Γεννήθηκα στην Ξάνθη, και επέστρεψα μόνιμα στην πόλη με την οικογένειά μου στα δύο μου σχεδόν. Το πρώτο μας σπίτι μας ήταν πίσω από το τζαμί στη περιοχή του Ασά Μαχαλά (νότια συνοικία) και οι περισσότεροι γείτονές μας ήταν μουσουλμάνοι, κάτι που για εμάς ήταν πρωτόγνωρο αλλά και γοητευτικό. Έπαιζα με τους μουσουλμάνους φίλους μου, τον Χασάν και την Αλιέ, έμπαινα στα σπίτια τους, όπως και στο τζαμί, και ανέβαινα στον μιναρέ. Ήταν μια διαφορετική, εξωτική εμπειρία για μένα, που έγραψε μέσα μου και διαμόρφωσε τον τρόπο που σκέφτομαι και βλέπω τους ανθρώπους.
Η Ξάνθη είναι μια μοναδική περίπτωση πόλης. Έχει πλούτο, μαγεία, πολιτισμούς που τη συνέχουν ακόμη και σήμερα, χρώμα και ζωντάνια. Έχει την υπέροχη Παλιά Πόλη με τα στενά σοκάκια της, τα καλοδιατηρημένα αρχοντικά με τη χαρακτηριστική αρχιτεκτονική και τη μείξη Δύσης και Ανατολής που αποτελούν έναν εκπληκτικό συνδυασμό διαφόρων στοιχείων: του ελληνικού νεοκλασικισμού, της τοπικής αρχιτεκτονικής και της οθωμανικής τεχνοτροπίας. Είναι αυτό το σημείο της πόλης όπου βυθίζεσαι στο παρελθόν και όλα θυμίζουν την belle époque της τεράστιας οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής άνθησης της πόλης (1870-1910). Εκεί είναι και ο Κόσυνθος ποταμός που ξεκινά από τη Ροδόπη, διασχίζει τα Πομακοχώρια της ορεινής Ξάνθης και περνά μέσα από τον παραδοσιακό οικισμό της. Τα νερά του κυλούν ήρεμα και προσφέρουν ένα εξωτικό σκηνικό για βόλτες και περιηγήσεις. Ο Κόσυνθος είναι και το φυσικό σύνορο μεταξύ της Παλιάς Πόλης των πλούσιων καπνεμπόρων και του συνοικισμού Σαμακώβ των καπνεργατών. Το εκπληκτικό είναι πως ο επισκέπτης, αλλά και ο μόνιμος κάτοικος, μπορεί με ένα απλό βήμα να περάσει από τη βουή της καθημερινότητας με τις σύγχρονες συνήθειες στην ησυχία του ζωντανού παρελθόντος και στην αισθητική που γαληνεύει το μυαλό και σε ξεκουράζει.
Η Ξάνθη είναι ερωτεύσιμη. Δεν είναι εύκολη. Είναι δύσκολη. Είναι και στην Ανατολή και στη Δύση. Είναι και αλάτι και ζάχαρη. Σύμφωνα με έναν μύθο πήρε το όνομά της από μια Αμαζόνα που τη λέγανε Ξάνθη. Σε κάθε περίπτωση, όταν έρχεσαι, δύσκολα την αποχωρίζεσαι.
Η μοναδικότητα της πόλης έχει να κάνει και με την πολιτιστική δραστηριότητα που εδώ και δεκαετίες αποτελεί σήμα κατατεθέν της. Το Καρναβάλι της Ξάνθης (θρακικές λαογραφικές εορτές) συγκεντρώνει το ενδιαφέρον όλης της Ελλάδας αλλά και του εξωτερικού χάρη στις ποικίλες εκδηλώσεις του, με αποκορύφωμα το τελευταίο τριήμερο της Αποκριάς με την καρναβαλική παρέλαση, όπου χιλιάδες μεταμορφώνονται με τις ευφάνταστες στολές των καρναβαλικών συλλόγων σε ήρωες των κόμικς και ό,τι άλλο βάζει ο νους.
Συνηθίζω να περπατώ ως την παλιά μου γειτονιά, στην περιοχή των καπναποθηκών, εκεί όπου έζησα τα καλύτερά μου χρόνια και που τριγύρω στα επιβλητικά κτίρια ακόμα μπορείς να μυρίσεις τον καπνό, να μπεις και να περιηγηθείς στα μοναδικά κτίσματα. Εκεί παίζαμε μπάλα με τους συνομήλικούς μας μουσουλμάνους στο ιδιότυπο ματς «Οδός Έλλης - περιοχή Πούρναλικ», όπου καταλήγαμε με ματωμένα κεφάλια, χέρια και γόνατα, γιατί παίζαμε στο χαλικόχωμα· στη μια πλευρά του γηπέδου ήταν ο πέτρινος τοίχος της πάλαι ποτέ εφορίας, οπότε το επιτυχημένο τζαρτζάρισμα πάντα περιείχε κόλλημα του αντιπάλου στο πέτρινο τοιχίο. Εκεί, λοιπόν, συναντώ την πρώτη νιότη μου, ακόμα ακούω τις φωνές των δεκάδων φίλων μου, εκεί έρχομαι σε ηρεμία και ισορροπία, αφού εκείνη την εποχή όλα είχαν αληθινή γεύση, όψη και μυρωδιά.
Για φαγητό θα πάω, πού αλλού, στη Παλιά Πόλη και στο Μεζέ μπαρ γιατί το να τρως σε ένα διατηρημένο σπίτι στο κέντρο της παλιάς Ξάνθης, που έχει φοβερά πιάτα, είναι εμπειρία ασύγκριτη. Επίσης, εκεί κοντά βρίσκεται η ταβέρνα «Παλιά Πόλη» με τα τέλεια κρεατικά και τις πολλές ποικιλίες τοπικών οίνων. Η Ξάνθη είναι γνωστή και για τη νυχτερινή ζωή της και την «παραλία» της. De Novo, Baiser Café Bar, Κυβερνείο στην παραλία απέναντι από το Πολυτεχνείο και Τυφλόμυγα, Ερμής και Μισιρλού στην Παλιά Πόλη δίνουν ζωντάνια και πολλές επιλογές όλη τη μέρα για διασκέδαση. Το στέκι μου είναι το (βραβευμένο!) Εspressonist - The Edition με την υπέροχη αισθητική στη διακόσμηση, τα εκπληκτικά κοκτέιλ και τα μοναδικά πιάτα.
Η πόλη μου είναι πασίγνωστη ως γαστρονομικός προορισμός και ως ο συνδετικός κρίκος της Ανατολής με την ευρωπαϊκή κουζίνα, τα υπέροχα γλυκά, τα κρασιά κ.λπ. Θα ήταν άδικο για τον επισκέπτη να μην επισκεφθεί ένα από τα πολλά μοναδικά ζαχαροπλαστεία της πόλης, ειδικά τον Παπαπαρασκευά με τις τρομερές καριόκες του. Τα σιροπιαστά γλυκά, οι ξηροί καρποί και το σουτζούκ λουκούμ θα τα βρείτε παντού με γεύση μοναδική που θυμίζει την Ανατολή.
Θα πήγαινα κάποιον που επισκέπτεται πρώτη φορά την Ξάνθη στην Οικία του Μάνου Χατζιδάκι, ένα έργο τέχνης, ένα σημαντικότατο μνημείο πολιτισμικής κληρονομιάς. Πρόκειται για το κτίριο στο οποίο γεννήθηκε, μεγάλωσε, αλλά κυρίως μυήθηκε στον υπέροχο κόσμο της μουσικής αυτή η τεράστια προσωπικότητα που λέγεται Μάνος Χατζιδάκις. Το αρχοντικό υπήρξε κατοικία του Εβραίου καπνεμπόρου Ισαάκ Δανιέλ και χτίστηκε περίπου το 1890. Ο Δανιέλ πλούτισε εμπορευόμενος τον φημισμένο αρωματικό καπνό της περιοχής, τον μπασμά. Το κτίριο ήταν το μεγαλύτερο ιδιωτικό στην Παλιά Πόλη, γι' αυτό ήταν γνωστό ως La Grande Maison (Το μεγάλο σπίτι). Η αρχιτεκτονική του δεν είναι παραδοσιακή αλλά έχει επηρεαστεί από τον ευρωπαϊκό εκλεκτικισμό: έχει κόκκινα τούβλα, νεοκλασικά και ρομανικά στοιχεία, οροφογραφίες, τοιχογραφίες κ.ά. Αποτελεί ακόμα ίσως το πιο επιβλητικό αλλά και σημαντικό κτίριο της πόλης, αφού, εκτός της ιδιαιτερότητάς του αρχιτεκτονικά, είναι και ποτισμένο με την ιστορία του μεγάλου συνθέτη, πολίτη και φιλοσόφου Μάνου Χατζιδάκι.
Ο μεγάλος δημιουργός γεννήθηκε στην Ξάνθη στις 23 Οκτωβρίου 1925. Ο πατέρας του, Γεώργιος Χατζιδάκις, εγκαταστάθηκε στην πόλη, όπου άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου. Εκείνη την εποχή η Ξάνθη ζούσε τη μεγάλη άνθηση του καπνεμπορίου και οι εμπορικές συνεργασίες που αναπτύσσονταν με καπνεμπορικούς οίκους του εξωτερικού δημιουργούσαν ένα γόνιμο οικονομικό περιβάλλον μέσα στο οποίο μπορούσε να εργαστεί ο πατέρας Χατζιδάκις, προσφέροντας νομικές υπηρεσίες στις καπνεμπορικές επιχειρήσεις. Η οικογένεια νοίκιασε τον δεύτερο όροφο του διατηρητέου κτιρίου. Στο σπίτι αυτό ο Μάνος ξεκίνησε το μεγάλο του ταξίδι στον μαγικό κόσμο της μουσικής χάρη στο μεγάλο πιάνο που υπήρχε εκεί και στα μαθήματα που πήρε από την Αρμένισσα δασκάλα μουσικής Άννα Αλτουνιάν. Στον ίδιο δρόμο όπου βρίσκεται το αρχοντικό, στην οδό Ελευθερίου Βενιζέλου, υπήρχε και το μοναδικό ιδιωτικό σχολείο της Ξάνθης, όπου ο Μάνος έλαβε τα πρώτα του μαθήματα. Το 1932 η οικογένεια Χατζιδάκι εγκαταστάθηκε οριστικά στην Αθήνα.
Σήμερα, ο Πολυχώρος Τέχνης και Σκέψης «Οικία Μάνου Χατζιδάκι», όπως ονομάζεται, είναι ένας ζωντανός χώρος σύζευξης και συνάθροισης ιδεών και έκφρασης με στόχο την καλλιτεχνική δημιουργία. Στον πρώτο όροφο στεγάζεται το Πολύτροπον, όπου γίνονται οι περισσότερες εκδηλώσεις, και στον δεύτερο βρίσκεται η Αίθουσα Μνήμης του Μάνου Χατζιδάκι με παλιές φωτογραφίες δικές του και της οικογένειάς του, της Αρμένισσας δασκάλας του, παρτιτούρες των έργων του, ιδιόχειρες μουσικές σημειώσεις και λιγοστά προσωπικά αντικείμενα, τα οποία μαρτυρούν το πέρασμα του μεγάλου Έλληνα μουσικοσυνθέτη από τους χώρους του σπιτιού που αναμφισβήτητα έχει σημαδευτεί από την παρουσία του.
Άλλα ενδιαφέροντα σημεία της πόλης:
• Αρχοντικό Μωυσή - Λέσχη Ελληνικής Κοινότητας. Το αρχοντικό χτίστηκε από τον Εβραίο καπνέμπορο Μωυσή δίπλα ακριβώς στο χάνι που επίσης έχτισε ο ίδιος και ήταν ένα από τα 53 χάνια που είχε η Ξάνθη την περίοδο της ακμής της. Το κτίριο του αρχοντικού έχει στοιχεία από τη ρομανική αρχιτεκτονική, ενώ η χαρακτηριστική πέτρα του προέρχεται από τα λατομεία της Μάνδρας. Το αρχοντικό μέχρι πριν από κάποια χρόνια φιλοξενούσε το δημαρχείο, ενώ τώρα ανακαινίζεται για να στεγάσει πολιτιστικές δράσεις. Απέναντι βρισκόταν η Λέσχη της Ελληνικής Κοινότητας που χτίστηκε το 1860 από τον καπνέμπορο ευεργέτη της πόλης Μιχαήλ Ματσίνη. Σήμερα, ο χώρος ανήκει στη Φιλοπρόοδη Ένωση Ξάνθης (ΦΕΞ), έναν ιστορικό και πολιτιστικό σύλλογο της πόλης που ιδρύθηκε το 1952.
• Αρχοντικά Καλεύρα - Καλούδη - Κουγιουμτζόγλου. Στο πιο πολυφωτογραφημένο σταυροδρόμι της πόλης ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει μερικά από τα ωραιότερα αρχοντικά της Ξάνθης. Από τη μια μεριά βρίσκεται το αρχοντικό του καπνεμπόρου Καλεύρα με τη χαρακτηριστική σαχνισιά στον όροφο, καθώς χτίστηκε το 1850 με βάση την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Σήμερα λειτουργεί ανακαινισμένο ως η Δημοτική Πινακοθήκη της πόλης. Τα δύο αρχοντικά απέναντι ανήκαν στην οικογένεια Κουγιουμτζόγλου, που ήταν επίσης καπνέμποροι. Χτίστηκαν με βάση τον εκλεκτικισμό, που είναι εμφανής ιδίως στο μεγάλο δίδυμο αρχοντικό με τα κόκκινα τούβλα και τα τριγωνικά αετώματα. Το κτίριο αυτό στεγάζει σήμερα το Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο της ΦΕΞ.
• Πλατεία Μητροπόλεως. Στην πλατεία Μητροπόλεως, το κέντρο της παλιάς πόλης, βρίσκεται η Μητρόπολη της Ξάνθης που είναι αφιερωμένη στον αποκεφαλισμό του Τιμίου Προδρόμου. Είναι τρίκλιτη βασιλική, όπως όλες οι εκκλησίες της παλιάς Ξάνθης, χτισμένη στα 1839, ενώ το καμπαναριό είναι πολύ νεότερο. Δίπλα στη μητρόπολη βρίσκεται το μητροπολιτικό μέγαρο. Πρόκειται για ένα κτίριο με νεοκλασικά στοιχεία, που για να χτιστεί έδωσαν όλοι οι καπνεργάτες ένα μεροκάματο. Από την πλατεία φαίνεται ο μιναρές του πιο παλιού τζαμιού, του Αχριάν, που χρονολογείται στον 16ο αιώνα. Στην πλατεία βρίσκεται επίσης το 1ο Δημοτικό Σχολείο Ξάνθης. Το κτίριο χτίστηκε αρχικά ως Ματσίνειος Σχολή για την ελληνική κοινότητα από τον ευεργέτη της πόλης καπνέμπορο Μιχαήλ Ματσίνη.
• Χάνι Αβέρωφ. Το Χάνι Αβέρωφ χτίστηκε στην Ξάνθη το 1880, όπως μας πληροφορεί η σχετική επιγραφή στην είσοδο επί της οδού Μ. Καραολή, από τους αδελφούς Λάλα-Ζήση, των οποίων η οικογένεια είχε καταγωγή από την Ήπειρο. Πολλοί Ηπειρώτες είχαν έρθει και εγκατασταθεί στην Ξάνθη, ιδίως φημισμένοι μάστορες της πέτρας που βοήθησαν στην ανοικοδόμηση της πόλης μετά τους καταστροφικούς σεισμούς του 1829. Στην αρχική του μορφή, το Χάνι Αβέρωφ καταλάμβανε έναν χώρο πάνω από 3.000 τ.μ. και είχε 23 καταστήματα. Σήμερα διασώζεται περίπου το 1/3 του αρχικού οικοδομήματος. Στις δυο πλακόστρωτες αυλές που δημιουργούνται στο εσωτερικό των εναπομεινάντων κτισμάτων λειτουργούν πλέον γραφικά μπαράκια και χώροι εστίασης. Κάτω από τις φυλλωσιές των δέντρων και δίπλα σε πολύχρωμα λουλούδια δημιουργείται ένα περιβάλλον ιδανικό για ξεκούραση και για να απολαύσει ο επισκέπτης τον καφέ ή το ποτό του.
• Οι γέφυρες του Κόσυνθου. Ο Κόσυνθος, όπως ήδη είπαμε, είναι το ποτάμι της Ξάνθης. Σύμφωνα με τον μύθο, όταν τα άλογα του Θράκα βασιλιά Διομήδη έπιναν νερό από αυτό το ποτάμι, εξαγριώνονταν τόσο που έτρωγαν και ανθρώπους. Αυτά τα άλογα έπιασε ο Ηρακλής όταν ήρθε στην περιοχή για να φέρει σε πέρας έναν από τους δώδεκα άθλους του.
• Καπναποθήκη Π. Η Καπναποθήκη Π ή αλλιώς «Ρεζή», όπως είναι γνωστή στους παλιούς Ξανθιώτες, είναι ένα από τα πολλά καπνομάγαζα στα οποία γινόταν η εμπορική επεξεργασία του φημισμένου καπνού της περιοχής. Η καπναποθήκη χτίστηκε από το οθωμανικό μονοπώλιο στα 1890 περίπου και υπήρξε η μεγαλύτερη των Βαλκανίων με χωρητικότητα 49.000 τ.μ. Βρίσκεται μαζί με πολλές ακόμα καπναποθήκες και η κάτοψή της έχει σχήμα Π, εξού και το όνομά της.
Η μόνη δυσάρεστη και συγκλονιστική εμπειρία που έχω ζήσει στην πόλη ήταν το 1987, όταν κατά την κρίση με την Τουρκία η πόλη είχε μετατραπεί σε μια απομονωμένη περιοχή, όπου όλοι οι κάτοικοι ήταν φοβισμένοι, στο χείλος μιας εμπόλεμης κατάστασης, και κάτω από το σπίτι μου όλο το βράδυ της πρώτης ημέρας περνούσαν τανκς και έτρεμε συθέμελα όλη η περιοχή.
Ίσως, αν περπατήσετε στην Παλιά Πόλη ένα βράδυ με ησυχία, στα στενά και υποφωτισμένα σοκάκια, να ταξιδέψετε νοητά στον χρόνο και αυτόματα όλες οι αισθήσεις σας να γεμίσουν από μυρωδιές φαγητών γεμάτες σκόρδο και μπαχάρι και κύμινο, από τους ήχους που κάνουν οι οπλές των αλόγων στους γρανιτένιους κυβόλιθους, από μουσικές και χορούς στα αρχοντικά, από αρωματισμένο καπνό και διάσπαρτες λέξεις σε ελληνικά, εβραϊκά, αρμένικα, τούρκικα.
Ένας ιδιαίτερος άνθρωπος που με την τέχνη του αναβαθμίζει την πόλη μας και δίνει αξία στη περιοχή είναι ο Τριαντάφυλλος Βαΐτσης. Είναι ο άνθρωπος που ασχολείται με την τέχνη της σκιάς και έχει ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μουσεία της πόλης. Έργα τέχνης από σκουπίδια και ανακυκλώσιμα υλικά στα χέρια του Τριαντάφυλλου φωτίζονται κατάλληλα και μετατρέπονται σε σκιές στους τοίχους. Θα τον βρείτε στην Παλιά Πόλη να ξεναγεί όποιον βρεθεί στον δρόμο του – όποιος βρεθεί εκεί είναι σίγουρο ότι ξανάρχεται να τον δει και να ξανασυναντήσει την τέχνη του.
Δεν υπάρχει πιο όμορφη στιγμή από το να παίρνω απ’ το χέρι, πρωί χειμωνιάτικου ηλιόλουστου Σαββάτου, τον άνθρωπό μου, την Έλενα, και να ανεβαίνουμε, παίρνοντας έναν καφέ, στο ωραιότερο μπαλκόνι της πόλης, στο σπίτι του Μάνου. Η θέα και το φως σε γεμίζουν ενέργεια, αγναντεύοντας το άπειρο, γιατί απλώς έτσι ήθελε να το φτιάξει ο ευφυής, άγνωστος μέχρι τώρα αρχιτέκτονας. Να μπορείς να βλέπεις το βουνό και τη θάλασσα, αλλά να σε αγκαλιάζει και ο ουρανός. Σε αυτό το μπαλκόνι σμιλεύτηκε προφανώς μια μουσική ιδιοφυΐα, κερδήθηκε με κάποιον τρόπο ένα Όσκαρ μουσικής και γεννήθηκε ένας νεαρός πρίγκιπας της Ανατολής… ο Κεμάλ.
Η Ξάνθη είναι ερωτεύσιμη. Δεν είναι εύκολη. Είναι δύσκολη. Είναι και στην Ανατολή και στη Δύση. Είναι και αλάτι και ζάχαρη. Κατά έναν μύθο πήρε το όνομα της από μια Αμαζόνα που τη λέγανε Ξάνθη. Σε κάθε περίπτωση, όταν έρχεσαι, δύσκολα την αποχωρίζεσαι.
Ο Μιχάλης Πουσπουρίκας είναι πρόεδρος της Επιτροπής Διαχείρισης - Πολυχώρος Τέχνης και Σκέψης «Οικία Μάνου Χατζιδάκι» και co-founder της ΦΜ-ΕΠΙΧΕΙΡΕΙΝ, εταιρείας συμβούλων επιχειρήσεων.
