— Ισότητα στον γάμο - έναν χρόνο μετά. Τι κρατάτε και τι αφήνετε από αυτή την ιστορία;
Κρατάμε το ότι έγινε ένα σημαντικό βήμα προς την έμφυλη ισότητα, στο πεδίο του οικογενειακού δικαίου. Ο γάμος, ως σύμβαση του αστικού δικαίου, συνάπτεται πλέον χωρίς διάκριση με βάση το φύλο των μελλονύμφων, όπως ακριβώς δηλαδή προέβλεπε ο αστικός κώδικας και πριν από την αλλαγή του με τον νόμο 5089/2024. Δυστυχώς, η ουδέτερη διατύπωση του αστικού κώδικα δεν εφαρμοζόταν σωστά, αλλά ως εάν να εμπεριείχε διάκριση με βάση το φύλο. Θυμίζω ότι ο Άρειος Πάγος, στη γνωστή απόφασή του 1428/2017 για τους «γάμους της Τήλου» (γάμους ομοφύλων που είχαν τελεστεί ορθώς και νομίμως, κατά την άποψή μου, από τον αείμνηστο δήμαρχο Αλιφέρη), προτίμησε, αντί να αναχθεί στο ισχύον Σύνταγμα, να επιστρέψει 17 αιώνες πίσω, στον Μοδεστίνο, Ρωμαίο νομοδιδάσκαλο του 3ου μ.Χ. αιώνα, ο οποίος μάλιστα δεν ήταν Χριστιανός, σύμφωνα με τον οποίο «γάμος εστί ένωσις ανδρός και γυναικός και συγκλήρωσις του βίου παντός, θείου τε και ανθρωπίνου δικαίου κοινωνία».
Βεβαίως, καθαρά νομικά είναι λάθος να θεωρούμε, μετά τις επαναστάσεις του 18ου και 19ου αιώνα, με τις οποίες θεσπίστηκαν συντάγματα, και μετά την πρόοδο ως προς την ισότητα των φύλων που συντελέστηκε στον 20ό και στον 21ο αιώνα, ότι η διδασκαλία του Μοδεστίνου αποτελεί ενός είδους πηγή δικαίου για το ισχύον σήμερα δίκαιο. Ακόμα περισσότερο ήταν λάθος να προστίθενται από τη διοίκηση και τον δικαστή προϋποθέσεις του υποστατού του γάμου που δεν αναφέρονταν στον αστικό κώδικα. Αυτή η εσφαλμένη εφαρμογή και ερμηνεία έπρεπε, λοιπόν, να διορθωθεί από τον νομοθέτη, όπως και έγινε.
Μπορούμε, λοιπόν, να αφήσουμε πίσω τον 3ο αιώνα μ.Χ. και να αντικρίσουμε τον 21ο, πλέον με ευρύτερη εφαρμογή από αυτή που επιτεύχθηκε το 1983 με τη μεγάλη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου, της αρχής της έμφυλης ισότητας στο οικογενειακό δίκαιο. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα ακόμη σημαντικό βήμα προς την κατεύθυνση υλοποίησης της θεμελιώδους συνταγματικής αρχής που αποτυπώνεται στο άρθρο 4 παρ. 2 του Συντάγματος που λέει ότι «οι Έλληνες και οι Ελληνίδες έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις».
«Ο νόμος αυτός δεν επηρεάζει κανέναν που δεν θέλει να τον αξιοποιήσει για την προσωπική και οικογενειακή του ζωή. Δεν στερεί κάποιο δικαίωμα ή κάποιο έσοδο από κάποιον, δεν αυξάνει τους φόρους, δεν υποσκάπτει το κοινωνικό κράτος, αντιθέτως απλώς και μόνο ενδυναμώνει το φιλελεύθερο κράτος δικαίου».
— Πλέον έχουν ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις;
Για να το πω απλά, στο πεδίο του οικογενειακού δικαίου είναι πλέον -και διαχρονικά, εδώ και 40 χρόνια, επιβεβαιώνεται σε ολοένα περισσότερους τομείς σταδιακά, είτε νομοθετικά είτε μέσα από ορθές δικαστικές αποφάσεις που ερμηνεύουν σε συμφωνία με το ισχύον Σύνταγμα- αδιάφορο το φύλο των συζύγων και κατ’ επέκταση των γονέων. Αυτό επιτρέπει σε ζευγάρια με πολύχρονες πολλές φορές σχέσεις να τις υπάγουν πλέον στο δίκαιο, δηλαδή να συνάπτουν γάμο, χωρίς να παίζει ρόλο το φύλο τους.
καθηγήτρια Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του ΑΠΘ
Έτσι, και τα ομόφυλα ζευγάρια απολαμβάνουν πλέον ένα νομικό και κοινωνικό στάτους και ένα θεμελιώδες δικαίωμα, από το οποίο μέχρι πρότινος ήταν αποκλεισμένα. Δηλαδή η ισότητα στον γάμο συνεπάγεται, πλέον, αυτόματα και την όμοια μεταχείριση των συζύγων σε ό,τι αφορά τη γονεϊκότητα. Παιδιά που είχαν στην πραγματικότητα δύο γονείς στην καθημερινότητά τους μπορούν πλέον να τους αποκτήσουν και νομικά, και να νιώσουν έτσι και τα ίδια και οι γονείς τους μεγαλύτερη ασφάλεια και σιγουριά αλλά και κοινωνική αποδοχή. Διότι η θέσπιση ενός νόμου απηχεί αλλά και επηρεάζει και την κοινωνική αποδοχή, πέραν της νομικής της σημασίας.
— Από την ημέρα της ψήφισης του νόμου 5089/2024 για την ισότητα στον πολιτικό γάμο μέχρι σήμερα έχουν τελεστεί 405 πολιτικοί γάμοι. Τι μας δείχνουν αυτά τα στοιχεία;
Καταρχάς, μας δείχνουν ότι πολλά ζευγάρια ήταν έτοιμα από καιρό και περίμεναν αυτήν τη στιγμή, ακόμη και αν δεν πίστευαν ότι θα έρθει. Το ότι ο αριθμός δεν είναι τεράστιος δεν μειώνει τη σημασία του γάμου για το καθένα από τα άτομα αυτά, αντιθέτως την ενισχύει. Δείχνει όμως και κάτι άλλο: ότι όσοι κινδυνολογούσαν, αναμένοντας ξαφνικά να καταστραφεί η ετερόφυλη οικογένεια, γιατί θα επιτρεπόταν ο γάμος μεταξύ προσώπων ανεξαρτήτως του φύλου τους, έπεσαν έξω· λες και η πλειονότητα είναι αμφιφυλόφιλοι και ξαφνικά θα έκαναν ομόφυλες σχέσεις.
— Τι απαντάτε σε αυτούς που λένε ότι ο νόμος αυτός ήταν μια ατυχής στιγμή;
Ποιοι το λένε; Δεν ξέρω για ποιους ήταν ατυχής η στιγμή. Ίσως για κάποιους οπαδούς ή στελέχη της ΝΔ που θεωρούν το κόμμα τους ακροδεξιό ή ονειρεύονται να το κάνουν ακροδεξιό; Ποιος ατύχησε; Ο νόμος αυτός δεν επηρεάζει κανέναν που δεν θέλει να τον αξιοποιήσει για την προσωπική και οικογενειακή του ζωή. Δεν στερεί κάποιο δικαίωμα ή κάποιο έσοδο από κάποιον, δεν αυξάνει τους φόρους, δεν υποσκάπτει το κοινωνικό κράτος, αντιθέτως απλώς και μόνο ενδυναμώνει το φιλελεύθερο κράτος δικαίου ως προς στην έκφανσή του της ίσης ελευθερίας ανεξαρτήτως φύλου. Ίσως, βέβαια, ήταν δυστυχής, και όχι ατυχής, στιγμή για τους πολέμιους της ισότητας. Αυτό το κατανοώ, αλλά ευτυχώς –και όχι ατυχώς– η (έμφυλη) ισότητα αποτελεί αναφαίρετο στοιχείο του ευρωπαϊκού και ελληνικού νομικού και πολιτικού μας πολιτισμού.
— Ποια ζητήματα θεωρείτε ότι δεν έχουν διευθετηθεί επαρκώς τόσο για τα ίδια τα ομόφυλα ζευγάρια όσο και για τις οικογένειες που αυτά έχουν δημιουργήσει;
Για να εξετάσουμε τι διευθετήθηκε, άμεσα ή έμμεσα, για να δούμε και τι δεν διευθετήθηκε και λείπει: ο γάμος πλέον είναι μια σύμβαση που συνάπτεται ανεξαρτήτως φύλου, άρα μπορεί να τον συνάψει και ένα ομόφυλο ζευγάρι. Ωστόσο δεν υπάρχει ακόμα η δυνατότητα μη καταχώρισης φύλου, δηλαδή κάθε άτομο έχει υποχρεωτικά ένα νομικό φύλο, άρρεν ή θήλυ. Συνεπώς, τα τρανς και ίντερσεξ πρόσωπα καλύπτονται, αλλά όχι τα πρόσωπα που θα ήθελαν να μην εμπίπτουν στο έμφυλο δίπολο. Αυτόθροη συνέπεια του γάμου ομοφύλων είναι και ότι τα δύο άτομα που συνάπτουν γάμου είναι σύζυγοι.
Ο γάμος είναι γάμος, δεν θεσπίστηκε μια άλλη σύμβαση, όπως είχε γίνει με το σύμφωνο, που ευλόγως πλέον δίνει λιγότερα δικαιώματα στους συμβίους με σύμφωνο απ’ όσα ο νόμος αναγνωρίζει στους συζύγους (με γάμο). Συνεπώς, όπου στη νομοθεσία αναφέρεται η λέξη «ο σύζυγος» νοείται και «η σύζυγος», όπως γίνεται σε όλο το δίκαιο, που είναι διατυπωμένο με γλώσσα σεξιστική. Βέβαια, μπορεί να αναφέρεται σε βουλευτές, εργαζόμενους, ασφαλισμένου κ.λπ., αλλά, λόγω της συνταγματικής αρχής της έμφυλης ισότητας στην οποία ήδη αναφερθήκαμε, νοούνται και οι βουλεύτριες, οι εργαζόμενες, οι ασφαλισμένες κ.λπ.
— Τι συνεπάγεται αυτό;
Συνεπώς, αυτομάτως και αυτοθρόως, συνάγεται ότι επιτρέπεται η υιοθεσία από δύο συζύγους και η υιοθεσία ενός παιδιού εκ μέρους του συζύγου του ήδη νόμιμου γονέα. Ο νομικός όρος παραμένει και εδώ σεξιστικός, καθώς κάποτε μόνο αγόρια ήθελε μια οικογένεια να υιοθετήσει· για να είμαστε δίκαιο, μπορούμε να μιλάμε για τεκνοθεσία, για να αποφύγουμε το γλωσσικό παράδοξο «υιοθεσία κοριτσιού».
Το επισημαίνω, επειδή στη δημόσια συζήτηση ακούμε το λάθος να χρησιμοποιείται η λέξη «τεκνοθεσία» αντί του «απόκτηση τέκνου με παρένθετη»· αυτό είναι λάθος, η τεκνοθεσία είναι υιοθεσία! Βεβαίως, οι κοινωνικές υπηρεσίες ελέγχουν τον ή τη σύζυγο του νομικού γονέα με τους ίδιους όρους και προϋποθέσεις που θα τον ή την έλεγχαν αν επρόκειτο για ετερόφυλο ζευγάρι που μεγαλώνει ήδη μαζί τα παιδιά του ενός μέρους, και όχι με τον απαιτούμενο, πιο εξονυχιστικό τρόπο που θα έλεγχαν μια τεκνοθεσία ενός παιδιού που δεν σχετίζεται ακόμη νομικά με κανέναν εκ των δύο γονέων.
Εξίσου αυτόθροη και αυτονόητη συνέπεια είναι και η πρόσβαση σε ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή (ΙΥΑ) για τα έγγαμα ζευγάρια γυναικών. Η σύζυγος της γυναίκας που θέλει να πάρει σπέρμα (ή και ωάριο, αν δεν έχει) και να κυοφορήσει θα πρέπει να υπογράψει ότι συναινεί. Και αν θέλουμε να κάνουμε την ερμηνεία σύμφωνα με το Σύνταγμα και όχι σύμφωνα με κάποιον νομοδιδάσκαλο 15 αιώνες πριν, η σύζυγος της γυναίκας που συνέλαβε με ΙΥΑ καθίσταται, βάσει της υπογραφής της, και μητέρα του παιδιού που θα γεννηθεί, αυτόματα, χωρίς να απαιτείται εκ των υστέρων υιοθεσία (τεκνοθεσία, αν είναι κορίτσι το μωράκι που θα γεννηθεί).
— Τι θα λέγατε ότι λείπει;
Λείπει η ρητή αναγνώριση από τον νόμο ότι δύο γυναίκες σύζυγοι μπορούν να υιοθετήσουν (τεκνοθετήσουν), να κάνουν ΙΥΑ και να αναγνωριστούν ως γονείς αυτόματα (ανεξαρτήτως φύλου). Οι τρεις αυτές συνεπαγωγές είναι όμως αυτονόητες, καθώς, όπως είπαμε, ο γάμος μεταξύ ομοφύλων δεν είναι μια «άλλη» σύμβαση σε σχέση με τον γάμο ετεροφύλων αλλά είναι η ίδια ακριβώς σύμβαση, συνεπώς συνεπάγεται τις ίδιες ακριβώς έννομες συνέπειες.
Επίσης, δεν προβλέπεται το Τεκμήριο καταγωγής από γάμο (άρθρο 1465 ΑΚ), που προβλέπει ότι: «Το τέκνο που γεννήθηκε κατά τη διάρκεια του γάμου της μητέρας του ή μέσα σε τριακόσιες ημέρες από τη λύση ή την ακύρωσή του τεκμαίρεται ότι έχει πατέρα τον σύζυγο της μητέρας (Τέκνο γεννημένο σε γάμο)». Μπορεί, βέβαια, να υποστηριχθεί και εδώ ότι πρέπει να υπάρξει αναλογική εφαρμογή. Ωστόσο, είναι αλήθεια ότι η περίπτωση αυτή είναι διαφορετική από εκείνη στην οποία το τέκνο γεννήθηκε μέσω ΙΥΑ.
— Γιατί το λέτε αυτό;
Επειδή το τεκμήριο στηρίζεται σε μια εύλογη υπόθεση ότι το τέκνο εντός γάμου είναι το προϊόν της σεξουαλικής επαφής μεταξύ των συζύγων, η οποία όμως δεν είναι εύλογη μεταξύ ομόφυλων συζύγων (με την εξαίρεση ίσως των τρανς προσώπων). Αντίθετα, το τέκνο στην ΙΥΑ δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας σεξουαλικής αλλά μιας ιατρικής πράξης και η γονεϊκότητα του πατέρα δεν εγκαθιδρύεται λόγω της βιολογίας αλλά λόγω της νομικής βούλησης που αποτυπώνεται με την υπογραφή του, ακόμη και αν το σπέρμα προέρχεται από δότη.
Ομοίως, λοιπόν, στην ΙΥΑ δεσμεύεται μέσω της υπογραφής της, και όχι της βιολογίας, και η σύζυγος της γυναίκας που μένει έγκυος με τεχνητή γονιμοποίηση. Θα μπορούσε, βεβαίως, ο νόμος να προβλέψει και ρητά «τεκμήριο γονεϊκότητας από γάμο» και για τα ομόφυλα ζευγάρια, όπως ισχύει σε άλλες χώρες. Τέλος, ενώ μπορεί πλέον να αναγνωριστεί το παιδί ενός άνδρα ή ενός ζευγαριού ανδρών που γεννήθηκε από παρένθετη κυοφόρο στο εξωτερικό, δεν επιτρέπεται αυτό να γίνει εντός των ελληνικών συνόρων.
Έτσι, έχουμε την προφανή αδικία πολλά ετερόφυλα ζευγάρια να έρχονται στην Ελλάδα για να αποκτήσουν παιδί μέσω παρένθετης, αλλά ένας άνδρας (μόνος, ομοφυλόφιλος ή ετεροφυλόφιλος) ή έγγαμο ζευγάρι ανδρών να πρέπει να ταξιδέψει χιλιάδες χιλιόμετρα για να κάνει το ίδιο. Την ίδια στιγμή οι όροι, στον νόμο και στην πράξη, για ΙΥΑ και ειδικότερα παρένθετες κυήσεις στην Ελλάδα είναι πολύ επιτρεπτικοί, ιδίως μετά τον νόμο 4958/2022.
— Πόσο απειλητική είναι για τα ανθρώπινα δικαιώματα όλη αυτή η συζήτηση που κυριαρχεί μετά την εκλογή Τραμπ;
Ο τραμπισμός είναι μια αντιδραστική, όχι απλώς συντηρητική ιδεολογία. Επιτίθεται με σφοδρότητα στην ευρύτερη δημοκρατική, προοδευτική και φιλελεύθερη αντίληψη για ισότητα και δημοκρατία. Γνωστός στόχος του Τραμπ είναι πλέον οι πολιτικές DEI (Diversity, Equity, Inclusion) και ESG (Environment, Social and Governance), δηλαδή κατά της διαφορετικότητας, ισότητας και συμπερίληψης και κατά των κοινωνικών και περιβαλλοντικών πολιτικών. Το γεγονός ότι στην Ευρωπαϊκή Ένωση η μέριμνα για τις αξίες αυτές ενώνει τόσο τα κεντροδεξιά / χριστιανοδημοκρατικά όσο και τα κεντροαριστερά / σοσιαλδημοκρατικά, αριστερά και πράσινα κόμματα καθιστά και την Ε.Ε. συνολικά στόχο του τραμπισμού, όπως διαπιστώσαμε πρόσφατα στον λόγο του αντιπροέδρου Βανς στο Μόναχο.
Η αντιδραστική αυτή ιδεολογία θέλει να γυρίσει τις ΗΠΑ αλλά και στην Ευρώπη κάμποσες δεκαετίες πίσω, στις εποχές της λεγόμενης heterosexual white male supremacy, δηλαδή της επικυριαρχίας των λευκών ετεροφυλόφιλων ανδρών. Γι’ αυτό και στόχος είναι η διαφορετικότητα σε κάθε της μορφή, φυλετική, έμφυλη, εθνοτική κ.λπ. Οι λευκοί άνδρες πρέπει να κυβερνούν και να έχουν την εξουσία: σύμφωνα με την αντιδραστική αυτή ιδεολογία ο κόσμος χωρίζεται ρητά και αναμφίβολα σε δύο (μόνον) φύλα, βιολογικά και κατά αναπόδραστη συνέπεια κοινωνικά, και οι εκπρόσωποι του καθενός έχουν συγκεκριμένη θέση και συγκεκριμένο ρόλο. Οποιαδήποτε πολυχρωμία ενοχλεί.
— Ποιος είναι ο στόχος του τραμπισμού που αποκτά ισχυρότερη «φωνή»;
Οι περιβαλλοντικές και κοινωνικές πολιτικές ενοχλούν το μεγάλο κεφάλαιο, εκπρόσωπος του οποίου και των συμφερόντων του είναι ο Τραμπ και οι συν αυτώ. Ίσως ούτε καν εκπρόσωποι, διότι το ίδιο το κεφάλαιο πλέον κυβερνά, άμεσα και αδιαμεσολάβητα. Όσοι διαφωνούν πρέπει να φύγουν, να εξαφανιστούν, αν είναι δυνατό. Τελικός στόχος του τραμπισμού είναι προφανώς η εγκαθίδρυση ενός αυταρχικού καθεστώτος, μίας ακόμα electoral autocracy, ενός εκλεγμένου αυταρχικού ηγέτη που ελέγχει και την κοινωνία, και μάλιστα με τη φιλοδοξία να εξάγει το μοντέλο αυτό και στην Ευρώπη, όπου το γνωρίζουμε ήδη όχι μόνον από τον Πούτιν αλλά και στην Ε.Ε., με τον Βίκτορ Ορμπάν στην Ουγγαρία.
Βρισκόμαστε έτσι ως Ε.Ε. αλλά και ως ευρωπαϊκός πολιτικός πολιτισμός μεταξύ της Σκύλλας των ΗΠΑ και της Χάρυβδης της Ρωσίας, με δούρειο ίππο τα ακροδεξιά και νεοφασιστικά κόμματα στις ίδιες τις ευρωπαϊκές δημοκρατίες. Δυστυχώς, αν η ιστορία είναι πράγματι σπειροειδής και όχι γραμμική ως προς την πρόοδο, βρισκόμαστε στην εποχή της αντίδρασης, της αντεπανάστασης – ως επανάσταση εννοώ τις συνταγματικές επαναστάσεις και την επέκταση των τριών θεμελιωδών αξιών του συνταγματισμού, της ελευθερίας, της ισότητας και της αλληλεγγύης, που μας έδωσαν το μοναδικό στην παγκόσμια ιστορία δημοκρατικό, φιλελεύθερο και κοινωνικό κράτος του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα.
To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
