Από τον Χρήστο Παρίδη
Ο Ιππόλυτος του Ευριπίδη παρουσιάστηκε πρώτη φορά το 428 π.Χ. στα Μεγάλα Διονύσια και απέσπασε το πρώτο βραβείο. Είναι ένα έργο που περιγράφει το μεγάλο πάθος της Φαίδρας, της γυναίκας του Θησέα, για τον πρόγονό της Ιππόλυτο, προϊόν τεχνάσματος της θεάς Αφροδίτης, η οποία θέλησε να εκδικηθεί τον τελευταίο για την αφοσίωση του στην Άρτεμη και την απόλυτη απαξίωσή του για τον Έρωτα. Ο Ιππόλυτος, όταν του αποκαλύπτεται αυτός ο έρωτας, τον αποκρούει κι εκείνη αποφασίζει να δώσει τέλος στη ζωή της. Ο Θησέας πιστεύει ότι ο γιος του είναι η αιτία του θανάτου της Φαίδρας και ζητά από τον Ποσειδώνα την τιμωρία του. Όταν αποκαλύπτεται η αλήθεια, είναι πια αργά.
Το έργο, που άτυπα εγκαινίασε το 1954 τα Επιδαύρια σε σκηνοθεσία του Δημήτρη Ροντήρη, είναι σύνθετο, με πολλά επίπεδα, διαθέτει δύο Χορούς, έναν αντρικό κι έναν γυναικείο, με ανάλογα χορικά, και τα τέσσερα πρόσωπα που κινούν την πλοκή αποδεικνύονται εξίσου τραγικά: ο Ιππόλυτος, η Φαίδρα, ο Θησέας και η τροφός. Η παράσταση που σκηνοθετεί για το Εθνικό Θέατρο η Λυδία Κονιόρδου, που συγχρόνως πρωταγωνιστεί, συγκεντρώνει εξαιρετικούς συντελεστές και ερμηνευτές και αναμένεται να είναι ακόμα μία σημαντική πρόταση από την ηθοποιό, η οποία κατέχει την τραγωδία όσο λίγοι σήμερα στο ελληνικό θέατρο.
Κυριακή απόγευμα, σε υπαίθριο χώρο στην Πεντέλη, συναντάμε έναν πολυπληθή θίασο που αποτελείται κυρίως από νέες γυναίκες και νέους άντρες που ετοιμάζονται για την πρόβα τους. Η Κονιόρδου έχει αναμφισβήτητα το γενικό πρόσταγμα, αλλά γύρω της τρέχει ένα μελίσσι από συνεργάτες που φροντίζουν να είναι όλα στη θέση τους. Ο σκηνικός χώρος πίσω από το κεντρικό σκηνικό γίνεται το πεδίο για τα γυμνάσια των κυνηγών και συντρόφων του Ιππόλυτου, ένα δρώμενο που θα διαδραματιστεί στο βάθος της ορχήστρας της Επιδαύρου.
Ζητάω από τη σκηνοθέτιδα και πρωταγωνίστρια να μου μιλήσει για το έργο. Μου λέει: «Πρόκειται για ένα από τα πιο σύνθετα και πλούσια έργα. Κάτω από τον μύθο του Ιππόλυτου υπάρχουν πολλά επίπεδα, πολιτικά, μεταφυσικά, ηθικά, υπαρξιακά. Ένα έργο τρομερά τολμηρό, ιδιαίτερα για την εποχή που γράφτηκε. Ο Ευριπίδης δεν χαρίζεται σε κανέναν και σε περίοδο πολέμου, με την Αθήνα αποκλεισμένη και σε λοιμό, με τους πολίτες να μην ξέρουν πού να θάψουν τους νεκρούς τους, μιλάει για γάργαρα νερά και ελεύθερη ζωή πάνω σε αμόλυντα βουνά, για μια ξεχασμένη νιότη που έζησαν οι ίδιοι οι Αθηναίοι οι οποίοι πήγαν πρόσφυγες κατά την επίθεση των Περσών στην Τροιζήνα, όπου και φιλοξενήθηκαν. Ξέρουμε ότι αργότερα η Τροιζήνα καταστράφηκε από τους Αθηναίους, όταν αρνήθηκε να συμμαχήσει μαζί τους στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Αυτό ήταν το “ευχαριστώ” των Αθηναίων στη γενναιοδωρία των Τροιζηνέων και θεωρήθηκε, μάλιστα, ο λοιμός τιμωρία γι’ αυτή την αχαριστία τους. Ο Ευριπίδης εδώ μιλάει για αποφάσεις που πήραν οι Αθηναίοι επιπόλαια, χωρίς να τις καλοσκεφτούν, με αποτέλεσμα να παθαίνουν τα παιδιά τους, ακριβώς όπως ο Θησέας, που τιμωρεί επιπόλαια τον γιο του. Αυτό είναι το πολιτικό επίπεδο. Από εκεί και πέρα θέτει το ζήτημα τού αν και κατά πόσο είναι ελεύθερος ο άνθρωπος να αποφασίζει για τον εαυτό του. Μας λέει πως αυτοί οι τέσσερις βασικοί ρόλοι βλέπουν, ο καθένας από την πλευρά του, ένα κομμάτι αλήθειας. Και το λάθος είναι η αλαζονεία μέσα σ’ αυτό το κομμάτι και το πόσο απόλυτοι είναι. Όχι μόνο ο Ιππόλυτος αλλά και ο Θησέας και η Φαίδρα και η τροφός, καθώς ο καθένας τους συμβολίζει κι ένα κομμάτι της φύσης των ανθρώπων. Ο Θησέας είναι δημόσιος άντρας, πατέρας και γεννήτορας, η Φαίδρα η τίμια γυναίκα που θέλει να υπερασπιστεί την τιμή της πάση θυσία, αλλά επιλέχθηκε από την Αφροδίτη να είναι το όργανο της καταστροφής, η τροφός η επιβίωση και ο Ιππόλυτος η αναζήτηση του ανθρώπου για υπέρβαση, αυτό που τον ελευθερώνει από τη γήινη και θνητή του φύση».
Γιατί στον αρχαίο κόσμο πάντα ένας θεός είναι υπαίτιος για κάθε κακοδαιμονία; «Οι θεοί συμβολίζουν συμπαντικές δυνάμεις, όψεις της φύσης μέσα στην οποία εντάσσεται και ο άνθρωπος, που όταν τις αγνοεί, τιμωρείται. Εδώ έχουμε την Αφροδίτη που νιώθει ότι έχει κλονιστεί η ισορροπία του σύμπαντος από την αλαζονεία του Ιππολύτου που περιφρονεί τον Έρωτα. Γιατί δεν είναι μόνο ότι τον περιφρονεί, αλλά κοροϊδεύει αυτή την όψη του ανθρώπου, είναι αλαζονικός. Έχει αφιερώσει τον εαυτό του στην Άρτεμη και στην καθαρότητα κι αυτό δημιουργεί ανισορροπία στο σύμπαν. Όπως στη φύση, που όταν δημιουργείται ένα κενό κάτι σπεύδει να το γεμίσει κι αυτό πολλές φορές προκαλεί καταστροφές, έτσι και με την αλαζονεία των ανθρώπων δημιουργούνται ανισορροπίες που το Σύμπαν σπεύδει να διορθώσει, με καταστροφικά πολλές φορές αποτελέσματα».
Αν κάτι χαρακτηρίζει την παράσταση, είναι το έντονο μουσικό μέρος. Τρεις μουσικοί επί σκηνής, μια σύνθεση φυσικών οργάνων και ηλεκτρονικά επεξεργασμένων οργάνων: ένας με κρουστά, ένας με έγχορδα κι ένας χειριστής sampler εκτελούν τη μουσική που έχει γράψει ο Τάκης Φαραζής, μόνιμος συνεργάτης της Κονιόρδου. Λέει για τη δική του συμβολή στον Ιππόλυτο: «Το έργο έχει πολλά τραγουδιστικά μέρη: τέσσερα χορικά, εκ των οποίων τρία είναι μεγάλα, και το ένα μικρό, και την πάροδο. Υπάρχουν δύο Χοροί, ένας γυναικείος κι ένας αντρικός, ο οποίος τραγουδάει το ένα χορικό και καθώς είναι κυνηγοί, υπάρχει μια σαφής κατεύθυνση να υμνούν την Άρτεμη και να θρηνούν. Ο κώδικας που διαλέξαμε γι’ αυτούς ήταν μια αναφορά στις Γεωργιανές πολυφωνικές χορωδίες που έχουν ιδιαίτερο χρώμα στα δυναμικά τους τραγούδια. Το ύφος του γυναικείου χορού, και επειδή είναι πιο αποστασιοποιημένος έτσι πώς τον χειρίζεται ο Ευριπίδης, διαλέξαμε να έχει κέλτικα στοιχεία, να είναι λίγο πιο ονειρικό και όχι τόσο δραματικό. Όλα αυτά, βέβαια, φιλτραρισμένα από το ελληνικό φίλτρο». Η μουσική σε αυτά τα χορικά λειτουργεί ως χαλί που υποστηρίζει τους στίχους ή είναι μελοποιημένοι στίχοι σε μορφή τραγουδιών; «Σε πολύ μεγάλο βαθμό είναι μελοποιημένα κι ενώ άλλες φορές αναγκαζόμουν να τροποποιώ τους στίχους, αυτήν τη φορά δεν χρειάστηκε. Όσον αφορά την υπόλοιπη μουσική, πάντως, προσπαθούμε ο κάθε ρόλος να έχει κάποιον ήχο, κάποιο όργανο που να τον σηματοδοτεί. Γενικά, υπάρχει μεγάλη ποικιλία, θα έλεγα ότι είναι μια μουσική παράσταση. Η μουσική έχει μια παράλληλη διαδρομή κάτω από το έργο».
Ο Νίκος Κουρής, που υποδύεται τον Ιππόλυτο, χρειάστηκε να βρει τις δικές του αναγωγές για να ερμηνεύσει τον νέο αυτό άντρα που έχει παραδοθεί στην καθαρότητα και την αφοσίωση στη θεά Άρτεμη. Εξηγεί: «Βρίσκω ομοιότητες με ανθρώπους που επιλέγουν έναν τρόπο ζωής αφιερωμένο στον θεό, μια αποσύνδεση από την ύλη και το σώμα, όπου η ηδονή πηγαίνει πια μόνο στο πνεύμα, στη στέρηση και στην οικονομία. Μια “νηστεία” για την εξύψωση, την καθαρότητα, για να αποσυνδεθεί ο άνθρωπος από εύκολες απολαύσεις που στην πραγματικότητα δεν τον γεμίζουν, τον αδειάζουν. Ο Ιππόλυτος, που έχει αυτή την απόλυτη γραμμή στη ζωή του, ξαφνικά κατηγορείται για κάτι που δεν θα μπορούσε ποτέ να έχει κάνει. Επειδή όλα τα πράγματα στη ζωή έτσι γίνονται, επιλέγει να μείνει στη δική του ποιότητα και να κρατήσει τον όρκο τιμής που έδωσε στην τροφό, η οποία του αποκάλυψε τον έρωτα της Φαίδρας γι’ αυτόν, και να πληρώσει τραγικά αυτή του την επιλογή. Γιατί ο όρκος τον δένει και δεν μπορεί να τον εγκαταλείψει. Αν τον πατήσει, δεν έχει νόημα, αλλά και να μην τον πατήσει θα είναι ολέθριο, άρα αυτό το πρόσωπο είναι τραγικό, γιατί δεν μπορεί παρά να πληρώσει το υπέρτατο τίμημα για την επιλογή του. Ως εκ τούτου, γίνεται φάρος, γιατί δεν υπάρχει περίπτωση κάποιος να μείνει τόσο πιστός, τόσο καθαρός, τόσο κόντρα σε όλα και να μην πληρώσει. Γι’ αυτό στη ζωή αρχίζουμε τις εκπτώσεις, για να μην πληρώσουμε το τίμημα που ζητάει μια απόλυτη στάση».
Τροφός είναι η Λήδα Πρωτοψάλτη, προσωπική επιλογή της Κονιόρδου, η οποία πρώτη φορά παίζει στο Εθνικό Θέατρο, παρόλη τη μεγάλη της διαδρομή στο σύγχρονο θέατρο. Είναι ενθουσιασμένη για τη συμμετοχή της και λέει σχετικά: «Η τροφός είναι ένας δύσκολος και σύνθετος ρόλος, ουσιαστικά πρωταγωνιστικός, γιατί από τα χέρια της περνάνε όλα. Αυτή είναι που σπρώχνει τη Φαίδρα να της εξομολογηθεί την “αρρώστια” της, τον έρωτά της για τον Ιππόλυτο κι αυτή το μεταφέρει σε εκείνον. Εκεί αρχίζει η τραγωδία». Μία άλλη έκπληξη της παράστασης είναι η Μάρθα Φριντζήλα, η οποία κλήθηκε από τη σκηνοθέτιδα να υποδυθεί την Αφροδίτη. Η ίδια έχει αρκετά χρόνια να συμμετάσχει σε τραγωδία ως ηθοποιός, αλλά είναι ενθουσιασμένη για τη συνεργασία της με την Κονιόρδου: «Η Λυδία είναι δασκάλα μου και είχα πολλά χρόνια να συνεργαστώ μαζί της. Όταν μου πρότεινε τον ρόλο μιας Θεάς, και μάλιστα της Αφροδίτης, ήταν αδύνατον να αρνηθώ, ήταν σαν δώρο για μένα. Η Αφροδίτη είναι μία πολύ ισχυρή θεότητα, η παλιότερη από τους καινούργιους θεούς, με εντυπωσιακή δύναμη. Έχει όλα τα καλά και τα κακά στοιχεία, περισσότερο από κάθε θεό. Είναι η μητέρα όλων, είναι ο Έρωτας, η θάλασσα, η απόλυτη γυναίκα. Δεν μπορούσα παρά να τον δεχτώ».
Θησέας είναι ο Θέμης Πάνου, η νέα μετάφραση της Νικολέττας Φριντζήλα, η σκηνογραφία του Βασίλη Μαντζούκη, τα κοστούμια της Έλλης Παπαγεωργακοπούλου, η κίνηση της Μαριάννας Καβαλλιεράτου, η μουσική διδασκαλία της Μελίνας Παιονίδου και οι φωτισμοί του Αλέκου Αναστασίου.
Εθνικό Θέατρο - Λυδία Κονιόρδου
Ιππόλυτος του Ευριπίδη
25-26 Ιουλίου, 21:00
Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου
σχόλια