Ίδρυμα Β&Μ Θεοχαράκη
Picasso - Cocteau - Oι καινοτόμοι του Μοντερνισμού
Ο ένας γεννημένος στην Ανδαλουσία το 1881, ο άλλος στο χωριουδάκι Μαιζόν-Λαφίτ έξω από το Παρίσι το 1889. Δύο καλλιτέχνες που έμελλε να αλώσουν όχι μόνο την εποχή τους και το Παρίσι, που για το μεγαλύτερο μέρος του 20ού αι. ήταν το καλλιτεχνικό κέντρο του κόσμου, αλλά να επικρατήσουν στην ιστορία του Μοντερνισμού ως εκ των βασικότερων εμπνευστών που συνεισέφεραν καθοριστικά στην εξέλιξη της Τέχνης. Απίστευτα επινοητικοί και οι δυο τους, από διαφορετική αφετηρία ο καθένας και με διαφορετικές εν πολλοίς ταυτότητες, τόσο στις ερωτικές τους προτιμήσεις όσο και στη δημιουργική τους ιδιότητα, δεν είναι λίγα εκείνα που τους ενώνουν.
Όταν συναντήθηκαν ήταν ήδη αναγνωρισμένες προσωπικότητες στον χώρο της τέχνης και του πνεύματος. Αιρετικοί, αλλά ιδιοφυείς. Ποιητής και τεχνοκριτικός ο Ζαν Κοκτώ, ζωγράφος και πολυπράγμων εικαστικός ο Πάμπλο Πικάσο. Ο Κοκτώ ζωγράφιζε επίσης, εκφραζόταν μέσα από μια παιγνιώδη αλλά καθαρή ζωγραφική που «λουζόταν» από φως και το ιδεώδες μιας αρχαιοελληνικής απλότητας, ενός πρώιμου μινιμαλισμού. Κυρίως τον απασχολούσαν οι λέξεις, το θέατρο, μετά προστέθηκαν οι κινούμενες εικόνες, ο κινηματογράφος, που κι αυτός ήταν λέξεις εν κινήσει. Ο Πικάσο είχε φέρει μια επανάσταση, ήταν ο πιο ένθερμος και πιο καίριος δημιουργός της κυβιστικής σχολής, ήταν ο ζωγράφος που επέφερε τη μεγαλύτερη τομή που είδε η Τέχνη στις αρχές του 20ού αι. Πού συναντιόντουσαν αυτοί οι δύο θηριώδεις καλλιτέχνες; Πώς έγινε αυτοί οι τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους άντρες να συνδεθούν φιλικά και να αλληλοσυμπληρωθούν. Ο Κοκτώ, ένας σύγχρονος Ορφέας, με σαφή προτίμηση στους άντρες, και ο Πικάσο, ένας Μινώταυρος (με τον οποίο ο μεγάλος ζωγράφος παρομοίαζε τον εαυτό του) της Μεσογείου, σαφώς ένας παθιασμένος εραστής γυναικών. Ο ερωτισμός τους εμπεριείχε τόση ελευθερία, που οι διαφορετικοί προσανατολισμοί ακυρώνονταν ακαριαία κι επικρατούσε η μάχη που καλούνταν να δώσουν ενάντια στον πουριτανισμό, την υποκρισία, τη φαυλότητα. Η αγωνία τους για τον πόλεμο και τον θάνατο τους οδήγησε στην απεικόνιση, στην εξιδανίκευση των ταυρομαχιών, ο ερωτισμός τους, κι ας ήταν διαφορετικής προσέγγισης, τους οδήγησε στην αρχαία ελληνική μυθολογία, η δίψα για δημιουργία σε κάθε πιθανό μέσο, σε κάθε δυνατό πειραματισμό. Ο Κοκτώ μετέτρεψε την ποίησή του σε κινηματογράφο και θέατρο, ζωγράφιζε σε όποια επιφάνεια έβρισκε παιγνιώδη σκιτσάκια, ευφυή μέχρι εκεί που δεν παίρνει. Ο Πικάσο, πέρα από τον καμβά, στράφηκε στη γλυπτική, ακόμα και στην κεραμική. Ο Κοκτώ έγραψε για τον Πικάσο: «Ο μοναδικός που χρησιμοποιεί την ιδιοφυΐα ως ευφυΐα...», και ο Πικάσο για τον Κοκτώ: «Είναι μια σπίθα στην ουρά του κομήτη. Εγώ είμαι ο κομήτης».
Η θυελλώδης φιλία τους πέρασε από σαράντα κύματα, έφτασαν να μισηθούν, να αλληλοαπαξιωθούν, αλλά κατά βάθος, ιδιοσυγκρασιακά, συγγένευαν όσο λίγοι. Η έκθεση «Οι καινοτόμοι του Μοντερνισμού» στο Ίδρυμα Θεοχαράκη αποδεικνύει ακριβώς αυτό: μία σταθερή συνομιλία, έναν διάλογο μέσα από την τέχνη τους και μέσα από τις δεκαετίες, όπως φανερώνεται σε 190 έργα ζωγραφικής, λιθογραφίες, εικονογραφήσεις βιβλίων, χαρακτικά, κεραμικά, μακέτες σκηνογραφίας για το θέατρο, φωτογραφίες, αρχειακό υλικό κάθε είδους. Μέσα από μια σειρά ενοτήτων που αντλούνται από τη θεματική («Μορφές και τελετουργίες») και τη φόρμα («Η περιπέτεια της γραμμής»), αναδύεται ένας διάλογος που, ακόμα και αν δεν συμπίπτει σε όλες τις περιπτώσεις, ο «απόηχος» υπάρχει πάντα, είναι εμφανής και «αναπνέει» παράλληλα, μέσα από τις ταυτόσημες ημερομηνίες παραγωγής των έργων τους. Εκεί που ο Ορφέας συναντά τον Μινώταυρο!
Ηθικός (και φυσικός) αυτουργός της έκθεσης ο συλλέκτης Γιάννης Κονταξόπουλος, διακεκριμένος νομικός στο Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μετά την πρόσφατη φιλοξενία της προσωπικής του συλλογής με έργα του Κοκτώ στο Μουσείο Πικάσο του Münster, όπου ο διάλογος των δύο καλλιτεχνών μέσα από τα έργα τους ήταν αναπόδραστη, τη μετέφερε, «δανείζοντας» στην Αθήνα ένα μεγάλο τμήμα της και συμπληρώνοντάς την με έργα του Πικάσο από το γερμανικό μουσείο που φέρει το όνομά του. Η συνύπαρξη κάτω από τον αττικό ουρανό θα ενθουσίαζε και τους δύο, αν ζούσαν. Για τους επισκέπτες είναι μία ευτυχής συγκυρία μεγάλης πνοής και θαυμαστής τολμηρότητας. Την έκθεση επιμελήθηκε ο Τάκης Μαυρωτάς.
«Picasso - Cocteau - Oι καινοτόμοι του Μοντερνισμού», Ίδρυμα Β&Μ Θεοχαράκη. Βασιλίσσης Σοφίας 9 & Μέρλιν 1
www.thf.gr, Έως 28/02/16.
ΝΕΟΝ - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Mario Merz: Numbers are prehistoric
Ο Mario Merz (1925-2003) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του κινήματος της Arte Povera. Αν και η πρώτη του έκθεση το 1954 αποτελούνταν από καμβάδες σε εξπρεσιονιστικό ύφος, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του '60 η έρευνά του είχε εξελίξει την καλλιτεχνική του δραστηριότητα σε πειράματα με «τρισδιάστατους πίνακες»-κατασκευές με καμβάδες που περιείχαν objets trouvés από οργανικά ή βιομηχανικά υλικά.
Από το 1970, τόσο πολύ τον συνεπήρε η περίφημη «ακολουθία Fibonacci», σύμφωνα με την οποία ο κάθε αριθμός είναι το άθροισμα των δύο προηγούμενών του, που άρχισε να τη χρησιμοποιεί ως έμβλημα της δυναμικής που εκφράζει την εξέλιξη στον οργανικό κόσμο. Καθόλη τη δεκαετία του '80, μέσα από μεγάλες και λαμπερές εκθέσεις στα μεγαλύτερα μουσεία και γκαλερί του κόσμου, τα έργα του χαρακτηρίστηκαν από ιδιότυπες εικονογραφικές πρακτικές, όπου άγρια και «προϊστορικά» ζώα, όπως ο ρινόκερος, η τίγρη, ο βίσωνας αλλά και η κουκουβάγια, ζώα με σαφή υπεροχή έναντι άλλων, τοποθετούνταν ως φυσικός βιότοπος αλλά και ως εκθέματα τέχνης. Παράλληλα, ο καλλιτέχνης έγραφε και δημοσίευε ακατάπαυστα, ενώ ακολούθησε μια περίοδος κατά την οποία επέστρεψε στην ουσιαστική φύση της ύλης και της γραμμής, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στη ζωγραφική σε μια σειρά μεγάλων εγκαταστάσεων.
Συνδυάζοντας την εικαστική τέχνη με τη γραπτή έκφραση, η έκθεση παρακολουθεί τον ιδιαίτερο τρόπο του σπουδαίου αυτού καλλιτέχνη, ο οποίος αντιμετώπιζε κορυφαία θέματα στην τέχνη, χρησιμοποιώντας συχνά γραμμές, αριθμούς, λέξεις.
Το 2001, στο απόγειο της αναγνώρισής του και λίγο πριν πεθάνει, συμμετείχε στο «Zero to Infinity: Arte Povera 1962-1972», την πρώτη έκθεση-ανθολογία της Arte Povera στη Βρετανία που οργάνωσε η Tate Modern του Λονδίνου και το Walker Art Center από τη Μινεάπολη. Στις 6 Νοεμβρίου 2002 εγκαινίασε τη μόνιμη εγκατάσταση «Igloo Fontana» στη σιδηροδρομική γραμμή στο Τορίνο.
Ο τίτλος της έκθεσης «Numbers are prehistoric» παραπέμπει στο βιβλίο του I want to make a book right now και υπογραμμίζει τους λόγους για τους οποίους ασχολήθηκε με την τέχνη, ενώ τον ενδιέφερε εξίσου, αν όχι και περισσότερο, η πολιτική. Οι αριθμοί είναι προϊστορικοί, λοιπόν, δηλαδή προϋπήρχαν της Ιστορίας, και εξελίσσονται παράλληλα με την πορεία της Γης μέσα στο σύμπαν, ακολουθώντας πάντα το αξίωμα του Fibonacci. Έχοντας σπουδάσει τα μοτίβα ανάπτυξης στη φύση, η δουλειά του ανέκαθεν επικεντρωνόταν στην πεποίθησή του ότι η φύση και οι νόμοι της είναι ταυτόχρονα βίαιοι και μεγαλειώδεις και ορίζουν την ανθρώπινη δραστηριότητα, από την ανάγκη επιβίωσης έως τις κοινωνικές σχέσεις και την πολιτική δράση.
Σημαντικό μέρος της έκθεσης είναι αφιερωμένο σε κείμενα, τα οποία, είτε με τη μορφή ποίησης είτε μανιφέστου, αποτελούν ουσιαστικό κομμάτι της δουλειάς του. Συνδυάζοντας την εικαστική τέχνη με τη γραπτή έκφραση, η έκθεση παρακολουθεί τον ιδιαίτερο τρόπο του σπουδαίου αυτού καλλιτέχνη, ο οποίος αντιμετώπιζε κορυφαία θέματα στην τέχνη, χρησιμοποιώντας συχνά γραμμές, αριθμούς, λέξεις. Η έκθεση στο Μέγαρο Σταθάτου έχει και το επιπρόσθετο πλεονέκτημα ότι παρουσιάζει έργα τα οποία δεν έχουν ξαναεκτεθεί και που η Fondazione Merz παραχώρησε στον καλλιτεχνικό οργανισμό ΝΕΟΝ ειδικά για την περίσταση.
Ανάμεσά τους το εμβληματικό «Igloo con albero» του 1969, φόρος τιμής του Μerz στις βασικές ανάγκες του ανθρώπου και την ευθραυστότητα, στο καταφύγιο, στην τροφή και στη σχέση μας με τη φύση, το ιδιαίτερα γνωστό «Foresta con video sul sentiero» του 1995 που αναδεικνύει τη σύγκρουση μεταξύ της φύσης και της αρχαϊκής κοινωνίας σε αγροτικό περιβάλλον, ένα σαφές πολιτικό σχόλιο, όπου, στο βίντεο που το συνοδεύει, εμφανίζεται ο ίδιος ο Μerz να σχεδιάζει μια σπείρα-«υπαινιγμό για την καρτερική ανάπτυξη του ταπεινού πλάσματος αλλά και μια μεταφορά για την ανάπτυξη στη φύση, τα μαθηματικά και την κοινωνική σφαίρα».
Οι αναφορές του στην Αφρική με το «Senza Titolo», όπου αναπαριστά ένα λιοντάρι κι έναν κώνο, και το «Pittore in Africa», το οποίο υπενθυμίζει τη στενή σχέση της τέχνης με τις αρχέγονες φόρμες, ειδικότερα στη μαύρη ήπειρο, το μέρος όπου πρωτοεμφανίστηκε η ανθρώπινη ύπαρξη, τον γενέθλιο τόπο όλων. Μια έκθεση του Μerz δεν θα μπορούσε να μην περιέχει και καθαρά πολιτικά έργα, όπως είναι το νέον «Sciopero Generale» του 1970, στο οποίο συνδέει την τέχνη με τον ακτιβισμό με τη φράση «Γενική απεργία και διακήρυξη σχετικής πολιτικής δράσης σχετικά με την τέχνη». Το «Una somma reale é una somma di gente» του 1972 στήθηκε στην καντίνα ενός εργοστασίου, συνδέοντας έτσι το θέμα της επιβίωσης με κοινωνικά ζητήματα.
Μια σειρά από έργα σε χαρτί, μαζί με χειρόγραφα και σχέδια, σχόλια επάνω σε καίρια θέματα που απασχόλησαν τη δημόσια σφαίρα της ιταλικής πραγματικότητας μεταξύ 1973 και 1990, μια περίοδο αναταραχών και εξελίξεων για τη χώρα, αποδεικνύουν ότι ο Μερτζ υπήρξε δεινός ζωγράφος όσο και συγγραφέας, πολιτικό ον και δημιουργικό πνεύμα άνευ ορίων. Tην έκθεση επιμελήθηκε ο Πάολο Κολόμπο.
«Mario Merz: Numbers are prehistoric», Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Μέγαρο Σταθάτου. Βασιλίσσης Σοφίας & Ηροδότου 1, www.cycladic.gr
Μουσείο Μπενάκη - Πειραιώς 138
Τάσος Βρεττός, Τ(ρ)όποι Λατρείας
Μια αθέατη Αθήνα που δεν την ξέρουμε και ίσως πολλοί ούτε που την υποπτευόμαστε. Η Αθήνα, όχι απαραίτητα του κέντρου αλλά της Ομόνοιας και των περιοχών κάτω και πέρα από αυτήν – Αχαρνών, Κουμουνδούρου, Μεταξουργείο, αλλά και Κορωπί, Μαραθώνας, Ελευσίνα κ.ά. Ολόκληρο το λεκανοπέδιο της Αττικής όπου ζουν μετανάστες και πρόσφυγες, όπου έχουν εγκατασταθεί και οργανώσει τις μικροκοινωνίες τους και από δίπλα τους τόπους και τρόπους λατρείας τους, εκδηλώνοντας κάθε πιθανή και απίθανη εκδοχή θρησκευτικής έκφρασης. Σε υπόγεια και ενοικιαζόμενα διαμερίσματα, πολυκατοικίες, γκαράζ, πρόχειρα καταλύματα κάθε είδους, γήπεδα και υπαίθριους δημόσιους χώρους, πλατείες και αυλές, βουδιστές, μουσουλμάνοι, ινδουιστές, σπιριτσουαλιστές και χριστιανοί διαφόρων δογμάτων, από την Αιθιοπία, τις Φιλιππίνες, τη Σενεγάλη, τη Νιγηρία, την Ινδονησία, το Ιράκ, το Αφγανιστάν, την Αίγυπτο και το Πακιστάν, συναθροίζονται και πραγματοποιούν τις θρησκευτικές τους τελετουργίες.
Ένα πολύχρωμο μωσαϊκό ανθρώπων και καταστάσεων τις ψηφίδες του οποίου συγκέντρωσε ο φωτογράφος Τάσος Βρεττός σε μια επικών διαστάσεων έκθεση φωτογραφίας, έπειτα από ένα τριετές πρότζεκτ, στο οποίο τον οδήγησε η περιέργειά του για το διαφορετικό και το άβατο. Μια διαδρομή που ίσως δεν έχει φτάσει στο τέρμα της, καθώς το θεωρεί «έργο εν προόδω», αλλά που γενναιόδωρα δείγματά της εκτίθενται από τις 19 Νοεμβρίου στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Πειραιώς. Εκεί δίνεται η ευκαιρία στον επισκέπτη να καταδυθεί σε έναν κόσμο αθέατο μεν, αλλά όχι απαγορευμένο. Ο Βρεττός κατάφερε να εισχωρήσει σε αυτό τον κόσμο, καλοδεχούμενος, όπως διατείνεται, από τους «ξένους» πιστούς, τους οποίους σεβάστηκε, και τον κατέγραψε με σοβαρότητα και θαυμασμό σχεδόν απέναντι στην κατάνυξη στην οποία αυτοί περιέρχονται, και την έκσταση, σε αρκετές περιπτώσεις.
Ακόμα και οι χριστιανικοί χώροι, εκκλησίες Κοπτών ή Φιλιππινέζων, αντανακλούν έναν εξωτισμό που μοιάζει και αυτός παράδοξος στην Αθήνα, όπως νομίζουμε ότι την ξέρουμε.
Οι φωτογραφίες, κυρίαρχα ανθρωποκεντρικές, ζουμάρουν σε στιγμές προσευχής, ηρεμίας, έντασης, ενδοσκόπησης, στοχασμού, εξαγνισμού, διονυσιασμού, έκρηξης, γέλιου, κλάματος και χαράς. Ο φακός ζουμάρει και απαθανατίζει τις πιο μύχιες, τις πιο ιδιαίτερες στιγμές αυτών των ανθρώπων, που ένας θεός ξέρει πώς η μοίρα τους τούς έφερε μέχρι εδώ – είναι σαν να εισβάλει σχεδόν και να «κλέβει» τα βλέμματα και τα μυστικά τους. Δεν το κατάφερε απρόσκλητος αυτό ο Βρεττός αλλά σε συνεργασία με τους ίδιους τους φωτογραφιζόμενους, που οι περισσότεροι είναι μόνιμοι «συμπολίτες»-συγκάτοικοί μας σε αυτήν τη μεγαλούπολη όπου όλοι ζούμε. Πρόκειται για φωτογραφικό υλικό στα όρια του ρεπορτάζ, που θα μπορούσε να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης ενός ανθρωπολόγου ή ενός λαογράφου. Δεν είναι μόνο η πληθώρα των χώρων που έχει εντοπίσει, καταγράψει και καλύψει –44 τον αριθμό– αλλά και η ποικιλία δογμάτων, ενίοτε αντικρουόμενων μεταξύ τους, αν και του ίδιου θρησκεύματος, συγκρουόμενων εθνοτήτων από ίδιες χώρες και κοινότητες, διαφορετικών πρακτικών από χώρο σε χώρο. Ακόμα και οι χριστιανικοί χώροι, εκκλησίες Κοπτών ή Φιλιππινέζων, αντανακλούν έναν εξωτισμό που μοιάζει και αυτός παράδοξος στην Αθήνα, όπως νομίζουμε ότι την ξέρουμε. Πόσο μάλλον τα στρωμένα με χαλιά «τζαμιά», οι βίαιες εικόνες αυτομαστιγώματος της Ασούρα, οι φορεσιές των Ινδών ή Αφρικανών γυναικών, τα σαρίκια των Σιχ, οι γιρλάντες, τα γαρίφαλα, τα χριστουγεννιάτικα φωτάκια, τα χρώματα μιας παγκοσμιότητας, ενός θρησκευτικού οικουμενικού κιτς, που τόσο ζεσταίνει και αγαλλιάζει, όπως φαίνεται, τις ψυχές των ξεριζωμένων ανθρώπων.
Η έκθεση συμπληρώνεται από το ηχητικό περιβάλλον του μουσικού Μιχάλη Καλκάνη, ο οποίος απέδωσε με τον δικό του τρόπο τις «μαρτυρίες» της κάμερας του φωτογράφου, καθώς επεξεργάστηκε μουσικά το υλικό. Επιμέλεια έκθεσης και έκδοσης: Νάντια Αργυροπούλου και Γιώργος Τζιρτζιλάκης.
«Τ(ρ)όποι Λατρείας. Τάσος Βρεττός», Μουσείο Μπενάκη - Κτίριο Πειραιώς, Πειραιώς 138. Έως 31/01/16. www.benaki.gr
Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο
«Φωτίου Κόντογλου Κυδωνιέως. Φαντασία και χειρ»
Πολυσχιδής προσωπικότητα, ιδιαίτερα παραγωγικός με ό,τι κι αν καταπιάστηκε, ερευνητής, συγγραφέας, αρθρογράφος σε περιοδικά και εφημερίδες, συντηρητής βυζαντινών εικόνων, πάνω απ' όλα ζωγράφος και δάσκαλος ζωγράφων, γεννήθηκε στα τέλη του 19ου αι., το 1895 στο Αϊβαλί, απ' όπου έφυγε νέος για να σπουδάσει στην Καλών Τεχνών στην Αθήνα, την οποία δεν επρόκειτο να τελειώσει, αφού προτίμησε να ταξιδέψει στην Ευρώπη και να συνεχίσει τις σπουδές του στο Παρίσι. Επέστρεψε για ένα διάστημα στην πατρίδα του, όπου σύντομα χρειάστηκε να στρατευτεί. Η Μικρασιατική Καταστροφή τον οδήγησε σε ξεριζωμό, ως πρόσφυγα αρχικά στη Μυτιλήνη, ενώ λίγο αργότερα στην Αθήνα. Από κει και πέρα, οι χαμένες πατρίδες και η προσφυγιά αποτέλεσαν κεντρικό θεματικό άξονα της ζωγραφικής και λογοτεχνικής του έκφρασης. Στη μακρόχρονη δημιουργική του πορεία πλήθος άλλων ανησυχιών και ενδιαφερόντων αναδύθηκε στο έργο του, τόσο το ερευνητικό-λογοτεχνικό όσο και καλλιτεχνικό. Αγιογράφησε εκκλησίες, συντήρησε εικόνες, ιστόρησε την ορθόδοξη πίστη, ζωγράφισε και έγραψε μέχρι τέλους, αφήνοντας πίσω του ένα τεράστιο αρχείο γραπτών τεκμηρίων, το οποίο εκτείνεται χρονολογικά από τα τέλη του 19ου αιώνα ως τον θάνατό του το 1965. Μέσα από αυτά αποτυπώνονται σημαντικές πλευρές της ιστορίας της τέχνης και της λογοτεχνίας του 20ού αι., καθώς μελετούσε και αποτύπωνε τις σκέψεις του και τη δράση του σε χειρόγραφα, τα οποία, μετά τον θάνατό του, διαφύλαξε η κόρη του Δέσπω Κόντογλου-Μαρτίνου με τη συνδρομή του συζύγου της, συμπληρώνοντας το αρχείο του με καταλόγους εκθέσεων, εκδόσεις, άρθρα, φωτογραφικό υλικό και άλλα.
Οι εγγονοί του Κόντογλου, Παναγιώτης και Φώτης Μαρτίνος, ξεκίνησαν μια προσπάθεια καταγραφής του αρχείου, αλλά σύντομα συνειδητοποίησαν ότι το ειδικό βάρος της σπουδαίας μορφής που ο παππούς τους είχε υπάρξει όφειλαν να το κληροδοτήσουν στις επόμενες γενιές ως μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου. Αποφάσισαν να δωρίσουν το αρχείο στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, καθώς το έργο του σχετίζεται άρρηκτα με το περιεχόμενο και την τεχνοτροπία του έργου του Κόντογλου, συν το ότι ο καλλιτέχνης για ένα σημαντικό διάστημα εργάστηκε εκεί.
Το μουσείο τιμά τη μνήμη του μεγάλου Έλληνα και με αφορμή τα 50 χρόνια από τον θάνατό του εγκαινιάζει μια αναδρομική έκθεση, στην οποία παρουσιάζει όχι μόνο το ζωγραφικό του έργο, θρησκευτικό και κοσμικό, αλλά και το συγγραφικό, αναδεικνύοντας για πρώτη φορά τη σημαντική του συνεισφορά στη λογοτεχνία και στην κριτική, την έρευνά του στα βυζαντινά χρώματα, και, τέλος, την εργασία του ως συντηρητή. Η έκθεση ακολουθεί την πορεία του από τα πρώτα του χρόνια στο Αϊβαλί και από κει στο Παρίσι, αλλά και όπου ταξίδεψε και εργάστηκε ανά τον κόσμο και την Ελλάδα, μέχρι το τέλος του στην Αθήνα, όπου και έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του. Περιλαμβάνει 150 έργα και περισσότερα από 100 τεκμήρια, εκδόσεις και επιφυλλίδες του ημερήσιου Τύπου της εποχής του, χειρόγραφα αδημοσίευτων κειμένων του, αλληλογραφία, συμβόλαια που αφορούν δημόσιες και ιδιωτικές παραγγελίες αγιογραφικών συνόλων, σημειώσεις και προσωπικές μελέτες σχετικές με θεολογικά και καλλιτεχνικά θέματα, δημοσιευμένα αλλά και αδημοσίευτα κείμενα και μελέτες τρίτων για τον Κόντογλου, φωτογραφίες.
«Φωτίου Κόντογλου Κυδωνιέως. Φαντασία και χειρ», Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο. Βασ. Σοφίας 22, www.byzantinemuseum.gr. 23/12/15-8/5/16
Μουσείο Μπενάκη - Πειραιώς
Α. Τάσσος 1914-1985
Έχουν περάσει 30 χρόνια από τον θάνατό του και 28 από τη μεγάλη αναδρομική με την οποία τον τίμησε η Εθνική Πινακοθήκη. Ένα ζητούμενο της έκθεσης που άνοιξε πριν από λίγο καιρό στο Μουσείο Μπενάκη της Πειραιώς με έργα του είναι να γνωρίσει η νέα γενιά τον σημαντικό χαράκτη. Παρ' όλα αυτά, είναι βέβαιο ότι οι ξυλογραφίες του είναι πασίγνωστες, καθώς, ακόμα και να μην ξέρει κάποιος ότι ανήκουν σε εκείνον, τις έχει δει σε εικονογραφήσεις κάθε είδους, από ημερολόγια και κάρτες μέχρι αφίσες και γιγάντιες ξυλογραφίες τοίχου σε δημόσιους χώρους.
Γεννημένος το 1914 στη Μεσσηνία, ο Αναστάσιος Αλεβίζος, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, ήρθε με την οικογένειά του στην Αθήνα σε μικρή ηλικία, όπου από πολύ νωρίς ανακάλυψε την κλίση και την αγάπη του στη ζωγραφική. Το 1930, σε ηλικία 16 ετών, εισήχθη σε στη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου στο εργαστήριο χαρακτικής του Γιάννη Κεφαλληνού ανακάλυψε τον χώρο στον οποίο θα διέπρεπε. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι δεν πέρασε κάποια «προπαρασκευαστική» περίοδο με πρωτόλεια έργα, αλλά, αντιθέτως, οι πρώτες του εργασίες παρουσιάζονται ισότιμα με εκείνες της ωριμότητάς του. Ως εκ τούτου, η έκθεση παρουσιάζει έργα από τα χρόνια των σπουδών του, τα οποία όχι μόνο είναι άξια λόγου και κριτικής ανάλυσης αλλά συμπληρώνουν αντίστοιχα εκείνα που δημιούργησε τα χρόνια που ακολούθησαν. Εξαιρετικό παράδειγμα είναι η ξυλογραφία «Κάθε πρωί» του 1932.
Αναγνωρισμένος καλλιτεχνικά από την πρώτη στιγμή, η μεταπολεμική κατάσταση του Εμφυλίου δεν τον εμπόδισε να συμμετάσχει σε εκθέσεις.
Πολιτικά αφυπνισμένος ως αριστερός τα χρόνια της μεταξικής δικτατορίας και μέλος της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας, η θεματογραφία του είναι χαρακτηριστική. Σκιαγραφεί τον ανώνυμο άνθρωπο επηρεασμένος από τον γερμανικό εξπρεσιονισμό, τον εργάτη του λιμανιού και της φάμπρικας και κάθε απόκληρο, σε ατμόσφαιρα απειλητική και σκοτεινή. Πρόκειται για έργα που προδίδουν την πολιτική τους διάσταση αλλά όχι απαραίτητα «στρατευμένα». Τέτοια είναι η εμβληματική έγχρωμη ξυλογραφία του «Ο τρελός με το κόκκινο λουλούδι», που έφτιαξε την ίδια εποχή που φιλοτεχνούσε τα εξώφυλλα του περιοδικού «Νέα Εστία» – το έργο τού κόστισε τη φυλάκισή του από τις ιταλικές αρχές Κατοχής. Αυτό, βέβαια, δεν τον εμπόδισε να ενταχθεί στην ομάδα ΕΑΜ Καλλιτεχνών, όπου, μαζί με τον Κεφαλληνό και άλλους συναδέλφους του, υπηρέτησε την Αντίσταση.
Αναγνωρισμένος καλλιτεχνικά από την πρώτη στιγμή, η μεταπολεμική κατάσταση του Εμφυλίου δεν τον εμπόδισε να συμμετάσχει σε εκθέσεις. Το 1949, μάλιστα, συνέβαλε στην ίδρυση της καλλιτεχνικής ομάδας Στάθμη. Tον ίδιο χρόνο ξεκίνησε τη συνεργασία του με τον Οργανισμό Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων. Γενιές και γενιές διδάχτηκαν με τις εικόνες του Τάσσου. Έτσι, συνέβαλε στην εξέλιξη της γραφιστικής τέχνης, όπως άλλωστε και μέσω της επαγγελματικής του ιδιότητας ως καλλιτεχνικού συμβούλου στην εταιρεία γραφικών τεχνών Ασπιώτη-ΕΛΚΑ. Η έκθεση παρουσιάζει, παράλληλα με την εικαστική του πορεία, πολλά και ενδιαφέροντα δείγματα εργασίας.
Τη δεκαετία του '50 ο Τάσσος ήταν ευρέως γνωστός χάρη στις έγχρωμες ξυλογραφίες του στις οποίες απεικονίζονταν γυναίκες και άντρες του μόχθου, άλλοτε της πόλης και άλλοτε της υπαίθρου, αναπτύσσοντας ένα στυλ βασισμένο σε αρχαιοελληνικά μοτίβα και βυζαντινές τεχνοτροπίες. Δεινός φωτογράφος συν τοις άλλοις, απαθανάτιζε εργασίες και εικόνες από την αγροτική ζωή, που μετά χρησιμοποιούσε στις δικές του απεικονίσεις. Η έκθεση αντιπαραθέτει και φωτογραφικό υλικό του. Από το 1957 ξεκίνησε τη σταθερή του συνεργασία με τα ΕΛΤΑ, κατά την οποία εισήγαγε την τετραχρωμία στα γραμματόσημα. Από το 1960 κατάργησε το χρώμα στα χαρακτικά του και εισήγαγε τις ασπρόμαυρες ξυλογραφίες. Τα έργα του έγιναν πιο αυστηρά, εσωτερικά, δωρικά. Απεικονίζουν ανθρώπους συχνά συντετριμμένους, ακόμα και όταν εκφράζουν διαμαρτυρία. Αυτά αποτελούν την ενότητα που ονόμασε «Μαύρο Άσπρο».
Στα χρόνια της Χούντας αποσύρθηκε από την καλλιτεχνική δραστηριότητα και έπαψε να συνεργάζεται με τα Ελληνικά Ταχυδρομεία. Δεν σταμάτησε, όμως, να δημιουργεί, εκτελώντας σειρά έργων με πολιτικό και κοινωνικό χαρακτήρα, τα οποία αποτελούν την ενότητα «Μαύρο Άσπρο ΙΙ» και εξέθεσε στην Πινακοθήκη αμέσως μετά τη Μεταπολίτευση, το 1975. Διασημότερο έργο του είναι ίσως το «Κύπρος 1974», αναφορά στην τραγωδία της Μεγαλονήσου. Στη μνήμη των θυμάτων της εξέγερσης του Πολυτεχνείου ολοκλήρωσε μια επιβλητική ξυλογραφία 5 μέτρων. Στις επιτοίχιες αυτές ξυλογραφίες, τις οποίες δημιουργούσε όχι για να τυπώσει αλλά για να εκθέσει ως ξύλινες πλάκες, έδινε μνημειακό χαρακτήρα. Κατάφερε να ολοκληρώσει ελάχιστες, ενώ ετοίμαζε οκτώ για το Δημαρχείο του Βόλου, από τις οποίες πρόλαβε μόλις τρεις. Το 1985, λίγο πριν από τον θάνατό του, χάρισε στην Εθνική Πινακοθήκη το σύνολο των 155 έργων του.
Στην έκθεση έχει παραχωρήσει έργα από τη συλλογή της η ALPHA Bank, όπως και η Εθνική Πινακοθήκη, ενώ για πρώτη φορά εκτίθενται άγνωστα έργα από ιδιωτικές συλλογές. Επίσης, η Εταιρεία Εικαστικών Τεχνών «Α.Τάσσος» που ίδρυσε η σύζυγος του και φίλοι του το 1986 έχει δανείσει τα εργαλεία του, αρχειακό υλικό, προσχέδια, ντοκουμέντα, ξύλινες πλάκες. Σύνολο 125 έργα, ξυλογραφίες, ορισμένες λιθογραφίες και χαλκογραφίες, σε έξι ενότητες. Tην έκθεση επιμελήθηκε η Ειρήνη Οράτη.
«Α. Τάσσος 1914-1985»
Μουσείο Μπενάκη - Κτίριο Πειραιώς. Πειραιώς 138. Έως 31/01/2016. www.benaki.gr
