Στη Συρία, στα αρχαία ερείπια της Παλμύρας, μια όαση αργοπεθαίνει
Η όαση που περιβάλλει την αρχαία πόλη της Παλμύρας έχει καταστραφεί από το καθεστώς του Άσαντ και τους συμμάχους του. Ως οικονομικός και περιβαλλοντικός πνεύμονας στην καρδιά της συριακής ερήμου, η αναγέννησή της είναι απαραίτητη για τους κατοίκους.
Fleur Bouron
μαζί με Philémon Barbier (για τις φωτογραφίες)
Reporterre - 13.05.2025
"Σε αυτό το χωράφι υπήρχαν 300 ελαιόδεντρα. Έχουν όλα εξαφανιστεί": ο Μοχάμεντ δείχνει ένα χωράφι που πλέον στερείται βλάστησης, όπου μερικές φοινικιές μαραίνονται κάτω από τον καυτό ήλιο. "Ήταν το αγρόκτημα του πατέρα μου, κληρονομιά πολλών γενεών. Κοιτάξτε τους χουρμάδες που έχουν καεί από τον ήλιο. Κανείς δεν ήρθε να τους μαζέψει".
Αυτό που απομένει από την όαση της Παλμύρας μοιάζει με τη φυτεία του νεαρού Σύρου: ένα πεδίο ερειπίων. Αυτός ο τεράστιος, λαμπερός φοινικόδασος, φωλιασμένος στην καρδιά της ερήμου, εκτεινόταν σε 400 εκτάρια πριν από τον εμφύλιο πόλεμο.
Με 35.000 φοίνικες, καθώς και φοινικιές, ελιές, ροδιές και άλλα οπωροφόρα δέντρα, η όαση ήταν για χιλιετίες ο τόπος όπου στάθμευαν τα καραβάνια των εμπόρων και των καμήλων που διέσχιζαν τους δρόμους του μεταξιού μεταξύ της Μεσογείου και του Περσικού Κόλπου, εξασφαλίζοντας την ευημερία της πόλης της Παλμύρας. Τα φυτικά μοτίβα που είναι σκαλισμένα στις πέτρες του αρχαίου χώρου αφηγούνται αυτή την ιστορία. Ωστόσο, αυτή η ιστορία έληξε το 2011.
Στα δεκατέσσερα χρόνια του εμφυλίου πολέμου που ακολούθησαν και κατέστρεψαν τη Συρία, το "μαργαριτάρι της ερήμου" έχασε τη λάμψη του. "Το καθεστώς του Μπασάρ αλ-Άσαντ και οι ιρανικές πολιτοφυλακές κατέστρεψαν τα πάντα για να μας εμποδίσουν να επιστρέψουμε", εξηγεί ο Μοχάμεντ. Η σύγχρονη πόλη και η αρχαία τοποθεσία της υπήρξαν θέατρο έντονων μαχών μεταξύ του Ισλαμικού Κράτους (Isis) και του καθεστώτος, που συμμάχησε με τις ιρανικές πολιτοφυλακές, τους Ρώσους και τη Χεζμπολάχ του Λιβάνου.
Ενώ το Isis βάλθηκε να καταστρέψει τα αρχαία ερείπια με δυναμίτη από το 2015, οι δυνάμεις του καθεστώτος, που ανέκτησαν οριστικά την πόλη το 2017 από τα χέρια της τρομοκρατικής οργάνωσης, φέρθηκαν με την ίδια, αν όχι και χειρότερη ακόμη, σκληρότητα απέναντι σε αυτόν τον εύφορο παράδεισο.
Κλοπή φοινίκων από οργανωμένη συμμορία
"Πάνω από το 80% της όασης έχει καταστραφεί. Τα περισσότερα δέντρα έχουν ξεριζωθεί, άλλα έχουν καεί", λέει ο γεωπόνος Καμάλ Χατίμπ. Από το 2017, οι ελιές έχουν συστηματικά κοπεί από το στρατό για να πουληθούν ως καυσόξυλα. Άλλα οικόπεδα έχουν απλώς πυρποληθεί για να αποθαρρύνουν τις επιστροφές.
"Οι υπεύθυνοι του καθεστώτος Άσαντ μετέφεραν επίσης εκατοντάδες φοινικιές με καρπούς στις φάρμες τους στην συριακή ακτή", λέει ο κάτοικος της Παλμύρας.
Όλο το δίκτυο άρδευσης, που μετέφερε το θειούχο νερό από την πηγή Efqa, λεηλατήθηκε κι αυτό από το καθεστώς. Στο αγροτεμάχιο του Μοχάμεντ, τα απομεινάρια μιας υδραυλικής εγκατάστασης σκουριάζουν. Ο ηλεκτρικός εξοπλισμός και οι σωλήνες κλάπηκαν από τους μισθοφόρους, για να πουληθούν στη συνέχεια. Χωρίς νερό, πολλά δέντρα πέθαναν.
"Αν το μοτέρ μου δεν ήταν τόσο βαρύ, θα τον είχαν πάρει", λέει ο Γιάσια, ένας 35χρονος αγρότης που επέστρεψε στην Παλμύρα με την οικογένειά του μετά την πτώση του καθεστώτος του Άσαντ, στις 8 Δεκεμβρίου 2024, ύστερα από δεκαπέντε χρόνια εξορίας στο Χαλέπι. Μέσα σε τέσσερις μήνες, ο Γιάσια φύτεψε ξανά 150 δέντρα στο οικόπεδό του — πολύ λιγότερα από τα 500 που είχε πριν. Ωστόσο, με 20 δολάρια (περίπου 18 ευρώ) το δενδρύλλιο, η επαναφορά του παλιού παραδείσου είναι ένα άπιαστο όνειρο σε μια εξαντλημένη οικονομία.
Επένδυσε επίσης σε ένα ηλιακό πάνελ για να αντλήσει νερό από το πηγάδι του, βάθους περίπου 60 μέτρων. Γύρω από το πράσινο κτήμα του, δεκάδες γκρίζα χωράφια περιμένουν την επιστροφή των εξόριστων ιδιοκτητών τους. "Πριν από τον πόλεμο, υπήρχαν 500 καλλιεργητές εδώ", λέει ο Καμάλ Χατίμπ.
Επείγουσα ανάγκη η αναφύτευση μικρών φοινίκων
Την εποχή εκείνη, η όαση έδινε δουλειά στην πλειονότητα των 10.000 κατοίκων της πόλης. "Η καλλιέργεια φοινίκων για την παραγωγή χουρμάδων και ζάχαρης από το χυμό τους ήταν μια σημαντική πηγή εισοδήματος για τους κατοίκους της Παλμύρας", λέει ο επιστήμονας.
Σήμερα, ο χρόνος πιέζει για την ανασυγκρότηση αυτών των οπωρώνων. Πρόκειται για μια επείγουσα ανάγκη όχι μόνο από οικονομική, αλλά και από περιβαλλοντική και κοινωνική άποψη. "Χάρη στις ρίζες τους, οι φοίνικες σταθεροποιούν το έδαφος, ενώ τα κλαδιά τους μειώνουν την εξάτμιση του νερού, προστατεύοντας την περιοχή από την ερημοποίηση", εξηγεί ο Αχμέντ Ταχά, επίσης γεωπόνος, ο οποίος συντονίζει τα πρώτα βήματα της αποκατάστασης της όασης. Η πυκνότητα της όασης προστάτευε την πόλη από τις αμμοθύελλες.
Για να προετοιμάσει την ανασυγκρότηση, ο Αχμέντ Ταχά προχωρά περίπου 30 χιλιόμετρα μέσα στην έρημο — συνοδευόμενος από τις δυνάμεις ασφαλείας λόγω της απειλής των πυρήνων του Isis που εξακολουθούν να δραστηριοποιούνται στην περιοχή — για να κάνει μια αποτίμηση της κατάστασης της "οάσης της Ζηνοβίας". Πρόκειται για ένα φυτώριο όπου, από το 2001, καλλιεργούνταν 600 δέντρα για να φυτευτούν στη συνέχεια στον φοινικόδασος. Αφού εγκαταλείφθηκαν κατά τη διάρκεια του πολέμου, χωρίς άρδευση, πολλά από αυτά ξεράθηκαν.
Το νερό ρέει, αλλά προς το παρόν δεν φτάνει μέχρι εκεί. Λίγο πιο μακριά στην έρημο, το αντλιοστάσιο είναι σε θλιβερή κατάσταση. Παρά την κλειστή του βρύση, λίτρα από αυτό το φυσικό θειούχο ζεστό νερό χάνονται λόγω των τρυπημένων και καλυμμένων με ασβέστη σωληνώσεων. Οι δεξαμενές ψύξης που βρίσκονται κοντά είναι στεγνές. Χρησίμευσαν ως στρατιωτική κρυψώνα στην έρημο για τους μαχητές κατά τη διάρκεια του πολέμου, και το νερό της πηγής εκτράπηκε. Στο φυτώριο, οι υπάρχοντες ακόμη σωλήνες που το μεταφέρουν είναι σκορπισμένοι. Εδώ, κανείς δεν έχει έρθει ακόμα να επισκευάσει το παραμικρό.
Ένας από αυτούς ποτίζει άσκοπα 3 τ.μ. γης όπου δεν φυτρώνει πια τίποτα. Έτσι, ο μηχανικός Αχμέντ Ταχά και η ομάδα του τον μετακινούν για να τον κατευθύνουν προς τα δέντρα που εξακολουθούν να στέκονται όρθια. Μια μικρή ενέργεια, εν αναμονή των μεγάλων και αναγκαίων εργασιών. "Για να αντιμετωπιστούν οι πιο επείγουσες ανάγκες, θα χρειαστούν ήδη 50.000 δολάρια [περίπου 44.000 ευρώ]", δηλώνει ο Ζαχέρ αλ-Σαλίμε, πρόεδρος του τοπικού συμβουλίου της Παλμύρας. Και να καταρτιστεί ένα σχέδιο δράσης.
Τη μεγαλύτερη ελπίδα δίνουν μερικά δέντρα που έχουν επιβιώσει. "Δεν περιμέναμε να βρούμε δέντρα υγιείς", εξηγεί ο Μοχάμαμντ Ταζά, αδελφός του Αχμέντ, ο οποίος συγκεντρώνει κεφάλαια από τη Γαλλία για να βοηθήσει στην ανοικοδόμηση της γενέτειράς του.
"Θα μπορέσουμε να φυτέψουμε από τις "κόρες" που έχουν σκορπίσει", λέει ο Αχμέντ, δείχνοντας τα νεαρά κλαδιά που φυτρώνουν χαμηλά στον κορμό των θηλυκών φοινικιών. Ελπίζουν να μπολιάσουν 5.000 φοινικιές και 1.000 ελιές τον επόμενο χρόνο. Ωστόσο, θα χρειαστεί να περιμένουν επτά χρόνια μέχρι να αποδώσει καρπούς η φοινικιά που θα προέλθει από αυτό το σχέδιο.
Πλήρωνες για να γυρίσεις σπίτι σου
Ο σύλλογος του Μοχάμαμντ, το Σπίτι της Παλμύρας, προσπαθεί επίσης να συγκεντρώσει χρήματα για την ανανέωση του εξοπλισμού του νοσοκομείου της σύγχρονης πόλης. Επειδή η όαση, παρόλο που έχει αποναρκοθετηθεί, δεν μπορεί από μόνη της να φέρει πίσω τις οικογένειες της Παλμύρας.
Η στέγαση, η ιατρική περίθαλψη, ο φωτισμός και η διατροφή παραμένουν οι κύριες προτεραιότητες. Μέχρι την πτώση του καθεστώτος, οι κάτοικοι που ήθελαν να επιστρέψουν στα σπίτια τους και να επανεγκατασταθούν στην πόλη έπρεπε να πληρώσουν έναν φόρο. Ορισμένα σπίτια ήταν απρόσιτα, καθώς είχαν καταληφθεί από ιρανικές σιιτικές πολιτοφυλακές, ενώ άλλα είχαν καταστραφεί από τους βομβαρδισμούς και δεν ήταν πια κατοικήσιμα.
"Κοιμόμουν σε αυτό το δωμάτιο", θυμάται η Ζαρίφα, με δάκρυα στα μάτια, δείχνοντας ένα ξεκοιλιασμένο κτίριο. Η 45χρονη καθηγήτρια αραβικών επιστρέφει για πρώτη φορά στην Παλμύρα από τότε που εισέβαλε το Ισλαμικό Κράτος στην πόλη το 2015 και αναγκάστηκε να φύγει με τη βοήθεια ενός λαθρέμπορου. Δεν είναι τα 17 δολάρια (15 ευρώ), που αντιστοιχούν στον μηνιαίο μισθό της που θα της επιτρέψουν να το επισκευάσει.
"Εδώ υπήρχε ένα πάρκο όπου μαζευόμασταν για να πιούμε τσάι, και εκεί ένα φυτώριο", μας διηγείται. Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι σε αυτή την αλάνα, σε αυτό το άγονο έδαφος, όπου κείτεται ένα σκουριασμένο κουφάρι αυτοκινήτου, οι κάτοικοι της Παλμύρας αγόραζαν κάποτε λουλούδια για να στολίσουν τους κήπους τους. Η φύση έχει κι αυτή εξαφανιστεί από την πόλη.
