Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Η Πόρνη της Βαβυλώνας, Morgan Apocalypse, Λονδίνο, Αγγλία (1255). Φωτο: Graham S. Haber, the Morgan Library & Museum.

Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα

2

Αποκαλούμε κάποιον «τέρας» όταν κάνει κάτι βάναυσο και μη ανθρώπινο. Αλλά η κοινωνία μπορεί να κάνει τους ανθρώπους τέρατα και μέσα από τον τρόπο με τον οποίο τους απεικονίζει ή τους φέρεται.

Στην εποχή του Τραμπ, όπου η μετανάστευση παρουσιάζεται ως ύπουλη εισβολή, η έκθεση «Medieval Monsters: Terrors, Aliens, Wonders» στο Morgan Library & Museum της Νέας Υόρκης παρόλο που περιλαμβάνει κείμενα ηλικίας εκατοντάδων χρόνων, μοιάζει απόλυτα σύγχρονη.

Η έκθεση δεν παρουσιάζει μόνο βιβλία με μύθους ζώων και μονόκερους (αν και φυσικά υπάρχουν και πολλά από αυτά). Είναι μία ενδελεχής εξέταση του πώς τα τέρατα χρησιμοποιούνταν για προπαγάνδα στον Μεσαίωνα.

Μεταξύ των εκθεμάτων περιλαμβάνονται 70 χειρόγραφα, γλυπτά και άλλα αντικείμενα, κυρίως από τις συλλογές του Morgan, μαζί με κάποια δάνεια από άλλα μουσεία.

Η απεικόνιση τεράτων ήταν συχνά συνδεδεμένη με μέλη μη προνομιούχων κοινωνικών ομάδων με σκοπό να υποδηλωθεί ότι ήταν λιγότερο ανθρώπινοι. Αυτή η στρατηγική δικαιολογούσε την καταπίεση και μπορούσε να προκαλέσει ακόμα και βία.


«Η απεικόνιση τεράτων ήταν συχνά συνδεδεμένη με μέλη μη προνομιούχων κοινωνικών ομάδων, με σκοπό να υποδηλωθεί ότι ήταν λιγότερο ανθρώπινοι. Αυτή η στρατηγική δικαιολογούσε την καταπίεση και μπορούσε να προκαλέσει ακόμα και βία», γράφουν οι επιμελητές της έκθεσης Asa Simon Mittman και Sherry Lindquist στον συνοδευτικό κατάλογο.

«Εκτός από την αναπαράσταση μη κανονιστικών προτύπων μέσα στην ευρωπαϊκή χριστιανική κουλτούρα, όπως ατόμων με νοητικές ή φυσικές αναπηρίες, ολόκληρες ομάδες περιθωριοποιημένων ατόμων δαιμονοποιήθηκαν.

Εβραίοι και Μουσουλμάνοι, τους οποίους οι χριστιανοί έβλεπαν ως αμαρτωλούς επειδή αρνούνταν το Χριστό, αναπαριστάνονταν τερατώδεις, με μεγαλοποιημένα ή ζωώδη χαρακτηριστικά και άχαρα σώματα, όπως για παράδειγμα οι Εβραίοι που παρουσιάζονταν ως καρικατούρες –αναγνωρίζονταν από τα μυτερά τους καπέλα– οι οποίοι βασανίζουν τον Χριστό στο γερμανικό «Βιβλίο των Ωρών»του 13ου αι».


Σε γαλλικό θρησκευτικό βιβλίο του Μεσαίωνα, οι Εβραίοι απεικονίζονται να φορούν μυτερά καπέλα πίσω από το Επτακέφαλο Θηρίο και τον Ψευδοπροφήτη της Αποκάλυψης, να σπρώχνονται στη κόλαση, επιβεβαιώνοντας έτσι το προφίλ τους ως διώκτες της χριστιανοσύνης.

Σε ένα άλλο όπου απεικονίζεται δραματικά το μαρτύριο του Αγίου Κουεντίνου, ο άνδρας που τον βασανίζει κρατά ένα γιαταγάνι, σημάδι που υποδηλώνει ότι ήταν μουσουλμάνος – κι ας μην είχε ακόμα γεννηθεί ο Μωάμεθ όταν πέθανε ο  συγκεκριμένος άγιος τον 3ο αι μ.Χ.

Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Λεπτομέρεια από ταπετσαρία με Άγριους Άνδρες και Μαυριτανούς, Αλσατία, Στρασβούργο (1440). © Museum of Fine Arts, Βοστώνη.


Άλλα αντικείμενα μας προσφέρουν μια εικόνα της αντίληψης που υπήρχε στο Μεσαίωνα για τις γυναίκες, οι οποίες μπορούσαν να είναι είτε άγιες είτε ύπουλες και μοιραίες· δεν υπήρχε ενδιάμεσο.

Μία από τις πιο εντυπωσιακές εικονογραφήσεις είναι αυτή μίας φτερωτής σειρήνας στο γαλλικό Les abus du monde, όπου η τερατόμορφη γυναίκα έχει παρασύρει με το τραγούδι της πολλούς ανθρώπους στον πνιγμό.

Εντύπωση προκαλεί και η περίπτωση της Μαρίας Μαγδαληνής που γύρω στον 6ο αι μ.Χ. μεταμορφώθηκε από πιστή ακόλουθος του Χριστού σε ιερόδουλη, κι έτσι οι απεικονίσεις της στα θρησκευτικά βιβλία ακολουθούν μια πιο υπερφυσική ρότα.

Στην έκθεση παρουσιάζεται επίσης και ο τρόπος που οι μεσαιωνικοί διακοσμητές των βιβλίων χρησιμοποιούσαν την εικονογραφία για επίδειξη δύναμης συγκεκριμένων προσώπων, για παράδειγμα βασιλιάδων, ή για την απεικόνιση των αγίων την ώρα των μαρτυρίων τους – ακόμα και σε αυτές τις σκηνές οι άγιοι παρουσιάζουν μια υπερφυσική δύναμη.


Θα μπορούσαμε να γεμίσουμε ένα ολόκληρο βιβλίο με μύθους ζώων με τα τέρατα του Morgan, από το στόμα που απεικονίζει την είσοδο της κόλασης, έως τη ρίζα μανδραγόρα που στρίγγλιζε τόσο δυνατά κατά συγκομιδή που οι άνθρωποι έπρεπε να φορέσουν ωτοασπίδες.

Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Σειρήνα, από το Abus du Monde (The Abuses of the World), Γαλλία, Ρουέν (1510). Φωτο: Janny Chiu, the Morgan Library & Museum

Υπάρχουν ακόμα και τα αόρατα τέρατα στα οποία αποδίδονταν οι ψυχικές ασθένειες – ένα αυστριακό χειρόγραφο του 15ου αιώνα απεικονίζει έναν μαύρο δαίμονα να βγαίνει από έναν άνδρα κατά τη διάρκεια εξορκισμού, ενώ στο φόντο ένας μοναχός βάζει του χέρι του στη φωτιά για να αντισταθεί στον δαίμονα.

Όπως επισημαίνουν οι επιμελήτριες, η λέξη τέρας στα αγγλικά, «monster», έχει συνδεθεί από ακαδημαϊκούς του Μεσαίωνα με τα λατινικά monstrare που θα πει «δείχνω» (εξ ου και το «μοστράρω») και monere «προειδοποιώ».

Καθένα από αυτά τα καλλιτεχνήματα, αν και δημιουργήθηκαν για διακοσμητικούς λόγους, ήθελαν να δείξουν μια συγκεκριμένη αντίληψη για τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένου του φόβου και της περιέργειας για ανθρώπους που ζούσαν σε άλλους τόπους.

Καθώς η ανησυχία μας για τις πράξεις άλλων ανθρώπων συνεχίζει να χαρακτηρίζεται από λέξεις όπως «τέρας» και «τερατώδης», υποδηλώνοντας κάτι τρομακτικό και υπερφυσικό, η έκθεση Medieval Monsters προσφέρει μια ιστορική οπτική γωνία στην τάση μας να μεταμορφώνουμε όλους όσοι είναι διαφορετικοί σε τέρατα.

Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Το Μαρτύριο του Αγίου Βαρθολομαίου από το θρυλικό βιβλίο Hungarian Anjou legendary, Ιταλία ή Ουγγαρία (1325-1335). Φωτο: Janny Chiu, courtesy the Morgan Library & Museum.
Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Εξορκισμός στο αυστριακό χειρόγραφο Medieval Monsters: Terrors, Aliens, Wonders, περ. 1476-99. Morgan Library & Museum. Φωτο: Allison C. Meier
Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Η εξημέρωση του Δράκου Tarasque, από το βιβλίο Hours of Henry VIII, Γαλλία, Toυρ (1500). Φωτο: Graham S. Haber, courtesy the Morgan Library & Museum
Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Ο Ιωάννης ο Βαπτιστής, από το Prayer Scroll, Percival, Canon, Αγγλία, Γιορκσάιρ (1500). Φωτο: Graham S Haber, courtesy Morgan Library & Museum
Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Άγριος, γυναίκα και παιδί από το Βιβλίο των Ωρών, Βέλγιο (1490). Φωτο: Graham S Haber, courtesy Morgan Library & Museum
Πώς οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν τα τέρατα ως προπαγάνδα Facebook Twitter
Άποψη της έκθεσης.

Info:

Η έκθεση Medieval Monsters: Terrors, Aliens, Wonders παρουσιάζεται στο Morgan Library & Museum μέχρι τις 23 Σεπτεμβρίου.

Εικαστικά
2

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Άνοιξε το πολυαναμενόμενο πρώτο μουσείο μετανάστευσης

Εικαστικά / Fenix: Το πρώτο μουσείο μετανάστευσης άνοιξε στο Ρότερνταμ

Τι κοινό έχουν ένα πλοίο που κατασχέθηκε από τη Λαμπεντούζα, ένα κομμάτι του Τείχους του Βερολίνου και δύο γιγάντιες φωτεινές μπλε παντόφλες; Όλα βρίσκουν τη θέση τους στο νέο μουσείο της Ολλανδίας που επικεντρώνεται εξ ολοκλήρου στη μετανάστευση.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
O Χρήστος Οικονόμου και ο Ζώης Γέρος ξέρουν περισσότερα απ’ όσα περίμενα για την Τζένη Χειλουδάκη

Εικαστικά / O Χρήστος Οικονόμου και ο Ζώης Γέρος ξέρουν περισσότερα απ’ όσα περίμενα για την Τζένη Χειλουδάκη

O Χρήστος Οικονόμου και ο Ζώης Γέρος είναι δυο νεαροί ζωγράφοι και δυο πολύ καλοί φίλοι. Τους έφερε κοντά η αγάπη για τη μυθολογία, την τέχνη και μια ανεξήγητη εμμονή με την Τζένη Χειλουδάκη. Τα έργα τους πραγματεύονται το τραύμα με τρόπο ωμό και βαθύ. Παρά τα όσα θα πίστευαν πολλοί, διαψεύδουν τις φήμες που τους θέλουν ζευγάρι…
ΙΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΜΑΝΗΣ
Μυστήρια του σύμπαντος και σύγχρονα έργα τέχνης σε μια έκθεση στο Αστεροσκοπείο Αθηνών

Εικαστικά / Μυστήρια του σύμπαντος και σύγχρονα έργα τέχνης σε μια έκθεση στο Αστεροσκοπείο Αθηνών

Η έκθεση με τίτλο «Κοσμική Σκόνη/Άγνωστες Γαίες» αντλεί έμπνευση από την προσωπικότητα και το έργο του Γερμανού αστρονόμου Ιούλιου Σμιτ, διευθυντή του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών κατά τον 19ο αι., και μας προσκαλεί να περιηγηθούμε ανάμεσα σε μακρινούς πλανήτες και σε γήινα, απτά υλικά.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Καραβάτζιο: Κανείς δεν είχε ζωγραφίσει έτσι πριν από αυτόν

Guest Editors / Καραβάτζιο: Κανείς δεν είχε ζωγραφίσει έτσι πριν από αυτόν

Η έκθεση «Caravaggio 2025» αποτελεί μια σπάνια ευκαιρία για τους λάτρεις της τέχνης να έρθουν σε επαφή με τον ρεαλισμό και τη συναισθηματική δύναμη του ανυπέρβλητου καλλιτέχνη του μπαρόκ, ο οποίος επαναπροσδιόρισε την εικαστική αφήγηση και έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης ζωγραφικής.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ
Ο Άγγελος Παπαδημητρίου ανάγει το κοινό γούστο σε καλλιτεχνική χειρονομία μεγάλης δυναμικής 

Εικαστικά / Το νέο έργο του Άγγελου Παπαδημητρίου είναι ένα εικονοστάσι για τα όνειρά μας

Ο αγαπημένος καλλιτέχνης επιστρέφει με ένα νέο έργο-εγκατάσταση στην Πινακοθήκη του Μουσείου Βορρέ, έναν χαιρετισμό στην Ελλάδα της Κάλλας και του Καβάφη, του Αττίκ και της Στέλλας Γκρέκα· μιας εποχής μεγάλης ευαισθησίας που έχει πια χαθεί.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
Γιατί να κοιτάμε τα ζώα; Δικαιοσύνη για τη μη ανθρώπινη ζωή

Εικαστικά / Η πρώτη μεγάλη έκθεση για τα δικαιώματα των ζώων στο ΕΜΣΤ

Πρόκειται για τη μεγαλύτερη έκθεση που έχει διοργανώσει το ΕΜΣΤ και για την πρώτη μεγάλη έκθεση με θέμα την ευημερία των ζώων διεθνώς, στην οποία συμμετέχουν περισσότεροι από 60 καλλιτέχνες από 25 χώρες (από Ευρώπη, Ασία, Αφρική και Αμερική) – πάνω από 200 έργα καταλαμβάνουν όλους τους ορόφους του μουσείου.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Romaine Brooks: Συμφωνία σε γκρι από μια ξεχασμένη κυρία της ζωγραφικής

Εικαστικά / Romaine Brooks: Η ζωγράφος με το ανδρόγυνο στυλ που έσπασε όλα τα ταμπού της εποχής της

Μια πρωτοπόρος καλλιτέχνιδα που έζησε μια συναρπαστική και αντισυμβατική ζωή, μέσα στη δίνη των «Roaring Twenties», δημιουργώντας τέχνη πέρα από τα κυρίαρχα ρεύματα του καιρού της.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
«Allspice» στο Μουσείο Ακρόπολης: Mια έκθεση για τις αρπαγές, τις λεηλασίες, τις διώξεις των πολιτισμών

Εικαστικά / «Allspice» στο Μουσείο Ακρόπολης: Mια έκθεση για τις αρπαγές, τις λεηλασίες, τις διώξεις των πολιτισμών

Ο Michael Rakowitz, χρησιμοποιώντας αντισυμβατικές προσεγγίσεις, ανοίγει έναν διάλογο με έργα συγκινητικά, φανερά πολιτικά, υπενθυμίζοντάς μας την επανάληψη οδυνηρών γεγονότων της Ιστορίας.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Κατερίνα Βαγενά: «Δεν καταλαβαίνω γιατί φερόμαστε λες και το να μεγαλώνεις είναι αρρώστια»

Οι Αθηναίοι / «Δεν έκανα την Κιμωλία για τα λεφτά αλλά για να δείξω αυτό που είμαι»

Eίναι η ιδιοκτήτρια της Κιμωλίας, του art café που έγινε σημείο αναφοράς στην Πλάκα. Δηλώνει αυτοδίδακτη στα πάντα και πιστεύει στη δύναμη των ανθρώπων να ξαναγεννιούνται. Η Κατερίνα Βαγενά είναι η Αθηναία της εβδομάδας.
ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ ΛΙΑΚΑΚΟΥ
CHECK ANTISOCIAL

Εικαστικά / Antisocial: Η Φρόσω Πίνη έφερε την τέχνη σε ένα θρυλικό αθηναϊκό αφτεράδικο

Στη στοά της Λεωκορίου, στου Ψυρρή, η Φρόσω με αφοσίωση δίνει ζωή σε έναν χώρο τέχνης που κάνει τους Αθηναίους να φτάνουν στην Cantina Social πιο νωρίς απ’ ό,τι είχαν συνηθίσει — και έτσι, τουλάχιστον, έχουν μαζί τους τα γυαλιά ηλίου· just in case.
ΖΩΗ ΠΑΡΑΣΙΔΗ
Ximena Maldonado Sánchez: «cardón, carmín y ola»

Εικαστικά / «Τα έργα μου δεν είναι φωτογραφίες, ούτε καρτ ποστάλ»

Η 26χρονη Μεξικανή ζωγράφος Ximena Maldonado Sánchez παρουσιάζει σε μία νέα έκθεση στην γκαλερί Bernier/Eliades στην Αθήνα μια τοπιογραφία με κάκτους, υπόγεια νερά και το κόκκινο του πάθους, που θυμίζει έντονα την πατρίδα της.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
Ένας Μάιος γεμάτος τέχνη: Όλες οι εκθέσεις που δεν πρέπει να χάσεις

Εικαστικά / Ένας Μάιος γεμάτος τέχνη: 24 εκθέσεις που αξίζει να δείτε

Οικολογία, αποικιοκρατία, εξουσία, η σχέση μας με τα ζώα, μετανάστευση, ρατσισμός: Η εικαστική κίνηση της Αθήνας σήμερα αναδεικνύει τα φλέγοντα και επίκαιρα θέματα που απασχολούν τους σύγχρονους εικαστικούς.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
Μπάμπης Ρετζεπόπουλος: Ένας ανένταχτος, εκλεκτικός και ασυμβίβαστος καλλιτέχνης

Εικαστικά / Η αθώα, ανόθευτη, παιδική ματιά στο έργο του Μπάμπη Ρετζεπόπουλου

Η Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων τιμά με μία αναδρομική έκθεση τον, γνωστό και ως Babis R., ζωγράφο και χαράκτη, έναν ανένταχτο καλλιτέχνη που, πέρα από το πολύτιμο εικαστικό του έργο, μάς άφησε παρακαταθήκη την ακεραιότητά του και την απροκατάληπτη στάση του απέναντι στην τέχνη.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
H εκρηκτική συνάντηση του Francis Bacon με τον Peter Beard

Σαν σήμερα / Φράνσις Μπέικον: «Σιχαίνομαι εννιά στις δέκα ζωγραφιές που βλέπω, ανάμεσά τους και τις δικές μου»

Σαν σήμερα το 1992 πεθαίνει ο σπουδαίος αιρετικός Βρετανός ζωγράφος και ανατόμος της ανθρώπινης υπαρξιακής αγωνίας. Ο Βασίλης Κιμούλης είχε μεταφράσει αποκλειστικά για τη LIFO αποσπάσματα από τις εκρηκτικές συνομιλίες του Μπέικον με τον φωτογράφο Peter Beard.
ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΙΜΟΥΛΗΣ
Η Κιμώνα τα μεσάνυχτα γίνεται γάτα

Εικαστικά / Όταν η Κιμώνα ήταν μικρή έκλεβε τους μαγνήτες του παππού της, του γλύπτη Takis

Η τοσοδούλα γκαλερί Red Carpet, με το τέλειο γκράφιτι στον τοίχο, ξεχωρίζει από μακριά στην οδό Σολωμού. Κόρη της εικαστικού Λυδίας Βενιέρη και εγγονή του γλύπτη Takis, η ιδιοκτήτριά της, η Κιμώνα, φιλοξενεί 7 καλλιτέχνες σε 15 τετραγωνικά. Όταν της μιλούν για τα Eξάρχεια τα μάτια της βγάζουν καρδούλες.
ΤΖΟΥΛΗ ΑΓΟΡΑΚΗ
Άγγελος Μεργές: Οff season παραθεριστές με χρώματα που εκπέμπουν ηλεκτρισμένη ενέργεια

Εικαστικά / Παραθεριστές ή πρόσφυγες; Οι αινιγματικές φιγούρες του Άγγελου Μεργέ

Ο 36χρονος Έλληνας ζωγράφος, με έδρα τη Ζυρίχη, εκθέτει στην γκαλερί Καλφαγιάν έργα του με διφορούμενες –έντονα χρωματισμένες και ηλεκτρισμένες– ανθρώπινες φιγούρες σε off season παραλίες, που θυμίζουν ήρωες του Αντονιόνι.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
Leigh Bowery: ακόρεστη όρεξη για έρωτα και υψηλή τέχνη από την καλτ φιγούρα που σημάδεψε μια εποχή

Nothing Days / Leigh Bowery: Ακόρεστη όρεξη για έρωτα και υψηλή τέχνη από την καλτ φιγούρα που σημάδεψε μια εποχή

Ο εκκεντρικός καλλιτέχνης που ο Boy George είχε χαρακτηρίσει ως «μοντέρνα τέχνη με πόδια» έζησε μια περιπετειώδη ζωή με εκατοντάδες συνευρέσεις στις τουαλέτες του Λονδίνου, δημιουργώντας ταυτόχρονα τέχνη με τα μοναδικά καλτ κοστούμια του που σημάδεψαν μια γενιά σχεδιαστών και εξακολουθούν να εμπνέουν.
M. HULOT