Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: ο ζωγράφος που ο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα» Facebook Twitter
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Αυτοπροσωπογραφία

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: ο ζωγράφος που ο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα»

5

Το έργο του ζωγράφου τον οποίο ο Πάμπλο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα» κι έγινε γνωστός με το όνομα Ελ Γκρέκο έμελλε να μείνει στην αφάνεια για τρεις αιώνες. Ο Θεοτοκόπουλος θα ανακαλυφθεί στις αρχές του εικοστού αιώνα από τους ιστορικούς της τέχνης -που τον θεώρησαν πρόδρομο του εξπρεσιονισμού- αλλά πρωτίστως από τους ζωγράφους, που έσπευσαν να υιοθετήσουν χαρακτηριστικά της τέχνης του –με τον Σεζάν, που γοητεύθηκε από τις επιμήκεις μορφές του, να προηγείται. Αργότερα θα ακολουθήσει ο Πικάσο και στη συνέχεια ο Τζάκσον Πόλοκ, ενώ η προσωπικότητα του ζωγράφου θα εμπνεύσει και λογοτέχνες όπως ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε και ο Νίκος Καζαντζάκης.


Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος γεννήθηκε το 1541 στον Χάνδακα της Κρήτης, το σημερινό Ηράκλειο. Γόνος αστικής οικογένειας, με πατέρα που εργαζόταν ως φοροσυλλέκτης για τη Δημοκρατία της Βενετίας, επαρχία της οποίας ήταν τότε η Κρήτη, έλαβε κλασική μόρφωση και ταυτόχρονα έκανε μαθήματα αγιογραφίας, έχοντας δάσκαλο τον Γεώργιο Κλόντζα –κατά άλλους μελετητές τον Μιχαήλ Δαμασκηνό ή τον Θεοφάνη. Σε ηλικία 26 ετών, όντας ήδη εξοικειωμένος τόσο με τη βυζαντινή όσο και με την αναγεννησιακή τέχνη, αποφασίζει να συνεχίσει τις σπουδές του στη Βενετία, η οποία ήταν καλλιτεχνικό κέντρο της εποχής. Θα ζήσει στην πόλη για τρία χρόνια και το 1568 θα γίνει μαθητής του Τιτσιάνο. Αν και δεν είναι απολύτως σίγουρο ότι ήταν Χριστιανός Ορθόδοξος, ωστόσο φαίνεται ότι κατά την παραμονή του στην Γαληνοτάτη ασπάστηκε τον Καθολικισμό, ώστε να μπορεί να εργαστεί χωρίς να έχει προβλήματα με την Ιερά Εξέταση. Πριν φύγει από την Κρήτη ο ζωγράφος είχε παντρευτεί, η γυναίκα αυτή όμως -που δεν τον ακολούθησε για οικονομικούς λόγους- δεν αναφέρεται ποτέ ξανά, ενδεχομένως επειδή με την αλλαγή θρησκευτικού δόγματος ο γάμος τους ακυρώθηκε.

Υπερβολικά σίγουρος για τον εαυτό του, ο Θεοτοκόπουλος θα προτείνει να καταστρέψουν την εικονογράφηση της Καπέλα Σιξτίνα, η οποία είχε θεωρηθεί τολμηρή λόγω των γυμνών της, και να την ξαναζωγραφίσει ο ίδιος, καλύτερα από τον Μιχαήλ Άγγελο. Για τον μεγάλο ζωγράφο εξάλλου πίστευε ότι «ήταν καλός άνθρωπος, αλλά δεν ήξερε να ζωγραφίζει»!


Το 1570, ίσως μετά από προτροπή του Τιτσιάνο, ο Ελ Γκρέκο, όπως τον αποκαλούν ήδη, καθώς δυσκολεύονται να προφέρουν το όνομά του, αποφασίζει να πάει στη Ρώμη αναζητώντας νέες ευκαιρίες. Ο μικρογράφος Τζούλιο Κλόβιο στέλνει στον ισχυρό και πάμπλουτο καρδινάλιο Αλεσάντρο Φαρνέζε μια επιστολή όπου του γράφει: «Έφθασε στη Ρώμη ένας νεαρός από το Χάνδακα, μαθητής του Τιτσιάνο, ο οποίος κατά τη γνώμη μου, είναι ξεχωριστός στη ζωγραφική, μεταξύ άλλων φιλοτέχνησε μια αυτοπροσωπογραφία που εντυπωσίασε όλους τους ζωγράφους της Ρώμης. Θα επιθυμούσα να τον θέσετε υπό την προστασία της εκλαμπρότητας και μακαριότητας σας, χωρίς άλλα έξοδα, εκτός από τη διατροφή του και ένα δωμάτιο στο Παλάτσο Φαρνέζε για λίγο καιρό, μέχρι να τακτοποιηθεί καλύτερα...». Ο καρδινάλιος θα φιλοξενήσει για δύο χρόνια τον Ελ Γκρέκο, που προσπαθεί να ξεχωρίσει σε ένα περιβάλλον ιδιαίτερα ανταγωνιστικό –με την επίδραση του Μιχαήλ Αγγέλου, έξι χρόνια μετά το θάνατό του, να είναι ιδιαίτερα ισχυρή. Επηρεασμένος από τον ιταλικό μανιερισμό δημιουργεί πολύπλοκους πίνακες με έντονα χρώματα, που ξεχωρίζουν για την λεπτομέρεια με την οποία αποδίδονται τα πρόσωπα και τα ενδύματα. Φεύγοντας από το Παλάτσο Φαρνέζε, ο ζωγράφος θα γραφτεί στην Ακαδημία του Ευαγγελιστή Λουκά, μια συντεχνία ζωγράφων, και θα ανοίξει το δικό του εργαστήριο. Οι σχέσεις του με τον Φαρνέζε έχουν ψυχρανθεί, εξαιτίας της αλαζονείας του. Υπερβολικά σίγουρος για τον εαυτό του, ο Θεοτοκόπουλος θα προτείνει να καταστρέψουν την εικονογράφηση της Καπέλα Σιξτίνα, η οποία είχε θεωρηθεί τολμηρή λόγω των γυμνών της, και να την ξαναζωγραφίσει ο ίδιος, καλύτερα από τον Μιχαήλ Άγγελο. Για τον μεγάλο ζωγράφο εξάλλου πίστευε ότι «ήταν καλός άνθρωπος, αλλά δεν ήξερε να ζωγραφίζει»! Το κλίμα στη Ρώμη για τον «ηλίθιο ξένο», όπως τον χαρακτηρίζει ο λόγιος Πιέτρο Λιγκόριο, αρχίζει σταδιακά να βαραίνει και ο ίδιος απομονώνεται από τους καλλιτεχνικούς κύκλους. Το 1577 αποφασίζει να εγκαταλείψει τη Ρώμη για τη Μαδρίτη –αν και ίσως στην απόφασή του αυτή να συνετέλεσε και η επιδημία πανώλης που είχε ξεσπάσει στην πόλη ήδη από το 1575.

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: ο ζωγράφος που ο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα» Facebook Twitter
Παιδί που φυσάει ένα αναμμένο δαυλί, 1570
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: ο ζωγράφος που ο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα» Facebook Twitter
Ελ Γκρέκο, Άποψη του Τολέδο, 1600


Φτάνοντας στη Μαδρίτη, επιδιώκει να εργαστεί στην κατασκευή του Εσκοριάλ, του συγκροτήματος που είχε οραματιστεί ο Φίλιππος Β' της Ισπανίας. Ο βασιλιάς δεν εκτιμά ιδιαίτερα τη ζωγραφική του και ένα χρόνο αργότερα ο Θεοτοκόπουλος απογοητευμένος αποφασίζει να φύγει για το Τολέδο. Εκεί θα ζήσει μέχρι το θάνατό του και μέσα σε αυτά τα χρόνια η τέχνη του θα φτάσει στο αποκορύφωμά της. Ζωγραφίζει σπουδαίους πίνακες εμπνευσμένους από θρησκευτικά θέματα και καταφέρνει να συνδυάσει μοναδικά τον ισπανικό μανιερισμό με τη βυζαντινή ζωγραφική. Το Τολέδο αποτελεί θρησκευτικό κέντρο της Ισπανίας και ο Ελ Γκρέκο δέχεται πολλές παραγγελίες για μεγαλόπνοα έργα από εκκλησίες και ιδρύματα της πόλης. Το 1578 θα γεννηθεί ο καρπός του έρωτά του με τη δόνα Χερόνιμα ντε λας Κουέβας, ο γιος του Χόρχε Μανουέλ. Ο Ελ Γκρέκο θα αναγνωρίσει το παιδί και το ζευγάρι θα ζήσει μαζί, χωρίς ποτέ να παντρευτεί. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο ζωγράφος θα εργαστεί μαζί με τον γιο του, ο οποίος θα ακολουθήσει τα βήματά του.


Το 1606 ο Θεοτοκόπουλος θα αρνηθεί να πληρώσει φόρους, θεωρώντας πως ο ζωγράφος είναι ελεύθερο επάγγελμα, και θα γίνει ο πρώτος καλλιτέχνης στην Ισπανία που εξαιρείται από τη φορολογία. Ο τρόπος ζωής του συχνά σκανδαλίζει και ο Jose Martienez γράφει το 1675: «Ο Γκρέκο εισήγαγε ένα ύφος τόσο ιδιόρρυθμο, που θα έφερνε σε αμηχανία κάθε γνώστη και κριτή που επιθυμούσε να το εξηγήσει.  Όταν έφθασε σε αυτήν την πόλη, τον συνόδευσε μεγάλη φήμη, σε βαθμό που όλοι να πιστεύουν πως δεν υπήρχαν στο κόσμο έργα πιο θαυμαστά από τα δικά του. Πραγματικά, μερικά έργα του είναι τόσο άξια σεβασμού, που χωρίς δυσκολία τον κατατάσσουν στους μεγάλους καλλιτέχνες.  Δεν ξέρουμε αν ποτέ ζωγράφιζε με προσυμφωνημένη τιμή, γιατί έλεγε πάντα πως δεν υπήρχε ποσό αντάξιο των πινάκων του.  Κέρδιζε πολλά δουκάτα, αλλά ξόδευε και πολλά για την καλοπέραση του. Συντηρούσε μάλιστα και έμμισθους μουσικούς, ώστε να απολαμβάνει καλύτερα τα γεύματα του.  Απολάμβανε πάντα την εκτίμηση του κόσμου. Ήταν επίσης διάσημος αρχιτέκτονας και πολύ καλός ομιλητής. Είχε λίγους μαθητές γιατί κανείς δεν ήθελε να ακολουθήσει τους κανόνες του».

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: ο ζωγράφος που ο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα» Facebook Twitter
Πορτρέτο του γιου του Χόρχε Μανουέλ Θεοτοκόπουλου από τον ίδιο τον Ελ Γκρέκο, 1603
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: ο ζωγράφος που ο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα» Facebook Twitter
Προσκύνηση των ποιμένων, 1614


Όσο περνούν τα χρόνια, ο Θεοτοκόπουλος απομακρύνεται όλο και περισσότερο από τον ρεαλισμό. Οι μορφές του μοιάζουν όλο και πιο ρευστές, εξαϋλωμένες, δραματικές. Εκτός από μεγάλα έργα φιλοτεχνεί και προσωπογραφίες, ενώ ζωγραφίζει «εξπρεσιονιστικά» το λατρεμένο του Τολέδο. Πεθαίνει στις 7 Απριλίου του 1614 σε ηλικία 73 ετών και θάβεται στον οικογενειακό τάφο στην εκκλησία Σάντο Ντομίνγκο ντε Αντίκγουο, κάτω από την «Προσκύνηση των ποιμένων», έργο το οποίο δούλευε μέχρι την ημέρα του θανάτου του. Η απογραφή που συντάσσει ο γιος του περιλαμβάνει σχεδόν 150 ολοκληρωμένα έργα, μαζί με γύψινα προπλάσματα, σχέδια και χαρακτικά. Πίσω του θα αφήσει και μια σπουδαία βιβλιοθήκη με βιβλία στα ελληνικά, τα ιταλικά και τα ισπανικά –ανάμεσά τους αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς, δοκίμια ζωγραφικής, φιλοσοφίας, ιατρικής και αρχιτεκτονικής και το αγαπημένο του έργο: τα «Δέκα Βιβλία Αρχιτεκτονικής» του Βιτρούβιου, γεμάτα σημειώσεις.


Μετά το θάνατό του, εκτός από τον γιο του, δεν υπήρξαν συνεχιστές του έργου του και σταδιακά περιέπεσε στη λήθη. Ο ιδιόρρυθμος τρόπος με τον οποίο ζωγράφιζε αποδόθηκε από κάποιους σε υποτιθέμενα προβλήματα όρασης, ενώ η εκκεντρικότητά του έκανε άλλους να μιλήσουν ακόμα και για διανοητική διαταραχή. Θα χρειαστεί να φτάσουμε στην αυγή του εικοστού αιώνα και στην άνθιση του εξπρεσιονισμού για να πάρει τη θέση που του αξίζει στην ιστορία της τέχνης ο ζωγράφος που υπέγραφε τα έργα του με τη φράση «Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο Κρης εποίει».

Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: ο ζωγράφος που ο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα» Facebook Twitter
Η Πέμπτη Σφραγίδα της Αποκαλύψεως (1608-14) Νέα Υόρκη, Μητροπολιτικό Μουσείο. Ο Γκρέκο δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει τον πίνακα, που προοριζόταν για το νοσοκομείο Ταβέρα. Μοτίβα του έργου χρησιμοποιήθηκαν αργότερα από τον Πικάσο για τον πίνακα Δεσποινίδες της Αβινιόν.
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: ο ζωγράφος που ο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα» Facebook Twitter
Ο Μυστικός Δείπνος, 1568
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: ο ζωγράφος που ο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα» Facebook Twitter
Λεπτομέρεια από τον πίνακα Αγ. Ανδρέας και Αγ. Φραγκίσκος (1595, λάδι σε μουσαμά, Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη), στην οποία φαίνεται η υπογραφή του ζωγράφου.
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: ο ζωγράφος που ο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα» Facebook Twitter
Η ταφή του κόμη του Οργάθ (1586-88), Λάδι σε μουσαμά, 480x360 εκ., Τολέδο, Άγιος Θωμάς.O πίνακας έχει συντεθεί σε δύο επίπεδα. Στο κάτω μέρος της σύνθεσης απεικονίζεται η κηδεία του κόμη, ενώ στο άνω μέρος, που συμβολίζει τον παράδεισο, η ψυχή του, που έχει πάρει τη μορφή ενός παιδιού, μεταφέρεται από έναν άγγελο. Σύμφωνα με ένα θρύλο, τη στιγμή της ταφής τού κόμη εμφανίστηκαν Άγιος Στέφανος και ο Άγιος Αυγουστίνος. Έχει υποστηριχθεί πως ορισμένες μορφές του πίνακα απεικονίζουν επιφανείς προσωπικότητες του Τολέδου. Ειδικότερα, μία από τις μορφές στη δεξιά πλευρά του πίνακα ταυτίζεται με τον Αντόνιο δε Κοβαρούμπιας, αν συγκριθεί η μορφή αυτή με την προσωπογραφία του τελευταίου, την οποία φιλοτέχνησε ο Γκρέκο το 1600.
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: ο ζωγράφος που ο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα» Facebook Twitter
Ο διαμερισμός των ιματίων του Χριστού, 1579
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: ο ζωγράφος που ο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα» Facebook Twitter
H κυρία με τη γούνα
Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: ο ζωγράφος που ο Πικάσο αποκαλούσε «πατέρα» Facebook Twitter
Αλληγορία με ένα κερί που φωτίζει ένα παιδί έναν πίθηκο και έναν ανόητο (1577~79)

ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 7.4.2017

Εικαστικά
5

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ο ζωοπλάστης γλύπτης Ευριπίδης Βαβούρης (1911-1987) 

Εικαστικά / Ευριπίδης Βαβούρης: Πέρα από το «Λαγωνικό» της Φωκίωνος Νέγρη

Ο δημιουργός του γνωστού αγάλματος της Κυψέλης υπήρξε ένας στοχαστικός γλύπτης της Αθήνας με αξιόλογη πορεία, που απέδιδε πειστικά και με μεγάλη ευαισθησία τα κατοικίδια ζώα. Μια επίσκεψη στο ατελιέ του, που έχει διατηρηθεί σε άψογη κατάσταση, αποτέλεσε το ερέθισμα για να τον ανακαλύψουμε και να τον επανεκτιμήσουμε. 
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
Ένας Ιούνιος γεμάτος τέχνη: 28 εκθέσεις που αξίζει να δείτε

Εικαστικά / Ένας Ιούνιος γεμάτος τέχνη: 28 εκθέσεις που αξίζει να δείτε

Μια σειρά από εκθέσεις σημαντικών καλλιτεχνών χαρακτηρίζουν την έναρξη του καλοκαιριού. Από τα Plásmata 3 της Στεγης έως την αναδρομική έκθεση του Takis κι από τη Marlene Dumas έως την Charline von Heyl.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
Μαρλέν

Εικαστικά / Marlene Dumas: «Η τέχνη είναι πάντοτε μια πράξη εναντίον της βίας»

Η κορυφαία Νοτιοαφρικανή ζωγράφος παρουσιάζει την πρώτη ατομική της έκθεση στην Ελλάδα, στην οποία τα έργα της διαλέγονται με αρχαιότητες από τις μόνιμες συλλογές του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Πρόδρομος Τσιαβός: «Στην παρουσία μας στον δημόσιο χώρο ο στόχος μας δεν είναι απλά να κάνουμε μια έκθεση αλλά να ακούσουμε, να συζητήσουμε, να αφήσουμε κάτι πίσω μας»

Plāsmata 3 / Πρόδρομος Τσιαβός: «Στόχος μας δεν είναι απλά να κάνουμε μια έκθεση, αλλά να αφήσουμε κάτι πίσω μας»

Ο επικεφαλής Ψηφιακής Ανάπτυξης και Καινοτομίας του Ιδρύματος Ωνάση μιλά με υπόκρουση τα ασταμάτητα τιτιβίσματα των πουλιών που έρχονται από τα σκιερά δέντρα του Πεδίου του Άρεως.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Η Ραλλού Μάνου, ο Γρηγόρης Σεμιτέκολο και η Ναυσικά Πάστρα σε μια συνάντηση με τη σύγχρονη τέχνη σε ένα εργοστάσιο στον Πειραιά

Εικαστικά / Η Ραλλού Μάνου, ο Γρηγόρης Σεμιτέκολο και η Ναυσικά Πάστρα «συνομιλούν» με τη σύγχρονη τέχνη

Οι τρεις Έλληνες πρωτοπόροι καλλιτέχνες που στιγμάτισαν την ελληνική δημιουργία, σε μια απρόσμενη διαγενεακή συνάντηση με τη Sagg Napoli και τον Mungo Thomson, σε ένα εργοστάσιο στον Πειραιά.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
PLASMATA 3 TOPIC

Plāsmata 3 / Plāsmata 3: «Ο πιο σύντομος δρόμος είναι πάντα ο λιγότερο ενδιαφέρων»

Η Αφροδίτη Παναγιωτάκου, καλλιτεχνική διευθύντρια του Ιδρύματος Ωνάση, επιμελείται μαζί με την ομάδα της Στέγης μια έντυπη «ξενάγηση» στην έκθεση «Plāsmata 3: We’ve met before, haven’t we?», που παρουσιάζεται στο Πεδίον του Άρεως.
THE LIFO TEAM
O Jean Tinguely σατίριζε την εξάρτησή μας από την τεχνολογία πολύ πριν το AI

Εικαστικά / O Jean Tinguely σατίριζε την εξάρτησή μας από την τεχνολογία πολύ πριν το AI

Τα παράξενα μηχανικά γλυπτά του πρωτοποριακού καλλιτέχνη –του οποίου φέτος γιορτάζονται τα 100 χρόνια από τη γέννησή του με εκθέσεις σε όλο τον κόσμο– αποτελούν ένα σαρδόνιο σχόλιο και για τη σύγχρονη κοινωνία.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
2ο κομμάτι Αφροδίτη

Onassis Stegi / Ξενάγηση στα Plāsmata: Κεφάλαιο 2

«Μας αρέσει η παρέκκλιση και η απόκλιση. Στη ζωή, γενικά. Στους ανθρώπους. Και στην τέχνη. Και εδώ. Από τον Ροδώνα στη Γαρδένια, από τις Αριές στο θέατρο Αλίκη. Οι σπείρες έχουν φτιαχτεί για να τις περπατήσεις και τα παρτέρια για να σταθείς».
ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΟΥ
Αφροδίτη 5.

Onassis Stegi / Ξενάγηση στα Plāsmata: Κεφάλαιο 5

«Και έχεις τόσα να πεις με τα έργα που θα συναντήσεις. Σαν τα ταξίδια. Τα αληθινά ταξίδια, όχι αυτά που κάνεις για δουλειά. Τα άλλα. Εκείνα που κάνεις με παρέα και πιάνετε κουβέντα με αγνώστους χωρίς βιασύνη. Εκείνα που παίρνεις τον χρόνο σου για να χορτάσεις τις λεπτομέρειες».
ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑΚΟΥ