Οι Δενδρίτες είναι διακλαδιζόμενες κυτταρικές προεξοχές, αποφύσεις και συνάψεις νευρώνων που προσλαμβάνουν τη γνώση και συγκρατούν τις αναμνήσεις. Ταυτόχρονα, είναι και μια μορφή χιονονιφάδας που δημιουργείται σε πολύ χαμηλές θερμοκρασίες, όπου κάθε κρύσταλλος πάγου αποτελεί έναν αριστουργηματικό σχηματισμό. Όταν όμως η νιφάδα λιώσει, το σχέδιο χάνεται για πάντα και όλη η ομορφιά διαλύεται, χωρίς να αφήσει κανένα αποτύπωμα πίσω της.
Δενδρίτες τιτλοφορείται και το βιβλίο της Κάλλιας Παπαδάκη που κέρδισε το Βραβείο Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ένα μυθιστόρημα που αναφέρεται σε ιστορίες ανθρώπων που υπήρξαν, αλλά έσβησαν στον χρόνο. Επικεντρώνεται στο θέμα της μνήμης και στο αποτύπωμά της, στο αμερικάνικο όνειρο. Η μετανάστευση, η ενσωμάτωση και ο συνεχής αγώνας για την επιβίωση. Η ελπίδα, οι προσδοκίες, οι βεβαιότητες, τα όνειρα και το νέο ξεκίνημα. Αλλά και οι απογοητεύσεις, οι αμφιβολίες, οι ήττες, τα ερημωμένα σπίτια και η πτώση. Ήρωες που ενηλικιώνονται σε έναν κόσμο σκληρό και άδικο. Και ο χρόνος τους ξεγελά και τους συμπαρασύρει στη λήθη. Η Κάλλια Παπαδάκη γεννήθηκε στο Διδυμότειχο το 1978. Μεγάλωσε στη Θεσσαλονίκη και σπούδασε Οικονομικά στις ΗΠΑ, στο Bard College και στο Πανεπιστήμιο Brandeis. Γράφει ποίηση αλλά και σενάρια για τον κινηματογράφο.
Συναντηθήκαμε ένα ηλιόλουστο μεσημέρι στην περιοχή όπου μένει, στο Θησείο. Λατρεύει τις διαδρομές στην πόλη και αντλεί αισιοδοξία μέσα από τη δημιουργία. Για την Κάλλια Παπαδάκη η λογοτεχνία είναι μια επαναπραγμάτευση του ιστορικού και προσωπικού χωροχρόνου. Συμπεραίνω ότι η ησυχία του μεσημεριού συμβαδίζει με τη νηφάλια προσωπικότητά της. Στοχαστική, αυθεντική και με υπαρξιακές αναζητήσεις. Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου, όπως θα μου αφηγηθεί, γράφτηκε στην κουζίνα μιας κάμαρας στα Κύθηρα. Η συγγραφή αποτελεί το δικό της αποτύπωμα. Είναι το όνειρο της ζωής της που γίνεται πραγματικότητα. Και η βράβευση ήρθε ως ένα εισιτήριο για αναζήτηση νέων αναγνωστικών τόπων. Μια νίκη απέναντι στους προσωπικούς της δαίμονες. Παρόλο που, όπως θα υπενθυμίσει, «οι ήττες μάς καθορίζουν, αυτές τελικά θυμόμαστε περισσότερο. Οι νίκες ξεχνιούνται εύκολα».
— Το τρίτο σου βιβλίο κέρδισε το Βραβείο Λογοτεχνίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι μια επιβεβαίωση των κόπων του συγγραφέα;
Ήταν ένα αναπάντεχο δώρο, γιατί πριμοδοτεί τη μετάφραση. Δίνεται η δυνατότητα να μεταφραστεί το βιβλίο σε άλλες γλώσσες. Αυτός είναι ο σκοπός αυτού του βραβείου, να γνωρίσει ο συγγραφέας διαφορετικούς αναγνωστικούς τόπους. Το όνειρο κάθε συγγραφέα είναι να αποκτήσει ένα ευρύτερο κοινό. Παράλληλα, είναι μια επιβεβαίωση γιατί καθένας παλεύει με τους δαίμονές του όταν γράφει. Επομένως, τη χρειάζεσαι την αναγνώριση. Επίσης, πρόσφατα ένας φίλος Βρετανός συγγραφέας μού είπε ότι τα βιβλία που μεταφράζονται στην αγγλική γλώσσα αποτελούν το 2% της παγκόσμιας αγοράς. Άρα, στατιστικά, το να μεταφραστεί ένα βιβλίο είναι σχεδόν αδύνατον. Κατ' αυτό τον τρόπο, αισθάνομαι πολύ τυχερή.
Σημασία έχει να συνεχίζεις. Για μένα, που έχω περάσει περιόδους απογοητεύσεων και κατάθλιψης, σημαντικό είναι να σηκώνεσαι κάθε πρωί και να βάζεις στόχους. Ο στόχος των μικρών πραγμάτων της καθημερινότητας μπορεί να σε βοηθήσει καταλυτικά. Κανείς δεν φτάνει στη μεγάλη ζωή με την πρώτη αλλά βήμα-βήμα.
— Οι Δενδρίτες είναι η δική σου οπτική για την Αμερική;
Νομίζω ότι πάντοτε δίνουμε στα πράγματα τη δική μας θέαση και ανάγνωση του κόσμου. Αυτός είναι ο λόγος που γράφεις. Είναι ένα βιβλίο που προήλθε από τα χρόνια που έζησα στην Αμερική κι έχει να κάνει κυρίως με ανθρώπους που γνώρισα και που τους παρατήρησα μέσα στη διάρκεια του χρόνου. Ήθελα να γράψω για όσους δεν τα κατάφεραν. Και συγκεκριμένα για έναν άνθρωπο που, παρόλο που μόχθησε και προσπάθησε, οι συγκυρίες δεν του επέτρεψαν να εκπληρώσει τις προσδοκίες του.
— Γιατί επιλέγει ένας συγγραφέας να μιλήσει για εκείνους που δεν τα κατάφεραν;
Συνήθως γράφουμε και μιλούμε για όσους τα κατάφεραν. Άλλωστε, όπως πολλές φορές τονίζουμε, την Ιστορία τη γράφουν οι νικητές. Η αμερικανική παράδοση μιλά για το «μπορώ» καθώς και λέει πως αν επιμείνεις, θα πετύχεις. Πως αν είσαι ικανός θα τα καταφέρεις, επειδή όλα είναι θέμα δουλειάς και μόχθου. Προφανώς και δεν είναι έτσι τα πράγματα. Αντιμετωπίζουμε καταστάσεις που συχνά μας γονατίζουν κι εμείς πρέπει να αντισταθούμε. Δεν μπορούμε πάντοτε να αντιπαλέψουμε αυτό που έρχεται και τελικά υποκύπτουμε. Πιστεύω ότι τα μικρά και καθημερινά είναι αυτά που μπορούν να μας διαλύσουν, ενώ στα μεγάλα συνήθως συσπειρωνόμαστε.
— Πώς εξηγείς ότι πολλοί άνθρωποι δεν αφήνουν το αποτύπωμά τους στη ζωή;
Πρώτα πρέπει να ορίσουμε τι θεωρούμε ότι είναι το αποτύπωμα. Είναι αυτό χάρη στο οποίο, όταν θα έχουμε φύγει, κάποιοι θα μας θυμούνται; Και όσο θα μας ανασύρουν στη μνήμη τους σημαίνει ότι θα εξακολουθούμε να υπάρχουμε; Μήπως αποτύπωμα είναι η ίδια γραφή; Για μένα, είναι το έργο που αφήνεις πίσω σου, αλλά για άλλους μπορεί να είναι τα παιδιά, το γενεαλογικό τους δέντρο. Για τα πρόσωπα του βιβλίου αποτύπωμα ήταν η επιτυχία. Να αντιπαρέλθουν τη φτώχεια και την επιβίωση. Να μην επιστρέψουν στην πατρίδα με το πλοίο. Δηλαδή με τον ίδιο τρόπο που έφυγαν. Και αυτές τις προσδοκίες, τελικά, δεν τις εκπλήρωσαν, διότι η Ιστορία έκρυβε εκπλήξεις. Ένα οικονομικό κραχ, δύο παγκόσμιους πολέμους, ένα Βιετνάμ. Η κρίση κάθε φορά επαναλαμβάνεται, απλώς με νέο προσωπείο.
— Στο βιβλίο γράφεις για τους πάσχοντες εν καιρώ οικονομικής κρίσης. Στην Ελλάδα σήμερα έχουμε κρίση. Είναι χαμένος χρόνος η προσπάθεια σε τέτοιες περιόδους;
Η προσπάθεια αποτελεί το ελπιδοφόρο μήνυμα. Είναι η μόνη αντίσταση στον χρόνο. Μια μικρή νίκη που επιτυγχάνεται σε μια μεγάλη, χαμένη μάχη. Στο βιβλίο οι ήρωες προσπαθούν και αυτό εμπεριέχει κίνηση και δράση. Κατά βάθος, είναι ένα αισιόδοξο βιβλίο και, φυσικά, δεν είναι χαμένος κόπος το να αντιστέκεσαι. Άλλωστε, καθημερινά αντιστεκόμαστε στη φθορά του χρόνου, στο τέλμα, στη στάση και στο σάπιο, διότι συνεχώς κινούμαστε, παρόλο που το τέλος είναι δεδομένο.
— Υπήρχαν στιγμές στη ζωή σου που έφτασες στο σημείο μηδέν;
Νομίζω ότι όλοι αντιμετωπίζουμε τα δικά μας τέλματα και κάθε φορά το θέμα είναι πώς στέκεσαι και πάλι όρθιος. Σημασία έχει να συνεχίζεις. Για μένα, που έχω περάσει περιόδους απογοητεύσεων και κατάθλιψης, σημαντικό είναι να σηκώνεσαι κάθε πρωί και να βάζεις στόχους. Ο στόχος των μικρών πραγμάτων της καθημερινότητας μπορεί να σε βοηθήσει καταλυτικά. Κανείς δεν φτάνει στη μεγάλη ζωή με την πρώτη αλλά βήμα-βήμα.
— Από τα χρόνια που έζησες στην Αμερική τι επιλέγεις να κρατάς και τι έχεις αφήσει;
Ήταν τα ιδανικά φοιτητικά χρόνια. Άφησα πίσω μου την ανεμελιά, τα νιάτα και την πίστη ότι μπορούσες να αγγίξεις το οτιδήποτε. Αργότερα, βέβαια, έρχεται η ωρίμανση και μαθαίνεις ότι η ζωή έχει πολλές παύσεις και πισωγυρίσματα. Από κει κράτησα ότι όσο μεγαλώνεις, μαθαίνεις περισσότερο τον εαυτό σου και ανακαλύπτεις τις δικές σου πτυχές. Έτσι αποφάσισα ότι ήθελα να γράφω και δεν θα μπορούσα να κάνω τίποτε άλλο.
— Από πολύ νωρίς ήθελες να γίνεις συγγραφέας;
Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου. Κυρίως, όμως, διάβαζα πολύ όταν ήμουν μικρή. Και πιστεύω ότι έναν καλό συγγραφέα τον κάνει η ανάγνωση. Πρώτα δοκιμάζεσαι από την ανάγνωση και ύστερα από την γραφή.
— Γεννήθηκες στο Διδυμότειχο. Πώς είναι για ένα παιδί να μεγαλώνει σε έναν ακριτικό νομό;
Ως παιδί δεν έχεις πολλά «θέλω», απεναντίας μόνο καθημερινά και συγκεκριμένα. Αυτό που μου έμαθε όμως εκείνη η χρονική περίοδος είναι τα σύνορα. Η ζωή μου έχει να κάνει με μια εσωτερική μετανάστευση. Στην ηλικία των τεσσάρων ετών φύγαμε για τη Θεσσαλονίκη και στα 17 έφυγα για σπουδές στην Αμερική. Συνειδητοποίησα ότι τη μία μέρα είσαι εδώ και την άλλη μπορεί να είσαι αλλού. Στην ουσία, τι είναι το φυσικό σύνορο; Ο ίδιος τόπος που εμείς διαχωρίζουμε, το όμοιο που εμπεριέχει μια διαχωριστική γραμμή. Είχαμε το προνόμιο να μεγαλώνουμε σε εύκολα χρόνια, μιας σχετικής ευμάρειας. Ήμασταν μια γενιά που μπορούσε να σπουδάσει στο εξωτερικό και αυτό μας επηρέασε στον τρόπο σκέψης.
— Αν σου έλεγα να διαλέξεις μια εικόνα της ζωής σου, ποια θα ήταν αυτή;
Μια μέρα που ήμουν στο μετρό, σταμάτησε ξαφνικά ο συρμός γιατί υπήρχε ένα ιατρικό περιστατικό στον σταθμό των Αμπελοκήπων, ενώ εμείς, συμπτωματικά, ήμασταν σε εκείνον του Ευαγγελισμού. Όταν ο μηχανοδηγός ενημέρωσε από τα ηχεία γι' αυτό που είχε συμβεί, για μια στιγμή όλοι κόπασαν. Ο καθένας βυθίστηκε στις δικές του σκέψεις είτε για τον θάνατο που μπορεί να έρθει αναπάντεχα, είτε για ένα συγγενικό του πρόσωπο, είτε για το μέλλον. Όσο περιμέναμε κι οι πόρτες ήταν ανοιχτές, επικρατούσε μια σιγή. Μόλις οι πόρτες έκλεισαν για να συνεχίσουμε τη διαδρομή, το βουητό της ζωής επανήλθε και ο χωροχρόνος έκανε τα δικά του παιχνίδια. Συστολή και διαστολή του χρόνου. Ξαφνική σιωπή και όταν οι πόρτες έκλεισαν, η επαναφορά της ζωής με μια σκληρότητα και μια αγριάδα που δεν τη συναντάς εύκολα. Μια εγκάρσια τομή στον χώρο και στον χρόνο.
— Γιατί πιστεύεις ότι αυτά που μας στιγματίζουν είναι τα λάθη και οι αποτυχίες; Μήπως επειδή τα λάθη γεννούν αμφιβολίες;
Τις αποτυχίες μου τις θυμάμαι όλες σαν να έγιναν σήμερα. Είναι όπως οι έρωτες που δεν έζησες και σε καθορίζουν. Έχουν μια γεύση πικρή, που όμως επιστρέφεις συνεχώς σε κείνους. Πράγματι, οι αμφιβολίες μπορεί να δημιουργήσουν απορίες για το αν έπρεπε να πράξουμε διαφορετικά, αλλά είναι μια σύγκρουση με το παρελθόν με αποτέλεσμα να γεννιέται κάτι νέο και ανανεωτικό. Όπως έχει γράψει ο Τολστόι στην Άννα Καρένινα, όλες οι ευτυχισμένες οικογένειες είναι ίδιες. Γιατί, λοιπόν, να μιλήσεις γι' αυτές;
— Γράφεις για τους οικογενειακούς μικρόκοσμους. Δεν διακατέχονται από μια παθογένεια οι οικογένειες των χωρών του Νότου;
Μέσα στις οικογένειες υπάρχει κάτι το υποστηρικτικό και υπερπροστατευτικό. Άρα, σε ένα τέτοιο περιβάλλον δεν μπορείς να ωριμάσεις γρήγορα. Και όταν δίνεις, απαιτείς. Οι γονείς όσο δίνουν, τόσο πιο πολύ απαιτούν. Όταν όμως φεύγουν νωρίς τα παιδιά, οι γονείς δεν απαιτούν, γιατί έχουν ήδη διαρρηχθεί οι δεσμοί.
— Η γραφή σε βοηθά να θυμάσαι όσα θα ήθελες να ξεχάσεις;
Βοηθά στο να θυμηθείς, να ωραιοποιήσεις και να δώσεις τη δική σου οπτική γωνία στα γεγονότα. Να αλλάξεις τη ζαριά της ζωής σου.
— Στα κείμενά σου ο ρόλος του χρόνου είναι πολύ σημαντικός. Γιατί συμβαίνει αυτό;
Έχει να κάνει με τις εμμονές και τους φόβους μου. Με γοητεύει πολύ η φθορά, βρίσκω ότι εκεί υπάρχει ομορφιά. Ο φόβος και η επιθυμία απέχουν ελάχιστα μεταξύ τους. Φοβάσαι αυτό που επιθυμείς και επιθυμείς αυτό που φοβάσαι. Και ο χρόνος αναδεικνύει το υπαρξιακό κενό. Γεννιόμαστε και πεθαίνουμε με την ίδια αναγκαία ανάσα.
— Εσένα τι σου προκαλεί φόβο;
Η αρρώστια. Το βλέμμα πέφτει πάντα πάνω στο οικείο. Απ' όσα προσλαμβάνουμε, ό,τι είναι οικείο σ' εμάς, το απορροφάμε. Και το δικό μου βλέμμα στέκεται στους ανθρώπους που προσπαθούν, αλλά δεν τα καταφέρνουν. Με θλίβει όταν δεν μπορείς να κάνεις το επόμενο βήμα. Φοβάμαι όταν θα θέλω και δεν θα μπορώ.
— Γιατί απέχεις συνειδητά από τον κόσμο των social media;
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δημιουργούν μια αποσπασματικότητα στον τρόπο αντίληψης του κόσμου. Μένουν στο τμηματικό και όχι στο σύνολο. Δεν με ενδιέφεραν ποτέ τα επιμέρους σύνολα αλλά το «όλον» ενός ανθρώπου. Επίσης, αλλοιώνουν την πραγματικότητα και σου ρουφούν δημιουργικό χρόνο. Χάνεται η μέρα χωρίς να το καταλάβεις. Τα social media είναι ανθρωποφαγικά διότι έχουν την δυνατότητα να παραμορφώνουν. Δημιουργείς μία ή πολλές περσόνες και προτιμάς να ζεις μέσα από αυτές. Όταν τα λες όλα στο Facebook, τι απομένει να κρατήσεις για σένα; Δεν μπορείς να συνθέσεις τίποτα για τον εαυτό σου, ξοδεύεις παραγωγικό χρόνο χωρίς κανέναν λόγο. Γι' αυτό είναι χρήσιμο να διαβάζουμε λογοτεχνία και όσο μπορούμε να ασχολούμαστε με την τέχνη. Θα μας κάνει καλύτερους ανθρώπους.
— «Οι υποσχέσεις μοιάζουν με σκιάχτρα, φυλάνε αυτά που δεν μπορέσαμε να περισώσουμε οι ίδιοι» έχεις γράψει στην ποιητική συλλογή «Λεβάντα στον Δεκέμβρη». Τι σε γοητεύει στην ποίηση και γιατί στέκεσαι στις υποσχέσεις;
Πολλοί συγγραφείς ξεκινούν από την ποίηση. Για μένα είναι η πυξίδα μου. Η αρχή της συγγραφικής μου διαδρομής. Με γοητεύει η δυνατότητα συμπύκνωσης που δεν μπορείς να χρησιμοποιήσεις στα διηγήματα ή στα μυθιστορήματα. Ρυθμός, μουσικότητα και όλα καθορίζονται από μια κεντρική ιδέα. Όσον αφορά τις υποσχέσεις, πιστεύω ότι αυτές δεν έχουν αντίκρισμα. Μέσω των υποσχέσεων καλύπτεις τις δικές σου ανασφάλειες και τα ψέματα. Είναι η ανείπωτη αλήθεια. Αν ήθελες θα το έκανες, η πράξη είναι πιο σημαντική. Το ρήμα είναι πιο δυνατό από τα επίθετα ή τις μετοχές.
— Ο έρωτας πάντα κάνει ένα πέρασμα από τα βιβλία σου. Πώς τον ορίζεις;
Είμαι λίγο κυνική. Έχω τις ευαισθησίες μου, αλλά ίσως οφείλεται στο ότι δεν μπορώ εύκολα να γράψω για τον έρωτα. Έχει έναν λυρισμό που με αναστατώνει και με απομακρύνει.
— Το πρώτο σου βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων Ο ήχος του ακάλυπτου, είναι ιστορίες για την Αθήνα; Την αγαπάς την πόλη όπου κατοικείς;
Μου αρέσει πολύ να περπατώ και να ακούω ιστορίες ή να βλέπω εικόνες. Από αυτές συγκεντρώνω το υλικό μου. Στον ακάλυπτο παραμένουν καλά φυλαγμένα τα δικά μας μυστικά, αλλά εκεί πετάμε και ό,τι δεν χρησιμοποιούμε. Στην Αθήνα για μένα συνέβη η αλλαγή κατεύθυνσης της ζωής μου. Παραμένει μια τομή, εδώ έγινα συγγραφέας κι έγραψα τα σενάρια. Στην πόλη αυτή ανακάλυψα τον βηματισμό μου.
— Υπάρχει κάτι θετικό που αναγνωρίζεις στα χρόνια της κρίσης;
Το ότι αμφιβάλλεις συνεχώς για όλα και ότι περιοριστήκαμε στα σημαντικά. Οι Έλληνες ήταν πάντα ανυπόμονοι. Αλλά πιστεύω ότι χρειαζόμαστε μια ενδοσκόπηση και αυτή η περίοδος είναι μια καλή ευκαιρία. Μεγαλώσαμε προστατευτικά. Από τα δέκα που θα ήθελες να κάνεις, τώρα θα επιλέξεις μόνο τα δύο. Αλλά αυτά είναι που πάντα ήθελες πραγματικά. Το κακό είναι ότι αυτό παρατείνεται. Και ό,τι συμβαίνει παρατεταμένα, νοσεί. Η ακινησία οδηγεί στην έλλειψη διάθεσης και σε μια ζωή υπό προθεσμία.
— Πώς κατακτά κάποιος το δικαίωμα να είναι αυτό που θέλει;
Υπάρχουν δεσμεύσεις στην καθημερινότητά μας από τις οποίες δεν μπορείς να ξεφύγεις εύκολα. Σίγουρα, δεν είναι ωραίο να συμβιβάζεσαι, αλλά χρειάζεται πίστη στον εαυτό σου.
— Στην εποχή μας επανέρχεται πάλι ένας νεοφεμινισμός. Ποια είναι η δική σου άποψη;
Οτιδήποτε κατακτάς, δημιουργεί αντιδράσεις. Η δράση φέρνει αντίδραση. Γι' αυτό και είναι αναγκαίος αυτός ο νεοφεμινισμός. Ειδικά μετά την εκλογή του Τραμπ απαιτείται να είσαι φεμινίστρια αλλά και φεμινιστής. Αν κάποτε ο φεμινισμός ήταν γυναικεία υπόθεση, σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι απαραίτητο να γίνει αντρική υπόθεση. Τα πράγματα θα αλλάξουν όταν γίνουν και οι άντρες φεμινιστές.
— Ποια είναι η πιο σημαντική ελευθερία που έχουμε;
Η ελευθερία της επιλογής και της έκφρασης.
— Ένα μάθημα ζωής;
Η ανιδιοτελής αγάπη χωρίς προσδοκίες. Πολλές φορές, δυστυχώς, όλα μπαίνουν σε ένα ισοζύγιο.
Το βιβλίο της Κάλλιας Παπαδάκη «Δενδρίτες» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις.
