Όταν η σάτιρα στρέφεται κατά των αδύναμων: Η περίπτωση του Μάρκου Σεφερλή

Όταν η σάτιρα στρέφεται κατά των αδύναμων: Η περίπτωση του Μάρκου Σεφερλή Facebook Twitter
Το φιλί Μάρκου Σεφερλή - Κώστα Κόκλα στην παράσταση «Hairspray» στο Ακροπόλ (25/10/19). Φωτ.: NDP
0

ΑΣ ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΧΤΟΥΜΕ: Η σάτιρα δεν είναι μόνο γέλιο. Είναι κριτική, αμφισβήτηση και καθρέφτης της κοινωνίας. Τι συμβαίνει όμως όταν αυτός ο καθρέφτης παραμορφώνει και κοροϊδεύει τους πιο ευάλωτους; Όταν το γέλιο στρέφεται προς τα άτομα που βρίσκονται ήδη στο περιθώριο, η κωμωδία παύει να είναι αθώα.

Οι παραστάσεις του Μάρκου Σεφερλή έχουν γίνει αντικείμενο έντονης συζήτησης, καθώς πολλοί υποστηρίζουν ότι αναπαράγουν στερεότυπα που στιγματίζουν κοινωνικές ομάδες. Είναι λοιπόν θεμιτό να κρίνουμε αυτές τις παραστάσεις; Και αν ναι, πού χαράσσουμε τα όρια μεταξύ ελευθερίας της έκφρασης και κοινωνικής ευθύνης;

Η σάτιρα και τα όριά της

Η σάτιρα έχει μακρά ιστορία στην ανθρώπινη κουλτούρα. Από τους αρχαίους κωμικούς της Ελλάδας και της Ρώμης μέχρι την εποχή μας, η σάτιρα χρησιμοποιείται για να φωτίσει αδικίες, να αμφισβητήσει τις δομές εξουσίας και να γελοιοποιήσει συμπεριφορές που κρίνονται ως υπερβολικές ή άδικες.

Η σάτιρα μπορεί και πρέπει να στοχεύει στην εξουσία και τις κοινωνικές αδικίες, όχι στις ομάδες που αντιμετωπίζουν ήδη την περιθωριοποίηση.

Είναι ένας από τους πιο ισχυρούς τρόπους για να αναδείξει κανείς τα «στραβά» της κοινωνίας. Μέσα από την υπερβολή και τη γελοιοποίηση, βοηθά να αποδομηθούν προκαταλήψεις, να αποκαλυφθούν κοινωνικές ανισότητες και να ελεγχθούν οι δομές εξουσίας. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι κάθε μορφή σάτιρας είναι θεμιτή. Όταν ο στόχος της γελοιοποίησης είναι οι πιο αδύναμοι, τότε η σάτιρα κινδυνεύει να μετατραπεί σε προσβολή ή ακόμα και να εντείνει τα κοινωνικά στερεότυπα που καταπιέζουν τις ομάδες αυτές.

Είναι διαφορετικό να χρησιμοποιεί κανείς τη σάτιρα για να κρίνει ισχυρούς πολιτικούς, πλούσιους επιχειρηματίες ή την εξουσία και άλλο να γελάει με τους φτωχούς, τους άστεγους, τους μειονεκτούντες. Στην πρώτη περίπτωση, η σάτιρα λειτουργεί ως εργαλείο κοινωνικής κριτικής, ενώ στη δεύτερη κινδυνεύει να παγιώσει προκαταλήψεις και να ενισχύσει τον κοινωνικό αποκλεισμό.

Όταν η σάτιρα στρέφεται κατά των αδύναμων: Η περίπτωση του Μάρκου Σεφερλή Facebook Twitter
Ο ρόλος των κωμικών στην κοινωνία είναι να ενθαρρύνουν τον στοχασμό και τη συζήτηση, όχι να διαιωνίζουν τις κοινωνικές διακρίσεις.

Η ελευθερία της έκφρασης και η κοινωνική ευθύνη

Η ελευθερία της έκφρασης είναι θεμελιώδης σε κάθε δημοκρατία. Οι καλλιτέχνες έχουν το δικαίωμα να εκφράζονται χωρίς λογοκρισία και να θίγουν οποιοδήποτε θέμα επιθυμούν. Ωστόσο, η ελευθερία αυτή συνοδεύεται από κοινωνική ευθύνη. Ένας καλλιτέχνης, ιδίως όταν διαθέτει μεγάλο κοινό και επιρροή, πρέπει να αναλογιστεί τις συνέπειες του έργου του στην κοινωνία. Όταν ο Σεφερλής, για παράδειγμα, γελοιοποιεί ανθρώπους με βάση την εξωτερική τους εμφάνιση, τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό ή την εθνικότητά τους, συμβάλλει στην αναπαραγωγή κοινωνικών στερεοτύπων που περιθωριοποιούν αυτές τις ομάδες.

Η κωμωδία μπορεί να είναι ένα απελευθερωτικό μέσο, όταν στρέφεται ενάντια στην αδικία, αλλά μπορεί να γίνει καταστροφική όταν στοχοποιεί τους αδύναμους. Όπως αναγνωρίζεται ευρέως από κοινωνιολόγους και ψυχολόγους, το χιούμορ έχει την ικανότητα να διαμορφώνει τις κοινωνικές μας αντιλήψεις. Γι' αυτό είναι σημαντικό οι καλλιτέχνες να είναι προσεκτικοί, ώστε να μην επιτείνουν τη βία, τη μισαλλοδοξία ή την προκατάληψη.

Οι παραστάσεις του Σεφερλή στο σύγχρονο κοινωνικό πλαίσιο

Ο σύγχρονος κόσμος έχει αλλάξει δραματικά, με την κοινωνική ευαισθησία γύρω από θέματα ισότητας και δικαιωμάτων να αυξάνεται σταθερά. Ο πολιτικός διάλογος έχει γίνει πιο ευαίσθητος σε θέματα διακρίσεων, ενώ οι κοινωνίες προσπαθούν να προστατεύσουν και να ενισχύσουν τα δικαιώματα των πιο ευάλωτων μελών τους. Σε αυτό το πλαίσιο, η κωμωδία που βασίζεται στη γελοιοποίηση των αδυνάτων φαίνεται όλο και πιο παρωχημένη και ανάρμοστη.

Οι παραστάσεις του Σεφερλή, που συχνά χρησιμοποιούν στερεοτυπικές απεικονίσεις και προσβλητικά αστεία, μπορεί να θεωρηθούν ως κατάλοιπα μιας άλλης εποχής. Παρόλο που το κοινό του παραμένει πιστό και ενθουσιώδες, πολλοί επικριτές του επισημαίνουν ότι τέτοιου είδους κωμωδία δεν έχει θέση σε μια κοινωνία που προσπαθεί να προωθήσει την ισότητα και την αποδοχή της διαφορετικότητας.

Τα παραδείγματα είναι πολλά για να αναφερθούν όλα σε ένα μόνο κείμενο. Δεν πρόκειται μόνο για την απόπειρα του ηθοποιού να σατιρίσει το άτομο που νίκησε στη φετινή Eurovision, το Nemo, στοχοποιώντας παράλληλα τα non-binary άτομα. Για παράδειγμα, το 2011, υπήρξε ο 20λεπτος εξευτελισμός του Τρύφωνα Σαμαρά στην παράσταση «Η Μεγάλη του Γέλιου Σχολή». Το 2013, στην παράσταση «Σουλεϊμάρκ ο Μεγαλοπρεπής», παρουσιάστηκε ο χαρακτήρας «Ριρής», ένα γκέι αγόρι που ο συντηρητικός πατέρας του ήθελε να «ισιώσει» βάζοντάς τον στο επάγγελμα του χασάπη. Το 2014, ο ίδιος καλλιτέχνης υποδύθηκε την Κοντσίτα, ενώ το 2022 η σειρά «Super Mammy» στον ΑΝΤ1 προκάλεσε έντονες αντιδράσεις λόγω «χιουμοριστικών» αναφορών σε βιασμούς, και τελικά κόπηκε. Σε αυτές τις παραστάσεις υπάρχουν πολλά «αστεία» που στοχοποιούν Αλβανούς, που πατάνε στα κιλά των ανθρώπων, που μιλούν για «εύκολες» γυναίκες. Αυτά αποτελούν μόνο μικρό δείγμα της ευρύτερης σάτιρας του Σεφερλή.

Ο ρόλος των κωμικών στην κοινωνία είναι μέσα απ΄ το γέλιο να ανοίγουν το μυαλό των ανθρώπων, να αποκαλύπτουν τη μικρότητα των ισχυρών, να σαρκάζουν την εξουσία, να χαλαρώνουν τις κοινωνικές φοβίες, όχι να διαιωνίζουν τις κοινωνικές διακρίσεις. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι απόλυτα θεμιτό και μάλιστα αναγκαίο να κρίνουμε και να αμφισβητούμε παραστάσεις που δεν σέβονται τις ευάλωτες ομάδες.

Όταν η σάτιρα στρέφεται κατά των αδύναμων: Η περίπτωση του Μάρκου Σεφερλή Facebook Twitter
Η κοινωνία έχει το δικαίωμα και την ευθύνη να εξετάζει τις πολιτιστικές της πρακτικές και να αναρωτιέται αν αυτές προάγουν τη δικαιοσύνη και την ισότητα.

Το δικαίωμα της κριτικής και η δημοκρατική διαδικασία

Η κριτική είναι αναπόσπαστο κομμάτι της δημοκρατίας. Όπως ένας καλλιτέχνης έχει το δικαίωμα να εκφραστεί ελεύθερα, έτσι και το κοινό έχει το δικαίωμα να κρίνει το περιεχόμενο που του παρουσιάζεται. Το να ασκούμε κριτική σε παραστάσεις που προσβάλλουν ή ενισχύουν κοινωνικές ανισότητες δεν είναι λογοκρισία, αλλά μέρος του δημοκρατικού διαλόγου.

Η κοινωνία έχει το δικαίωμα και την ευθύνη να εξετάζει τις πολιτιστικές της πρακτικές και να αναρωτιέται αν αυτές προάγουν τη δικαιοσύνη και την ισότητα. Όταν μια παράσταση προκαλεί αρνητικές αντιδράσεις από συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, είναι σημαντικό να ακουστεί η φωνή τους και να διερευνηθεί αν η τέχνη αυτή συμβάλλει στην καταπίεση ή στην απελευθέρωση.

Η τέχνη και η ηθική ευθύνη

Κάθε καλλιτεχνική έκφραση έχει ηθικές συνέπειες. Όταν ένας καλλιτέχνης επιλέγει να παρουσιάσει αστεία ή σκετς που στοχεύουν σε κοινωνικά ευάλωτες ομάδες, πρέπει να είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει την κριτική που συνοδεύει την επιλογή του. Η τέχνη έχει τη δύναμη να ισχυροποιεί τις ανισότητες ή να τις αποδομεί. Επομένως, η κριτική είναι όχι μόνο αναμενόμενη, αλλά και αναγκαία σε μια υγιή δημοκρατία.

Συνοψίζοντας, η κριτική στις παραστάσεις του Σεφερλή –και γενικότερα στη σάτιρα που στρέφεται ενάντια στους αδύναμους– δεν είναι επίθεση στην ελευθερία της έκφρασης. Αντιθέτως, είναι άσκηση της ίδιας αυτής ελευθερίας και μια προσπάθεια για έναν πιο δίκαιο και ευαίσθητο πολιτισμό. Η σάτιρα μπορεί και πρέπει να στοχεύει στην εξουσία και τις κοινωνικές αδικίες, όχι στις ομάδες που αντιμετωπίζουν ήδη την περιθωριοποίηση.

Οπτική Γωνία
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Δυο καράβια των παιδικών χρόνων

Οπτική Γωνία / Η αριστοκρατική Μαριλένα και η τραχιά Μυρτιδιώτισσα όργωσαν τις ελληνικές θάλασσες, αφήνοντας το στίγμα τους

Βίος και πολιτεία δυο καραβιών που έγραψαν τη δική τους ξεχωριστή ιστορία στα όχι άγνωστα αλλά και όχι πάντοτε ήρεμα νερά της Ελλάδας.
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
«Η μόνη καλλιέργεια που σώθηκε είναι της καταναλωτικής πλάνης»

Ρεπορτάζ / «Η μόνη καλλιέργεια που σώθηκε είναι της καταναλωτικής πλάνης»

Ο συγγραφέας Γιάννης Μακριδάκης, που ζει στη Χίο και καλλιεργεί εκεί ο ίδιος τη δική του γη, περιγράφει στη LiFo την καθημερινότητα, που έχει αλλάξει ριζικά μετά τις φωτιές, και την προσπάθεια των κατοίκων να σταθούν ξανά στα πόδια τους.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Θα λήξει τον πόλεμο στην Ουκρανία ο Τραμπ και με ποιους όρους;

Βασιλική Σιούτη / Θα λήξει τον πόλεμο στην Ουκρανία ο Τραμπ και με ποιους όρους;

Πώς θα τελειώσει ο πόλεμος στην Ουκρανία και πόσο κοντά βρισκόμαστε σε αυτό το τέλος; Τραμπ και Πούτιν μοιάζουν αποφασισμένοι, αλλά ο Ζελένσκι και οι Ευρωπαίοι ηγέτες δεν βιάζονται.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Μαζωνάκης: Το χρονικό μιας (ακόμα) διαπόμπευσης

Οπτική Γωνία / Μαζωνάκης: Το χρονικό μιας (ακόμα) διαπόμπευσης

Αν έβγαζε κάποιος ένα συμπέρασμα από τον χειρισμό της υπόθεσης αυτής, θα έλεγε πως «όλα ήταν ένα λάθος». Ένα λάθος το οποίο πολλοί δεν το βλέπουν ως τέτοιο, καθώς θεωρούν αυτονόητο να μαθαίνουν πληροφορίες για τις ζωές των άλλων, ακόμα και αν αυτές έχουν δυσκολίες και απαιτούν σεβασμό.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ
Για τους «εμπρηστές της Πάτρας»: Ιδεολογικές καταχρήσεις μιας φωτογραφίας

Οπτική Γωνία / Για τους «εμπρηστές της Πάτρας»: Ιδεολογικές καταχρήσεις μιας φωτογραφίας

Από που προκύπτει το αναρχικό, πόσο μάλλον κάποιο «κομμουνιστικό» προφίλ των «εμπρηστών»; Από ένα σκουλαρίκι, την είδηση για το χασίς και τα τσίπουρα, τα ρούχα που είναι αυτά που συναντάς σε πλήθος εικοσάρηδων σε πλατείες και δρόμους της χώρας;
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
Υπάρχει όντως λόγος να επιστρέψει ο Τσίπρας;

Οπτική Γωνία / Υπάρχει όντως λόγος να επιστρέψει ο Τσίπρας;

Υπάρχει ανάγκη στην πολιτική ζωή για ένα νέο κόμμα; Υπάρχει κρίσιμος ζωτικός χώρος που δεν έχει εκπροσώπηση; Μπορεί να ξεπεραστούν ή, έστω, να αμβλυνθούν οι έντονα αρνητικές μνήμες από τη διακυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ; Είναι ο Αλέξης Τσίπρας το ιδανικό πρόσωπο;
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ
Σουδάν: Ο ξεχασμένος πόλεμος και τα «παιδιά-πρόσφυγες» που κατηγορούνται ως διακινητές

Οπτική Γωνία / Σουδάν: Η μεγαλύτερη τραγωδία του αιώνα δεν γίνεται ποτέ πρωτοσέλιδο

Οι νεκροί από τις συγκρούσεις, την πείνα και τις επιδημίες υπολογίζεται συνολικά περί το 1 εκατ., και περισσότεροι από τους μισούς εξ αυτών είναι παιδιά. Μια εφιαλτική κατάσταση, που έχει όμως την «ατυχία» να περνά σε δεύτερη ή και τρίτη μοίρα, καθώς ούτε τα ΜΜΕ και τους διεθνείς οργανισμούς φαίνεται να συγκινεί ιδιαίτερα ούτε εντάσσεται εύκολα σε κάποιο πολιτικό αφήγημα ώστε να εμπνεύσει μαζικά κινήματα αλληλεγγύης.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Η Εύα Ιλούζ, η Γάζα και μια εκδοτική επιλογή

Οπτική Γωνία / Η Εύα Ιλούζ, η Γάζα και μια εκδοτική επιλογή

Σκέψεις πάνω στην απόφαση του Oposito, ενός μικρού εκδοτικού οίκου που έχει δώσει ενδιαφέροντα δείγματα ανήσυχης κοινωνικής και πολιτισμικής σκέψης, για την «αποδέσμευσή» του σε σχέση με το βιβλίο της κοινωνιολόγου Eύα Ιλούζ «Ψυχρή τρυφερότητα. Η άνοδος του συναισθηματικού καπιταλισμού».
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
Ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες

Ακροβατώντας / Ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες

Ένα εντυπωσιακά μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας είναι διατεθειμένο να δώσει «συγχωροχάρτι» για ένα μεγάλο οικονομικό σκάνδαλο, αρκεί οι εμπλεκόμενοι να τηρήσουν ακροδεξιά και ρατσιστική στάση στο μεταναστευτικό.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ
Πέντε ιδρύματα πρώην πρωθυπουργών και ένα ινστιτούτο. Ποιος είναι ο ρόλος τους και πώς χρηματοδοτούνται

Ρεπορτάζ / Τα ιδρύματα των πρώην πρωθυπουργών: Ποιος είναι ο ρόλος τους και πώς χρηματοδοτούνται

Τυπικά, σκοπός τους είναι η διατήρηση των αρχείων και η προβολή του έργου πρώην πρωθυπουργών. Στην πράξη, όμως, λειτουργούν και ως think tanks και πολιτικά εργαλεία επιρροής.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ