Ήταν, τελικά, ο Όμηρος σεξιστής;

Ήταν, τελικά, ο Όμηρος σεξιστής; Facebook Twitter
O αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, Αντώνης Κοτσώνας.
0

— Πώς σχολιάζετε το κίνημα «Distrupt Texts» που έχει εξαπλωθεί στις ΗΠΑ και έχει βάλει στο στόχαστρο τη διδασκαλία σπουδαίων κλασικών έργων; Τι συνέπειες μπορεί να έχει αυτό το κίνημα λογοκρισίας;
Το κίνημα αυτό εντάσσεται στο πλαίσιο της λογοτεχνικής θεωρίας και κριτικής και εκφράζει παιδαγωγικούς προβληματισμούς σχετικά με τη διδασκαλία μιας σειράς κλασικών κειμένων, αρχαίων αλλά και σύγχρονων, στο αμερικανικό σχολείο. Οι προβληματισμοί αυτοί αναδεικνύουν συχνά ζητήματα φύλου και φυλής που αποτελούν αντικείμενο μεγάλου προβληματισμού και πόλωσης στην αμερικανική κοινωνία.

Η είδηση ότι το Disrupt Texts έχει στοχοποιήσει τα αρχαία κείμενα και τον Όμηρο ειδικότερα, μάλιστα παίρνοντας χαρακτήρα λογοκρισίας, τάραξε τη ραστώνη των γιορτών, εξαιτίας του σύντομου άρθρου «Even Homer gets mobbed» (σε ελεύθερη μετάφραση, «Ακόμα και ο Όμηρος βάλλεται από τον όχλο»), το οποίο δημοσιεύτηκε στη «Wall Street Journal».

Από την έντονη συζήτηση που ακολούθησε πέρασε μάλλον απαρατήρητη η ομοιότητα του τίτλου αυτού με εκείνον ενός πολυσυζητημένου βιβλίου του 1998, του Who killed Homer? (μεταφράστηκε στα ελληνικά με τίτλο Ποιος σκότωσε τον Όμηρο;). Το βιβλίο και το άρθρο εκφράζουν παρόμοιες ανησυχίες, όμως το πρώτο επικεντρώνεται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Αμερική, ενώ το δεύτερο στη δευτεροβάθμια. Είναι προφανές ότι με σημείο αναφοράς τα «πάθη του Ομήρου» αναπτύσσεται μια αντίδραση σε σύγχρονους προβληματισμούς ως προς τον ρόλο κορυφαίων λογοτεχνικών έργων στην αμερικανική εκπαίδευση όλων των βαθμίδων.

Η διαχρονική σημασία των ομηρικών επών και της διδασκαλίας τους δεν έγκειται στη μετάδοση των αξιών που ίσχυαν στην ομηρική κοινωνία –η οποία αποτελεί ένα λογοτεχνικό κατασκεύασμα με ιστορικές αναφορές– αλλά στους τρόπους με τους οποίους πραγματεύονται πανανθρώπινες και διαχρονικές εμπειρίες και συναισθήματα, προσφέροντας κορυφαία αισθητική απόλαυση και πλούσια ερεθίσματα για προβληματισμό.


Φοβάμαι ότι η αντίδραση αυτή βασίζεται σε παρανοήσεις και υπερβολές, όπως αποκάλυψε η συζήτηση που ακολούθησε τη δημοσίευση του άρθρου. Το κίνημα «Disrupt Texts» δήλωσε κατηγορηματικά ότι αποστρέφεται τη λογοκρισία βιβλίων. Στέκεται, όμως, κριτικά απέναντι στον δυτικό λογοτεχνικό κανόνα και στον κατάλογο των καθιερωμένων κειμένων που διδάσκονται στο αμερικανικό σχολείο, καθώς βρίσκει ότι στα έργα αυτά υπο-εκπροσωπούνται συγγραφείς διαφόρων φυλών και φύλων και ενίοτε προβάλλονται προβληματικές ιδεολογίες.

Ανάλογες ανησυχίες είναι πολύ διαδεδομένες σε πανεπιστήμια εντός και εκτός Αμερικής (εξού και το Who killed Homer? του 1998), όμως η μεταφορά του προβληματισμού στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, μέσω ενός κινήματος του οποίου ηγούνται έγχρωμες γυναίκες σε μια περίοδο ακραίας πόλωσης στην αμερικανική κοινωνία, είναι μάλλον αναμενόμενο να διεγείρει συντηρητικά αντανακλαστικά.

Προσωπικά, βρίσκω ότι ο ρόλος των αρχαίων κειμένων στην αμερικανική εκπαίδευση δεν υπονομεύεται από την απόφαση των δασκάλων μιας συγκεκριμένης τάξης ενός μόνο σχολείου της Μασαχουσέτης να μη διατηρήσουν την ενότητα διδασκαλίας της Οδύσσειας σε μια χρονιά ριζικής αναπροσαρμογής του προγράμματος σπουδών λόγω της πανδημίας.

Πολύ περισσότερο με προβληματίζει η χρήση της κλασικής αρχαιότητας και του Ομήρου ειδικότερα ως κορυφαίου αναχώματος σε ένα κίνημα που εκφράζει σύγχρονους προβληματισμούς, καθώς αυτή η τακτική δίνει πρόσφορο έδαφος σε μια επιπόλαιη σύνδεση της μελέτης της αρχαιότητας με συντηρητικές έως ακραίες ιδεολογίες. Η σύνδεση αυτή, δυστυχώς, κερδίζει έδαφος στην Αμερική (και όχι μόνο), παρά τις έντονες αντιδράσεις των ειδικών και μέρους του κοινού⋅ είναι αυτή η εξέλιξη και οι πιθανές συνέπειές της που με ανησυχούν βαθιά.

— Διδάσκει, τελικά, ο Όμηρος τη βία, τον σεξισμό και τον μισογυνισμό;
Μολονότι τα ομηρικά έπη δεν συντέθηκαν για εκπαιδευτικούς σκοπούς, χρησιμοποιήθηκαν στη διδασκαλία ήδη από την αρχαϊκή περίοδο και καθιέρωσαν πρότυπα με διαχρονική και διαπολιτισμική απήχηση. Η αυθεντία του Ομήρου δέχτηκε επιθέσεις κατά την αρχαιότητα, μεταξύ άλλων και από τον Ζωίλο από την Αμφίπολη, ο οποίος έμεινε γνωστός με το χαρακτηριστικό προσωνύμιο Ομηρομάστιξ (μαστιγωτής του Ομήρου), αλλά τα έπη δεν έπαψαν να θεωρούνται ανυπέρβλητο έργο του ανθρώπινου πολιτισμού.

Η διαχρονική σημασία των ομηρικών επών και της διδασκαλίας τους δεν έγκειται στη μετάδοση των αξιών που ίσχυαν στην ομηρική κοινωνία –η οποία αποτελεί ένα λογοτεχνικό κατασκεύασμα με ιστορικές αναφορές– αλλά στους τρόπους με τους οποίους πραγματεύονται πανανθρώπινες και διαχρονικές εμπειρίες και συναισθήματα, προσφέροντας κορυφαία αισθητική απόλαυση και πλούσια ερεθίσματα για προβληματισμό.

Είναι αλήθεια ότι στις αφηγήσεις των επών περιλαμβάνονται πολλές σκηνές βίας, αλλά ταυτόχρονα προβάλλεται η φρίκη του πολέμου – θυμηθείτε τη συγκλονιστική συνάντηση Πριάμου και Αχιλλέα στην τελευταία ραψωδία της Ιλιάδας. Είναι επίσης αλήθεια ότι στα έπη οι γυναίκες αντιμετωπίζονται ως λάφυρα πολέμου και ως αντικείμενα με ανταλλακτική αξία. Ταυτόχρονα, όμως, ο ποιητής αποδίδει τα δύο έπη, στον πρώτο μάλιστα στίχο τους, σε μια θηλυκή αυθεντία, θεά (Ιλιάδα) ή μούσα (Οδύσσεια).

Η σύγχρονη έρευνα στα ομηρικά έπη και οι σχετικές παιδαγωγικές κατευθύνσεις δεν εξιδανικεύουν τη βία των ομηρικών συγκρούσεων αλλά επικεντρώνονται στον προβληματισμό για το τραύμα του πολέμου⋅ δεν προβάλλουν την ανδροκρατούμενη ομηρική κοινωνία ως πρότυπο για το σήμερα αλλά εμπνέουν αναγνώσεις των επών που αναδεικνύουν γυναικείες φωνές και οπτικές.

Σε αυτές τις κατευθύνσεις βασίζεται άλλωστε μια σειρά νέων, πρωτότυπων και δημοφιλών λογοτεχνικών έργων που εμπνέονται από τα ομηρικά έπη και βρίσκονται σε έντονη διακειμενική σχέση με αυτά, ενώ απηχούν σύγχρονες βιωματικές ανησυχίες με όρους της εποχής μας.

— Την ίδια στιγμή και στην Ευρώπη, και μάλιστα στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, υπάρχουν σκέψεις για κατάργηση της διδασκαλίας της Ιλιάδας από το πρόγραμμα κλασικών σπουδών. Ποια είναι η άποψη σας;
Μου έκανε εντύπωση η είδηση που κυκλοφόρησε πέρσι τέτοια εποχή ότι το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης σχεδιάζει να αναμορφώσει το πρόγραμμα σπουδών στον τομέα των κλασικών σπουδών και εξετάζει, μεταξύ άλλων επιλογών, το ενδεχόμενο της αφαίρεσης του Ομήρου και του Βιργιλίου από τον κύκλο υποχρεωτικών μαθημάτων (όχι όμως και από τον κύκλο των μαθημάτων επιλογής).

Βέβαια, δεν υπάρχει ενιαία αντίληψη για τα υποχρεωτικά μαθήματα κλασικών σπουδών στα διάφορα πανεπιστήμια του κόσμου, ενώ η διαβούλευση για το σχέδιο αναμόρφωσης στην Οξφόρδη δεν έχει ολοκληρωθεί. Επίσης, είναι σαφές ότι το σχέδιο αυτό δεν εκπορεύεται από αξιολογικές κρίσεις ως προς τη σημασία των συγκεκριμένων κειμένων αλλά από παιδαγωγικές ανησυχίες που σχετίζονται με τις έντονες διαφορές στο γνωστικό επίπεδο νεο-εισερχόμενων φοιτητών αλλά και με τον ρόλο που θα πρέπει να έχει το πρόγραμμα σπουδών στην άμβλυνση των διαφορών αυτών (οι οποίες, μάλιστα, έχουν και ταξικά χαρακτηριστικά).

Οι ανησυχίες αυτές είναι προφανώς σεβαστές και εν τέλει αφορούν μια συγκεκριμένη ακαδημαϊκή κοινότητα με σπουδαία παράδοση και κορυφαίους κλασικιστές που αντιλαμβάνονται πολύ καλά την πολυπλοκότητα του θέματος. Όμως προβληματίζομαι επειδή, αν γίνει αποδεκτή, η πρόταση της αφαίρεσης του Ομήρου και του Βιργιλίου από τον κύκλο υποχρεωτικών μαθημάτων της Οξφόρδης θα εκληφθεί από ορισμένους –απομονωμένη από το πλαίσιό της– ως δείγμα υποβάθμισης της σημασίας των κλασικών σπουδών.

— Τα ομηρικά έπη αποτελούν τα ιδρυτικά κείμενα του δυτικού πολιτισμού. Τι σηματοδοτεί η διδασκαλία τους στα σχολεία; Αλλά και ως κοινωνίες τι μας μαθαίνει σήμερα ο κόσμος του Ομήρου;
Τα ομηρικά έπη αποτελούν αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και έχουν αποτελέσει πηγή έμπνευσης για αναρίθμητα έργα αρχαίας και σύγχρονης λογοτεχνίας και τέχνης (εντός και εκτός του δυτικού κόσμου), καθώς και αντικείμενο εξαντλητικής έρευνας από ακαδημαϊκούς πολύ διαφορετικών επιστημών. Η ανάγνωση, η ακρόαση (η οποία, προσωπικά, με συναρπάζει) και η διδασκαλία των επών μάς προσφέρουν έναν απύθμενο λογοτεχνικό και εννοιολογικό πλούτο σχετικά με την ανθρώπινη ύπαρξη, την έννοια του ήρωα, την περιπέτεια της ζωής και της εσωτερικής αναζήτησης, τον ζόφο του πολέμου και την τραγωδία του θανάτου.

Επιπλέον, η κατανόηση των επών του Ομήρου αποτελεί βάση για την προσέγγιση μιας σειράς άλλων, συχνά πολύ διαφορετικών έργων λογοτεχνίας και τέχνης, οι δημιουργοί των οποίων άντλησαν έμπνευση από τα έπη για να διατυπώσουν προβληματισμούς σε μια ευρύτατη θεματολογία, διαμορφώνοντας μια εξαιρετικά πλούσια παράδοση που αναδεικνύει την οικουμενική διάσταση του έργου του Ομήρου.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

 

Αρχαιολογία & Ιστορία
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Ο πρωτοπόρος πολεοδόμος και η έρευνα του για τους κατοίκους της Αθήνας

Ιστορία μιας πόλης / Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Ο πρωτοπόρος πολεοδόμος της Αθήνας

Πρωτοπορία, όραμα, κοσμοπολιτισμός: Τα υλικά με τα οποία ήταν φτιαγμένος ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης. Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με την Μαριάννα Χαριτωνίδου για την δράση, την έρευνά του για τους κατοίκους της Αθήνας, την παρακαταθήκη του στην πόλη.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Ο διαβόητος αρχαιοκάπηλος Ρόμπιν Σάιμς και ο ελληνικός του σύνδεσμος

Ρεπορτάζ / Ο διαβόητος αρχαιοκάπηλος Ρόμπιν Σάιμς και ο ελληνικός του σύνδεσμος

Ποιος είναι ο διαβόητος Βρετανός λαθρέμπορος από την εταιρεία του οποίου ανακτήθηκαν πρόσφατα εκατοντάδες αρχαιότητες μετά από μακροχρόνια διεκδίκηση από το ελληνικό Δημόσιο;
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Σχέδια για τις Απόκριες του 1933 και τα έθιμα της Παλιάς Αθήνας

Αρχαιολογία & Ιστορία / «Οι παληές αθηναϊκές Απόκρηες»: Πώς γιορτάζονταν πριν έναν αιώνα;

Μια σειρά από σχέδια που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Παναθήναια» σχετικά με τις Απόκριες και άρθρα από το περιοδικό «Μπουκέτο» για τα αποκριάτικα έθιμα της παλιάς Αθήνας.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΛΑΣΑΚΗΣ
Γίγαντες, Τρίτωνες και ένα ανάκτορο στην Αθήνα

Ιστορία μιας πόλης / Γίγαντες, Τρίτωνες και ένα ανάκτορο στην Αθήνα

Πού μπορούμε να δούμε το Ανάκτορο των Γιγάντων σε μια βόλτα μας στο κέντρο της πόλης και τι συμβολίζουν τα γλυπτά που υπάρχουν στο πρόπυλο; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον αρχαιολόγο Γιάννη Θεοχάρη.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
ΠΕΑΝ: Όταν ανατινάχτηκαν τα γραφεία της φιλοναζιστικής ΕΣΠΟ στην οδό Γλάδστωνος

Ιστορία μιας πόλης / ΠΕΑΝ: Όταν ανατινάχτηκαν τα γραφεία της φιλοναζιστικής ΕΣΠΟ στην οδό Γλάδστωνος

Ποια ήταν η ολιγομελής ομάδα ΠΕΑΝ που έμεινε στην ιστορία για τις ριψοκίνδυνες δράσεις της ενάντια στους Ναζί; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Ευάνθη Χατζηβασιλείου για την Πανελλήνιο Ένωση Αγωνιζομένων Νέων.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Χαιρώνεια: Η μάχη που γέννησε τον σύγχρονο άνθρωπο

Ιστορία μιας πόλης / Χαιρώνεια: Η μάχη που γέννησε τον σύγχρονο άνθρωπο

Στις 2 Αυγούστου του 338 π.Χ. ο Φίλιππος Β’ οδηγεί τους Μακεδόνες σε μία μάχη η έκβαση της οποίας θα αλλάξει τον κόσμο. Τι σήμανε για τη Μακεδονία, την Αθήνα και τον ελλαδικό χώρο η Μάχη της Χαιρώνειας; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Παναγιώτη Ιωσήφ, συνεπιμελητή της έκθεσης που έχει ως θέμα την ιστορική μάχη και τρέχει αυτό το διάστημα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Ανέκδοτες και σπάνιες εικόνες από την κατασκευή του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια (πριν έναν αιώνα)

Αρχαιολογία & Ιστορία / Ανέκδοτες και σπάνιες εικόνες από την κατασκευή του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια, πριν από έναν αιώνα

Η LiFO, σε συνεργασία με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, θα παρουσιάσει μια σειρά από ανέκδοτα και σπάνια ντοκουμέντα για διάφορα θέματα από τη λαμπρή, ή και όχι τόσο, ιστορία του τόπου μας. Ξεκινάμε με τον ιστορικό σταθμό του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια, που δεν ήταν πάντοτε υπόγειος.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΛΑΣΑΚΗΣ
Όταν ανέβηκε στην Αθήνα η οπερέτα «Χασίς»

Ιστορία μιας πόλης / Όταν ανέβηκε στην Αθήνα η οπερέτα «Χασίς»

Ποιοι κάνουν χρήση ναρκωτικών στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα στην Ελλάδα και ποιο είναι το κοινωνικό αποτύπωμα των ναρκωτικών στην Αθήνα της εποχής; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον ιστορικό και ερευνητή Κωστή Γκοτσίνα.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες; Η καθημερινή ζωή των ανθρώπων πίσω απ’ την πολεμική μηχανή

Αρχαιολογία & Ιστορία / Πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες; Η καθημερινότητα πίσω απ’ την πολεμική μηχανή

Μια νέα έκθεση στο Βρετανικό Μουσείο αποκαλύπτει τη ζωή των Ρωμαίων που έζησαν μέσα στις τάξεις του στρατού της Αυτοκρατορίας και την υπηρέτησαν πιστά.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
«Δεν ξέρουμε πού βρίσκεται το σώμα του Αλέξανδρου, όμως ο τάφος του είναι σίγουρα στην Αλεξάνδρεια»

Αρχαιολογία & Ιστορία / «Δεν ξέρουμε πού βρίσκεται το σώμα του Αλέξανδρου, όμως ο τάφος του είναι σίγουρα στην Αλεξάνδρεια»

Η Καλλιόπη Λημναίου-Παπακώστα, διευθύντρια του Ελληνικού Ινστιτούτου-Ιδρύματος Αλεξανδρινού Πολιτισμού, που σκάβει στην Αλεξάνδρεια από το 1998 μιλά για τις ανασκαφές που πραγματοποιεί εκεί, τα μέχρι στιγμής ευρήματα, τον Μεγαλέξανδρο, τη σχέση του με την Αίγυπτο και το πολυσυζητημένο ντοκιμαντέρ του Netflix, στο οποίο συμμετείχε.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Στοά Νικολούδη, Σαρόγλειο, Μέγαρο Υπατία: Τα έργα του Α. Νικολούδη έδωσαν ευρωπαϊκό αέρα στην Αθήνα

Ιστορία μιας πόλης / Στοά Νικολούδη, Σαρόγλειο, Μέγαρο Υπατία: Τα έργα του Α. Νικολούδη έδωσαν ευρωπαϊκό αέρα στην Αθήνα

Τα κτίρια του Αλέξανδρου Νικολούδη υπάρχουν παντού στην Αθήνα. Όμως γιατί γνωρίζουμε τόσο λίγα γι' αυτόν τον αρχιτέκτονα; Η Αγιάτη Μπενάρδου μιλά με την Αμαλία Κωτσάκη.
THE LIFO TEAM
Βυζάντιο και Αφρική: Μια έκθεση με τα εκπληκτικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα ενός ανεξερεύνητου κόσμου

Αρχαιολογία & Ιστορία / Αφρική και Βυζάντιο: Τα εκπληκτικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα ενός ανεξερεύνητου κόσμου

Μέσα από σπάνια αντικείμενα η νέα έκθεση του Met αφηγείται την κεντρική θέση της Αφρικής στα διηπειρωτικά δίκτυα εμπορίου και πολιτιστικών ανταλλαγών με το Βυζάντιο.
THE LIFO TEAM
Οι δυτικοί λόφοι της αρχαίας Αθήνας

Ιστορία μιας πόλης / Πνύκα, Νυμφών, Φιλοπάππου: Οι δυτικοί λόφοι της αρχαίας Αθήνας

H Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με τη Λήδα Κωστάκη και τον Μάρκο Κατσιάνη για τους τρεις λόφους που βρίσκονται απέναντι από την Ακρόπολη (Πνύκας, Νυμφών και Μουσών-Φιλοπάππου) και καθόρισαν την εξέλιξη του αστικού ιστού της Αθήνας.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ