Δυο τεράστιες τεκτονικές πλάκες προκαλούν σημαντικά πολιτικά γεγονότα στον πλανήτη. Καθεμία φαίνεται να εξοφλεί λογαριασμούς με διαφορετικούς χρόνους. Η πρώτη με το παρελθόν, ιδίως με τις ακρότητες του εικοστού αιώνα. Η άλλη με το παρόν, ιδίως με τις μελλοντικές, απίστευτες αλλαγές στη ζωή και στην οργάνωση των κοινωνιών μας.
Στη μία τεκτονική πλάκα συναντούμε αγώνες και σκιρτήματα εναντίον των ολοκληρωτισμών, την επίμονη διάρκεια που έχουν κλασικά προβλήματα της ανθρωπότητας: πείνα, ακραία φτώχεια, πόλεμοι γύρω από το έθνος, τη θρησκεία ή τη φυλή. Στη δεύτερη τεκτονική πλάκα, η οποία κινείται, προκαλώντας, προς το παρόν, ασθενέστερους κραδασμούς, βλέπουμε κυρίως το υπαρξιακό άγχος της Δύσης και την ανάδυση λεπτών ζητημάτων γύρω από τις τεχνολογίες, την ποιότητα της ζωής και της δημοκρατίας.
Με δεδομένη όμως την αμοιβαία εξάρτηση χωρών και συστημάτων, η μία πλάκα συναντά και παρεισφρέει στην άλλη. Το πρόβλημα του αυταρχισμού και της υλικής μιζέριας, αυτά που λέμε συνήθως πως τα κληρονομούμε από το παρελθόν, πέφτει επάνω στα κενά νοήματος και στις αγωνίες ταυτότητας που απασχολούν πολλούς συγχρόνους.
Ξέρουμε, ας πούμε, πως η μεγάλη φτώχεια συνδέεται με τη σχετική αδιαφορία αν όχι με την αποδοχή του αυταρχισμού. Οι υλικές στερήσεις κάνουν αόρατο για όσους υποφέρουν το θέμα επιβίωσης του πλανήτη.
Υπάρχουν πολλοί που ακόμα και σήμερα αντιμετωπίζουν λ.χ. τα σημαντικά θέματα ψυχικής υγείας ή την υπαρξιακή απορρύθμιση ως πολυτέλειες πλουσίων και αργόσχολων. Το ίδιο – και περισσότερο‒ ισχύει και για τη στάση απέναντι στα ζώα ή για άλλες σύγχρονες ευαισθησίες που στα μάτια εκατομμυρίων φαντάζουν ως ματαιόδοξοι φόβοι των Δυτικών σχετικά με τη σωτηρία της ψυχής τους.
Ο δυο γιγαντιαίες τεκτονικές πλάκες συγκρούονται συνεχώς, συχνά όμως οι κόσμοι τους δεν αναγνωρίζει ο ένας το τραύμα του άλλου. Στη Δύση τείνουμε να ξεχνάμε τη στρατοπεδική βία, το τι σημαίνει μονοκομματισμός, το τι σημαίνει για τη ζωή ένα θεοκρατικό ή εθνικιστικό καθεστώς σε παραλήρημα.
Ο δυο γιγαντιαίες τεκτονικές πλάκες συγκρούονται συνεχώς, συχνά όμως οι κόσμοι τους δεν αναγνωρίζει ο ένας το τραύμα του άλλου. Στη Δύση τείνουμε να ξεχνάμε τη στρατοπεδική βία, το τι σημαίνει μονοκομματισμός, το τι σημαίνει για τη ζωή ένα θεοκρατικό ή εθνικιστικό καθεστώς σε παραλήρημα.
Ο βαρύς και ανελέητος πόλεμος στην Ουκρανία έκανε ορατές εικόνες απωθημένες ή λησμονημένες. Η παραμικρή απειλή όμως στο επίπεδο ζωής και στην αγοραστική μας δύναμη μας σπρώχνει σε στάσεις ηθικής μικρότητας: να λογαριάζουμε, ας πούμε, τα προβλήματά μας «σαν να είναι» περίπου όπως των άλλων, όσων έχουν την ατυχία να κατοικούν σε κοινωνίες πραγματικής καταστολής και βίας.
Κάθε αμυχή φαντάζει αγιάτρευτη πληγή, έλεγε ο Νίτσε, μιλώντας ειρωνικά για τους ανθρώπους των δημοκρατικών εποχών. Ναι. Οι πιο ειρηνικές κοινωνίες συνήθως υπερβάλλουν για το αίμα που χύνεται μέσα τους, ενίοτε δίχως να έχουν συνείδηση πως αυτό μπορεί να προσβάλλει τα θύματα των ολοκληρωτισμών.
Αν υπάρχει έτσι ένα στοίχημα προσωπικό και πολιτικό, είναι το να έχουμε επίγνωση πως καθεμία από τις τεκτονικές πλάκες έχει τη δική της σημασία, το δικό της πλαίσιο. Τα κομμάτια του κόσμου μπορεί να συνδέονται μεταξύ τους με χίλια δύο νήματα, με ροές εμπορευμάτων, πληροφορία, τραγούδια, αφηγήσεις.
Κάθε πρόβλημα όμως έχει τη δική του, ιδιαίτερη ταυτότητα και μια διακριτή περίμετρο. Δεν είναι όλα τα δεινά ποσοτικές διαβαθμίσεις μιας ενιαίας κλίμακας. Αυτήν τη στιγμή στο θεοκρατικό Ιράν ή στην κομμουνιστική (καπιταλο-κομμουνιστική) Κίνα το μείζον πρόβλημα είναι η ελευθερία στις πιο συμβατικές, «δυτικές», αστικές της διαστάσεις: στις ιδέες, στα γούστα, στη σεξουαλικότητα, σε νομικές και συνταγματικές προστασίες.
Εδώ μπαίνει μια τελεία. Ταυτοχρόνως, σε πολλές χώρες, πιο οικείες σε μας, το κυρίαρχο πρόβλημα είναι το νόημα της κοινωνικής ελευθερίας και των δημοκρατικών τους θεσμών. Και από κοντά, φυσικά, όλα τα θέματα της αξιοπρεπούς διαβίωσης, της μείωσης των ανισοτήτων και του ελέγχου της οικονομικής και πολιτικής διαφθοράς.
Αρκετά από τα ζητήματα της μίας τεκτονικής πλάκας εμφανίζονται και στην άλλη. Η διαφθορά στο κράτος ή, προφανώς, οι περιβαλλοντικές κρίσεις που δεν γνωρίζουν σύνορα. Όμως πρέπει να έχουμε κατά νου την τέχνη τού να κάνουμε διακρίσεις: να μην μπερδεύουμε τον θάνατο με το κρυολόγημα, την αστυνομία του Ιράν με τη δική μας αστυνομία, το κινέζικο Κ.Κ. με το οποιοδήποτε κυβερνών κόμμα στις δικές μας ευρωπαϊκές κοινωνίες.
Η ιστορική στιγμή που διανύουμε διαθέτει το παράδοξο της συνύπαρξης φαντασμάτων από το βαθύ παρελθόν και προφητειών από το απροσδιόριστο μέλλον. Αρχαϊκά φαινόμενα εισχωρούν στην αιχμή της τεχνολογικής καινοτομίας. Η ιδεολογία ενός γκουρού της ψηφιακής μεταμόρφωσης μπορεί να φέρει μέσα της ιδέες ενός καπιταλισμού που αντιστοιχούσε σε μια κοινωνία μικρών ιδιοκτητών και ανεξάρτητων εμπόρων. Μια μαφία με τελετουργικά που ανατρέχουν στην αγροτική κοινωνία μπορεί να διευθύνει διηπειρωτικά δίκτυα λαθρεμπορίου συνθετικών ναρκωτικών.
Κάμποσα δυτικά κράτη που ιδεολογικά αγανακτούν με τον ολοκληρωτισμό μπορεί να διατηρούν καλές σχέσεις με πολλά από τα καθεστώτα της χειρότερης ανελευθερίας, προσφέροντας τεχνολογίες και μέσα για την ενίσχυσή τους. Είπαμε: οι τεκτονικές πλάκες τρίβονται μεταξύ τους και ανταλλάσσουν ιδέες, μόδες, λογισμικά παρακολούθησης αντιπάλων, νόμιμα και παράνομα κέρδη.
Όμως όλη αυτή η τριβή κρατών και συστημάτων δεν πρέπει να μας οδηγεί σε συμψηφισμούς και ατυχείς συγκρίσεις. Στη Κίνα ή στο Ιράν οι πολίτες έχουν να αντιπαλέψουν απολυταρχικές δομές και πρακτικές. Στη Δύση, οι πολίτες έχουν κυρίως να βρουν τον τρόπο να αντισταθμίσουν τις βλαβερές συνέπειες του ατομικισμού, τις αδικαιολόγητες ανισότητες ή τη μετριότητα κυβερνήσεων και αντιπολιτεύσεων.
Δεν λέω πως το ένα είναι σοβαρό και το άλλο όχι, ή μικρό πράγμα. Υπάρχουν όμως ακόμα ζητήματα ζωής και θανάτου. Το βλέπουμε. Ζωής και θανάτου, στην κυριολεξία. Και αυτό δεν μπορεί να γίνεται εύκολη και επιπόλαιη κουβέντα, δίχως συναίσθηση της διαφοράς. Η αληθινή αλληλεγγύη με τα θύματα προϋποθέτει τελικά πως δεν τα μειώνουμε, βάζοντας σε πρώτο πλάνο ή φουσκώνοντας τα δικά μας παθήματα.
Είναι μια πράξη στοιχειώδους δικαιοσύνης να αφήσεις την κοπέλα από το Ιράν να δείξει εκείνη τον εχθρό της ή τον Κινέζο διαδηλωτή να ονοματίσει το δικό του πρόβλημα προτού αρχίσεις (ως παντογνώστης) να διορθώνεις τους πάντες, βεβαιώνοντάς τους πως ζεις κι εσύ σε μια Κίνα ή σε ένα Ιράν.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
