείας - Χρυσόστομος Σταμούλης

5.

Αγάπη σ’ Αγαπάω

Εκδόσεις Αρμός, 2013

Στην πέμπτη δισκογραφική δουλειά του, που είχε τίτλο «Αγάπη σ’ Αγαπάω», ο Χρυσόστομος Σταμούλης περιστρέφεται, πρωτίστως, γύρω από την έννοια και την πράξη της αγάπης, ετοιμάζοντας ένα CD-book με κείμενα διαφόρων (Όσκαρ Ουάιλντ, Χαλίλ Γκιμπράν, Μάνος Χατζιδάκις, Τάσος Λειβαδίτης, Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης κ.ά.), ζωγραφιές των Κυπρίων Χρίστου Πίτσιλλου και Ανδρέα Νικολάου, συν οκτώ νέα τραγούδια, σε στίχους των Σόνιας Κούμουρου, Παναγιώτη Θωμά και δικών του, τα οποία αποδίδουν οι Μελίνα Κανά, Γεράσιμος Ανδρεάτος και Απόστολος Ρίζος.

Το ύφος του άλμπουμ, που είναι ακόμη περισσότερο προσαρμοσμένο προς το νέο «έντεχνο», είναι συμπαγές, με τα τραγούδια να ακολουθούν δοκιμασμένες συνταγές, και με το έσχατο «Έρωτας στα χιόνια» (με τον Γ. Ανδρεάτο) να συμπεριλαμβάνει και τη φωνή της Σαπφώς Νοταρά, από κάποια παλαιότερη ραδιοφωνική καταγραφή της, στο γνωστό διήγημα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη με τον ίδιο τίτλο (δηλαδή ο «Έρωτας στα Χιόνια» ενέπνευσε και το τραγούδι). Ωραία, προσεγμένη δουλειά, με κόνσεπτ πανανθρώπινο.

Έρωτας στα χιόνια | Love in the snow - Γεράσιμος Ανδρεάτος|Χρυσόστομος Σταμούλης

6.

Γελάς

Εκδόσεις Αρμός, 2020

Το «Γελάς» υπήρξε η έκτη και τελευταία προσωπική δουλειά του Χρυσόστομου Σταμούλη, που κινείται (και αυτή) στο χώρο του «έντεχνου». Εδώ καταγράφονται δεκατρία κομμάτια, σε στίχους του συνθέτη, μα και των Ν.Γ. Πεντζίκη, Π. Θωμά, Μ. Ορφανουδάκη, Τ. Βαρβιτσιώτη, Γ. Σαραντάρη, Μ. Φισκέτι, ενώ μελοποιούνται λόγια και από τον Εκκλησιαστή. Το άλμπουμ χαρακτηρίζεται από μια έκδηλη πνευματικότητα, με περήφανα λαϊκά χαρακτηριστικά – κάτι που οφείλεται και στα λόγια που μελοποιούνται, μα και στις μουσικές, που έχουν να κάνουν με την παράδοση της Ανατολής (κρύβοντας εντός τους υπαινιγμούς και από την υμνολογία της Εκκλησίας), όπως και με το δημοτικό τραγούδι.

Όχι, δεν πρόκειται για έναν θρησκευτικής φύσεως δίσκο (τουλάχιστον φανερά), ούτε για ένα άλμπουμ που επιχειρεί να κάνει έστω και υπογείως κατήχηση, καθότι η σοβαρότητα του λόγου των ποιητών (και όχι μόνον αυτή) δεν επιτρέπει παρανοήσεις. Ψάχνοντας, όμως, και προσέχοντας λίγο παραπάνω ο ακροατής θα ανακαλύψει όλα εκείνα που πρέπει και αξίζει –τις αλήθειες της ζωής εννοώ, και όχι κατ’ ανάγκην εκείνες της εξ αποκαλύψεως–, κάτι που δείχνει πως ο Σταμούλης υπήρξε ένας πολύ σοβαρός δημιουργός, που μπορούσε να διαχειριστεί με ευφυή τρόπο (έτσι θα το έλεγα) σοβαρά θέματα.

Το άλμπουμ δεν είναι «εύκολο» στο πρώτο άκουσμα, αλλά όσο πιο πολύ το ακούς τόσο πιο πολύ σε αποζημιώνει. Και κάπως έτσι ανακαλύπτεις τα πολύ καλά τραγούδια «Στο καλό ψυχή μου» (Πεντζίκης) με τον Ανδρέα Καρακότα, «Όνειρο γυαλί» (Ορφανουδάκης) και πάλι με τον Καρακότα (ίσως το ωραιότερο τραγούδι του δίσκου), «Θλίψη ο άλλος μου εαυτός» (Σταμούλης) με την Γεωργία Νταγάκη, «Κατάλευκο πουλί» (Θωμάς) με τον Νίκο Ξυδάκη, «Τόμας Έλιοτ» (Σταμούλης) με τον Γιώργο Καλογήρου, συν, ένα-ένα, όλα τα υπόλοιπα.

Στο «Γελάς» τραγουδούν επίσης οι Αλέξανδρος Τζουγανάκης, Γεράσιμος Ανδρεάτος και Λιζέτα Καλημέρη στην ηχογράφηση παίρνουν μέρος πολλοί και καλοί μουσικοί (Νταγάκη, Κιουρτσόγλου, Κατσουπάκης, Γκουβέντας, Σουσάμογλου κ.ά.), ενώ οι ενορχηστρώσεις, η ηχογράφηση και η παραγωγή (μαζί με το cover και το εικαστικό της) κινούνται όλα σε υψηλό επίπεδο.

Όνειρο γυαλί - Ανδρέας Καρακότας | Χρυσόστομος Σταμούλης-Μάνος Ορφανουδάκης