Στην Πινακοθήκη Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα πραγματοποιείται η έκθεση Φώτης Κόντογλου. Από τον «Λόγο» στην «Έκφρασι». Ο Χρήστος Φ. Μαργαρίτης -που την επιμελείται μαζί με τον Αλέξανδρο Γερ. Μακρή- μας μίλησε για όσα θα δει ο επισκέπτης:
Ο Φώτης Κόντογλου είναι γνωστός ως αγιογράφος, σε όποια εκκλησία μπει κανείς σήμερα βλέπει δικά του έργα ή των μαθητών του –δημιούργησε μια σχολή: την αυστηρή βυζαντινή θρησκευτική τέχνη. Από την απελευθέρωση μέχρι το 1930, η αγιογραφία ακολουθούσε τα γερμανικά πρότυπα, τους Ναζαρηνούς και άλλους. Ο Κόντογλου, βαθιά μελετημένος και έχοντας επισκεφθεί τρεις φορές το Άγιο Όρος, θέλει να ξαναφέρει την παλιά βυζαντινή ζωγραφική. Εμείς κάνουμε μια έκθεση που είναι επικεντρωμένη στο συγγραφικό του έργο και δεν το αναλύουμε λογοτεχνικά, αλλά βρίσκουμε χειρόγραφα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για να βγούνε τα βιβλία. Μερικά πρόλαβαν και εκδόθηκαν μέχρι το 1965 που πέθανε, άλλα δεν τυπώθηκαν ποτέ. Ερευνώντας τα τελευταία τέσσερα χρόνια, βρήκαμε υλικό που δεν το γνωρίζαμε –βρήκαμε 43 βιβλία που έχει γράψει και εικονογραφήσει ο Κόντογλου και 55 βιβλία τρίτων συγγραφέων, τα οποία μόνο εικονογράφησε. Αυτά τα καταγράφουμε μέσα στον κατάλογο της έκθεσης που έχει εκδοθεί -έχει γίνει μια μεγάλη εργογραφική μελέτη- ο οποίος είναι ταυτόχρονα και ένας επετειακός τόμος για τα 50 χρόνια από τον θάνατό του, που περιλαμβάνει 22 άρθρα και μελέτες επιστημόνων, καθηγητών, ιστορικών τέχνης, συλλεκτών, εκδοτών –ανθρώπων οι οποίοι, ενδιαφέρθηκαν και έγραψαν με καινούριο τρόπο για διάφορες πτυχές του ταλέντου αυτού του μεγάλου καλλιτέχνη, ο οποίος καταγόταν από το Αϊβαλί.
Βρήκαμε 43 βιβλία που έχει γράψει και εικονογραφήσει ο Κόντογλου και 55 βιβλία τρίτων συγγραφέων, τα οποία μόνο εικονογράφησε. Αυτά τα καταγράφουμε μέσα στον κατάλογο της έκθεσης που έχει εκδοθεί -έχει γίνει μια μεγάλη εργογραφική μελέτη- ο οποίος είναι ταυτόχρονα και ένας επετειακός τόμος για τα 50 χρόνια από τον θάνατό του, που περιλαμβάνει 22 άρθρα και μελέτες επιστημόνων, καθηγητών, ιστορικών τέχνης, συλλεκτών, εκδοτών –ανθρώπων οι οποίοι, ενδιαφέρθηκαν και έγραψαν με καινούριο τρόπο για διάφορες πτυχές του ταλέντου αυτού του μεγάλου καλλιτέχνη, ο οποίος καταγόταν από το Αϊβαλί.
Η έκθεση ονομάζεται Φώτης Κόντογλου. Από τον «Λόγο» στην «Έκφρασι». Ο Λόγος είναι ένα μηνιαίο περιοδικό που εκδιδόταν στην Κωνσταντινόπουλη και στο πρώτο του τεύχος, το οποίο παρουσιάζουμε, βρήκαμε την πρώτη δημοσίευση του Φώτη Κόντογλου, τον Ιανουάριο του 1922. Είναι το παλαιότερο δημοσιευμένο του κείμενό του που έχουμε βρει και πρόκειται για την μετάφραση ενός κειμένου του Edgar Alan Poe. Αναγράφεται χαρακτηριστικά: «Μη στοιχηματίζετε ποτές! Το κεφάλι σας στο Διάολο. Ιστορία διδαχτική, γραμμένη από τον Αμερικανό Edgar Poe και μεταφρασμένη από την ταπεινή πέννα του Φ. Κόντογλου». Η Έκφρασις είναι το μεγαλειώδες συγγραφικό και εκδοτικό έργο στη ζωή του Φώτη Κόντογλου, που τιμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Στο δίτομο αυτό έργο, το οποίο μπορεί να δει ο επισκέπτης, ο Κόντογλου κωδικοποιεί όλα τα στοιχεία που αφορούν την βυζαντινή αγιογραφία και την τεχνική της, όλη τη θεωρία και την πράξη της. Επιπλέον βλέπουμε σχέδια που εμφανίζονται για πρώτη φορά, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για την εικονογράφηση του σπουδαίου αυτού έργου.
Ενα σπάνιο βιβλίο, που έχουμε στην έκθεση, είναι η παρισινή έκδοση του 1918 του Πέδρο Καζάς. Το βιβλίο προέρχεται από τη βιβλιοθήκη της Γαλάτειας Καζαντζάκη. Η Καζαντζάκη το διάβασε, ενθουσιάστηκε και μέσω του Βάσου Δασκαλάκη και άλλων λογίων της εποχής τον κάλεσαν στην Αθήνα. Μάλιστα, για να του βρούνε δουλειά, τον έβαλαν να μεταφράζει λήμματα στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκης. Αργότερα εκδόθηκε και στην Αθήνα το 1920, το 1922 κι άλλες φορές στη συνέχεια. Το βιβλίο, λόγω της μεγάλης του επιτυχίας, εκδόθηκε και το 1944 από την εκδοτική εταιρεία Γλάρος κι εδώ έχουμε ένα από τα σχέδια για την έκδοση αυτή. Η δεύτερη μεγάλη του επιτυχία είναι το Βασάντα, που στα σανσκριτικά σημαίνει άνοιξη. Εικονογραφεί καταπληκτικά το βιβλίο, με φοβερά πρωτογράμματα σε κάθε κεφάλαιο και βάζει ως εσώφυλλο το πορτρέτο του Στρατή Δούκα, που ήταν προσωπικός του φίλος. Το ίδιο πορτρέτο χρησιμοποιεί αργότερα για εξώφυλλο ενός άλλου βιβλίου, του οποίου έχει κάνει την εικονογράφηση. Στην έκθεση εκτός από τα δύο βιβλία, φιλοξενείται και το συγκεκριμένο πορτρέτο.
Το 1925 ξεκινά την έκδοση ενός περιοδικού, τη Φιλική Εταιρεία. Καταφέρνει και βγάζει πέντε τεύχη, στα οποία συμμετείχαν όλοι οι λόγιοι της εποχής. Επισκέπτεται τρεις φορές το Άγιο Όρος –μαθαίνει, βλέπει, αντιγράφει τα πρωτότυπα. Με κάποιες από τις αντιγραφές του φτιάχνει έναν τόμο το 1932 που ονομάζεται Icons et Fresques d' Art Byzantin, μέσα στον οποίο βάζει σε φωτογραφική αναπαραγωγή (τσιγκογραφική), εν είδει folio, μερικά αντίγραφα που έχει κάνει από το μοναστήρι της Αγίας Λαύρας. Εμείς εδώ για τον Άγιο Ιάκωβο τον Πέρση έχουμε βρει ένα συναφές σχέδιο και το συνεκθέτουμε με το βιβλίο. Στη συνέχεια ετοιμάζει μια μεγάλη έκθεση με τον Ανδρέα Ξυγγόπουλο για τις αγιογραφίες των εκκλησιών του Υμηττού. Το βιβλίο Τοιχογραφίαι εκκλησιών του Υμηττού. Μοναί Θεολόγου και Καισαριανής, που εκδίδουν το 1933, έχει κείμενα του Ανδρέα Ξυγγόπουλου και του Φώτη Κόντογλου και συνοδεύεται από εκατό φωτογραφίες του μεγάλου φωτογράφου της εποχής, του Περικλή Παπαχατζιδάκη. Τις πέντε πρώτες φωτογραφίες τις είχε επιζωγραφίσει ο Γιάννης Τσαρούχης.
Φέτος συμπληρώνονται 80 χρόνια από την έκδοση του Αστρολάβου. Ο Αστρολάβος [Βιβλίο παράξενο γραμμένο από το Φώτη Κόντογλου] είναι ένα βιβλίο γραμμένο με πολύ φαντασία, όπως και όλα τα βιβλία του Κόντογλου, που μας ταξιδεύει σε άλλους τόπους. Το βιβλίο αυτό, όπως και τα περισσότερα που στη συνέχεια τυπώθηκαν, ο Κόντογλου το έχει γράψει γράμμα-γράμμα, χειρόγραφο. Το βιβλίο εκδόθηκε το 1935 και στην εικονογράφησή του βοήθησε ο Γιάννης Τσαρούχης, που ήταν μαθητής του. Εμείς βρήκαμε τα χειρόγραφα από τα οποία προήλθε το βιβλίο. Το πρώτο χειρόγραφο, του 1934, είναι ζωγραφιές με μολύβι πάνω σε επιστολόχαρτα –πρόκειται για ένα δεκαεξασέλιδο, το οποίο είναι το πρωτόλειο και παρουσιάζεται για πρώτη φορά. Στη συνέχεια το δούλεψε και έφτιαξε το δεύτερο χειρόγραφο που εκθέτουμε, ένα δεκασέλιδο με χρωματιστές ζωγραφιές, που είναι το επίσημο χειρόγραφο για τον Αστρολάβο. Αυτό ήταν γνωστό και είχε παρουσιαστεί μία φορά το 1975, έκτοτε όμως η τύχη του αγνοείτο, μέχρι τώρα που το εντοπίσαμε. Όταν ήρθε η ώρα να εκδοθεί το βιβλίο δεν υπήρχαν χρήματα, οπότε εκδόθηκε σε μαυρόασπρη εκτύπωση.
Ο Κόντογλου είχε ζωγραφίσει με τοιχογραφίες fresco το σπίτι του, το οποίο αναγκάστηκε να πουλήσει στην Κατοχή για ένα τσουβάλι αλεύρι, ώστε να μπορέσει να ζήσει η οικογένειά του. Ο άνθρωπος αυτός, αδιαφορώντας για την καλλιτεχνική αξία του έργου, το κάλυψε με σοβά. Με αυτόν τον τρόπο, ωστόσο, το έργο διασώθηκε και καθώς το σπίτι δεν γκρεμίστηκε με τη φοβερή ανοικοδόμηση της δεκαετίας του 50, το 1978 ο τότε διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης Δημήτρης Παπαστάμος, φρόντισε να αποτοιχιστεί το μεγάλο αυτό έργο, το οποίο σήμερα βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη. Εδώ, λοιπόν, έχουμε δύο από τα προσχέδια που έκανε για τις τοιχογραφίες του σπιτιού του.
Στη συνέχεια άρχισε να ζωγραφίζει εκκλησίες –η πρώτη εκκλησία που έκανε ήταν στην Πάτρα, ένα παρεκκλήσιο της οικογένειας Ζαΐμη. Εν τω μεταξύ τον καλεί ο δήμαρχος της Αθήνας Κώστας Κοτζιάς να ζωγραφίσει κάποιες επιφάνειες στο Δημαρχείο Αθηνών. Εκεί κάνει ένα μεγαλειώδες έργο, τις τοιχογραφίες, οι οποίες καλύπτουν 28 τ.μ., με ήρωες της αρχαιότητας, του Βυζαντίου, όλης της ιστορίας του Ελληνισμού. Εδώ έχουμε τη χαρά να παρουσιάζουμε μία μακέτα για τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο. Πρόκειται για την ενυπόγραφη τελική μακέτα που έκανε με τέμπερα και έχει διαστάσεις 100 x 60 εκ., βάσει της οποίας έκανε την εικονογράφηση και εκτίθεται πρώτη φορά. Με την ευκαιρία αυτή εκθέτουμε και το βιβλίο που έχει γράψει για τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, το Θρηνητικό Συναξάρι του Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου. Σημαντικά είναι και δύο βιβλία που προέρχονται από τη Βιβλιοθήκη της Βουλής: το ένα είναι η Θεία Κωμωδία(1934) σε μετάφραση Νίκου Καζαντζάκη, την οποία έχει εικονογραφήσει και το άλλο είναι ένα unicum (μοναδικό), ένα βιβλίο του 1915 του Στέφανου Ξανθουδίδη για τον Ερωτόκριτο, του οποίου έχει ζωγραφίσει το δερμάτινο εξώφυλλο. Πρόκειται για ένα μείγμα αγιογραφίας και κοσμικής ζωγραφικής και το σύνολο είναι πραγματικά ένα μοναδικό κομμάτι, που ανήκε στη βιβλιοθήκη του Ιωάννη Μεταξά, για τον οποίο το ζωγράφισε.
Ενα από τα χειρόγραφα που δε δημοσιεύτηκαν ποτέ, είναι Το κάστρο του Γερακιού. Βρήκαμε σε συλλογή και έχουμε όλο το χειρόγραφο και από άλλη συλλογή εντοπίσαμε σχέδια που έκανε για να το εικονογραφήσει. Το χειρόγραφο και τα σχέδια παρουσιάζονται, επίσης, για πρώτη φορά. Το 1947 ο Κόντογλου συνεχίζει και βγάζει βιβλία με τον δικό του τρόπο, με τυπογραφικές πλάκες, και εκδίδει το βιβλίο Άγιος Μάρκος ο αναχωρητής. Ένα από αυτά το επιζωγραφίζει και το χαρίζει στον Τάκη Ελευθεριάδη. Ταυτόχρονα έχουμε και μια επιστολή που το συνοδεύει, με την οποία απολογείται επειδή πήρε χρήματα για το βιβλίο, εξηγώντας ότι είναι φτωχός και του είναι απαραίτητα για το επόμενο βιβλίο του. Σε άλλο αρχείο βρίσκουμε ένα τυπογραφικό δοκίμιο του ίδιου βιβλίου, το οποίο μάλιστα έχει τυπωθεί πάνω σε ένα παλαιότερο δοκίμιο. Έχουμε λοιπόν το τυπογραφικό δοκίμιο, το αντίτυπο και το επιζωγραφισμένο αντίτυπο. Το 1944 εκδίδει τον Μυστικό κήπο, το οποίο εκθέτουμε μαζί με ένα σχέδιο που χρησιμοποιήθηκε στην εικονογράφησή του.
Αργότερα, το 1952, μεταφράζει το βιβλίο Η εικόνα. Λίγα λόγια για τη δογματική έννοιά της, του Λεωνίδα Ουσπένσκι, ενός μεγάλου Ρώσου ζωγράφου της διασποράς, που μεγαλούργησε στο Παρίσι. Ένα χρόνο μετά, ο Κόντογλου καλείται να γράψει μια κριτική για το βιβλίο, η οποία είναι δεκαεξασέλιδη και συμπεριλαμβάνεται στην έκθεση, μαζί με το βιβλίο. Την κριτική μελετούν σήμερα οι ερευνητές. Ένα από τα χαρακτηριστικά της έκθεσης είναι ότι δίνει αφορμές για περαιτέρω έρευνα, είτε λογοτεχνική, είτε εικονογραφική, είτε για το πώς συνδυάζει την εικονογράφηση με το κείμενο. Άλλο ένα πολύ αγαπητό βιβλίο είναι και Ο Θεός Κόνανος, το οποίο έχει την πρωτοτυπία, μετά την σελίδα 17 και 45, να έχει άλλα δύο διηγήματα, για τα οποία έχει φτιάξει ξεχωριστά εξώφυλλα.
Το 1952 ξαναμπαίνει στην περιπέτεια να είναι σε περιοδικό –μαζί με τον θεολόγο Βασίλειο Μουστάκη, έχει την επιμέλεια του περίφημου περιοδικού Η Κιβωτός. Βγάζει 24 τεύχη και από το 1954 αποχωρεί, συνεχίζοντας να δίνει σχέδιά του. Στα αρχεία βρίσκουμε πρωτογράμματα, ένα από τα οποία συναντάμε στην Κιβωτό, καθώς και ένα πρωτόλειο που δείχνει πώς αρχικά συνέλαβε την ιδέα του περιοδικού. Έχουμε, επίσης, μία σειρά σχέδια που έκανε για να εικονογραφήσει την Έκφρασι (1960), το μεγάλο του έργο, καθώς και επιστολές που είχε γράψει. Βλέπουμε, ακόμα, τον χειρόγραφο επικήδειο λόγο για τον Κωνσταντίνο Διαμαντούρο (1952), του οποίου η οικογένεια τον είχε στηρίξει και σε αυτήν ανήκει το πιο σημαντικό αρχείο, που αφορά τον Φώτη Κόντογλου.
Η έκθεση κλείνει με ένα ξεχωριστό έκθεμα: ένα ανθίβολο, δηλαδή ένα σχέδιο σε ριζόχαρτο που κάνουν οι αγιογράφοι πριν περάσουν στον καμβά, στο ξύλο ή τον τοίχο –ένα πατρόν. Αυτό το ανθίβολο χρησιμοποιήθηκε στην Κρήτη, στο Ρέθυμνο όπου βρίσκεται η εκκλησία των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων και απεικονίζει την Παναγία με τον Χριστό. Η εικόνα έχει εντοπιστεί στο τέμπλο, γι΄αυτό και γνωρίζουμε πως είναι του 1955. Τα ανθίβολα πολλές φορές τα ξαναχρησιμοποιούσαν, γι΄αυτό και διασώθηκε –ήταν η «προίκα» του αγιογράφου, που το επέτρεπε να δείχνει το έργο του στους ενδιαφερόμενους. Η λέξη είναι βυζαντινή και εντοπίζεται σε διαθήκες Κρητικών αγιογράφων, όπως του Άγγελου Ακοτάντου, που έζησε τον 15ο αιώνα.
info:
Η έκθεση «Φώτης Κόντογλου. Από τον “Λόγο” στην “Έκφρασι”. Με ζωγραφιές και με πλουμίδια απ’ τo χέρι του συγγραφέα», στην Πινακοθήκη Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα (Κριεζώτου 3) θα διαρκέσει μέχρι τις 20/2/2016. Κάθε Παρασκευή στις 14:00μ.μ. και κάθε Σάββατο στις 12:30μ.μ. & 13:30μ.μ. θα πραγματοποιούνται ξεναγήσεις από τους επιμελητές της έκθεσης, κ. Χρήστο Φ. Μαργαρίτη και κ. Αλέξανδρο Γερ. Μακρή. www.benaki.gr
