Γράμματα από το μέτωπο του Εμφυλίου

Γράμματα από το μέτωπο του Εμφυλίου Facebook Twitter
2

Κωστής ΠαπαγιώργηςΟι πόλεμοι, και δη οι Εμφύλιοι, τελειώνουν κάποτε, πλην όμως το πένθος για τους αδικοχαμένους δεν μπορεί να συμβιβαστεί με την ειρήνη, και κυρίως με τη λήθη. Οι οικογένειες που πλήρωσαν με αίμα την αδελφοκτόνο σφαγή θέλουν να ξαναφέρουν πίσω τους δικούς τους, αν όχι στη φυσική τους κατάσταση, τουλάχιστον δικαιωμένους, αδιάφορο αν ήταν από την πλευρά των ηττημένων ή των νικητών. Το παράδοξο είναι ότι μετά από δεκαετίες, όταν πια η διχασμένη κοινωνία στρέφεται προς τη λήθη, οι ίδιες οι οικογένειες που απώλεσαν αγαπημένα πρόσωπα, αντί να καταφεύγουν στα πολιτικά επιχειρήματα, προσηλώνονται μόνο στα πρόσωπα, καθότι η πολιτική μπορεί να ξεχνά, αλλά η χαροκαμένη οικογένεια δεν παύει να επιστρέφει στα χαμένα μέλη της.

Τα γράμματα από το μέτωπο του Εμφυλίου που υπογράφονται από τον Κώστα Στοφόρο και διασώζονται από τον ομώνυμο –λόγω πένθους– ανεψιό του αποτελούν μια μικρή και τραυματική διήγηση που διαπερνά την οικογένεια, καθώς οι απώλειες είναι πολλές.

Διαβάζουμε στη σελίδα επτά: «Κατοχή, αντίσταση, Εμφύλιος. Το βαρύτατο τίμημα. Η γιαγιά μου, μητέρα του πατέρα μου, νεκρή από σφαίρες Γερμανών στρατιωτών. Ο ένας γιος νεκρός για μια υπόθεση κι έναν πόλεμο που ποτέ δεν πίστεψε. Ο άλλος γιος, ο μεγάλος, προστάτης της οικογένειας –καθότι ο πατέρας τους είχε χαθεί στον Μεσοπόλεμο από αρρώστια– στη Μακρόνησο. Είχε κάνει το "έγκλημα" να μετέχει στον πρωτοποριακό θεσμό των λαϊκών δικαστηρίων που είχε δημιουργήσει το ΕΑΜ. Κατάφερε πάντως να επιζήσει.

Κώστας Στοφόρος, Του νεκρού αδελφού - 41 γράμματα από το μέτωπο του Εμφυλίου. Ιδιωτική Έκδοση. Σελ.: 130. Τιμή: €8,00Η μεγάλη αδελφή βαριά τραυματισμένη από νάρκη. Ο αγαπημένος ξάδελφος, ο Μπάμπης (Χαράλαμπος Στοφόρος), επιστρατευμένος κι αυτός σε έναν πόλεμο που δεν πίστευε, φέρει ακόμα τα σημάδια από τα εγκαύματα: οδηγός στρατιωτικού φορτηγού, έπεσε κι αυτός σε νάρκη... Ο Σπύρος, αδερφός του Μπάμπη, ήταν παρών στη συνάντηση που έγινε στον Μύλο του Κούδουνα Ζήτρου στις αρχές του 1942 και όπου ο Άρης Βελουχιώτης τους κάλεσε να ξεκινήσουν τον αγώνα ενάντια στον κατακτητή. Αργότερα εκλέχτηκε και πρόεδρος του χωριού, "διά βοής", παρουσία του ίδιου του Άρη... Διώχθηκε και φυλακίστηκε και μετά από πολλές πιέσεις αφέθηκε ελεύθερος.

Ένας άλλος ξάδελφος, ο Χρήστος, ένα παιδί χαρισματικό και ιδιαίτερα μορφωμένο για την εποχή, εκτελέστηκε 16 χρόνων από τους Γερμανούς. Ο αδερφός του ο Σεραφείμ βγήκε στο βουνό. Για τη συμμετοχή του στην Αντίσταση τιμωρήθηκε παραδειγματικά: βασανιστήρια, φυλακές και εξορίες με μικρά διαλείμματα μέχρι τη Μεταπολίτευση...».

Σε αριθμούς, οι εκατέρωθεν απώλειες έφτασαν σε εντυπωσιακό αριθμό: ο Εθνικός Στρατός απώλεσε 2.540 αξιωματικούς (από τους οποίους οι 830 ήταν νεκροί ή αγνοούμενοι) και 40.840 οπλίτες (από τους οποίους οι 13.000 ήταν νεκροί ή αγνοούμενοι). Οι νεκροί του Δημοκρατικού Στρατού υπολογίζονται σε 38.000 περίπου, πλην όμως ο αριθμός των 25. 000 μάλλον είναι πιο κοντά στα πράγματα.

Γράφει η Έλλη Παππά αναφορικά με την περίπτωση του Τίτου Βανδή: «Ο Τίτος υπηρετούσε τότε στον στρατό. Στον μοναρχοφασιστικό στρατό. Δεν έφταιγε αυτός, όπως δεν έφταιγαν και χιλιάδες άλλοι αντιστασιακοί, αριστεροί, κομμουνιστές που, μέσα στη φωλιά του Εμφυλίου, βρέθηκαν να υπηρετούν στις γραμμές του αντίπαλου στρατού... Κι αυτό επειδή έτυχε να είναι "χαρακτηρισμένοι" και παρά τις προσπάθειες που έκαναν να πάνε στο βουνό όσο ήταν καιρός. Το ΚΚΕ, τις παραμονές της ανοιχτής κήρυξης του ένοπλου αγώνα, απαγόρευε την έξοδο των αγωνιστών που ήθελαν να ενταχθούν στις γραμμές του Δημοκρατικού Στρατού... Όλη εκείνη η νεολαία που έβγαινε από την Αντίσταση και ήθελε να παλέψει για ανεξαρτησία και λαϊκή δημοκρατία εγκλωβίστηκε στην Αθήνα, με τις γνωστές συνέπειες».

Ανάλογη ήταν και η περίπτωση του Κώστα Στοφόρου, χωρίς να σημαίνει αυτό ότι ο Κώστας επιθυμούσε να βγει στο βουνό. Το πιθανότερο είναι ότι ήθελε να συνεχίσει τη ζωή του και τις σπουδές του. Όσο για το πορτρέτο του ανθρώπου, είναι λιτό και χαρακτηριστικό. Γεννήθηκε το 1924 στα Καστέλλια. Γιος του Νίκου Στοφόρου και της Ελένης Βασιλοπούλου. Ήταν το όγδοο στη σειρά παιδί σε σύνολο δέκα, εκ των οποίων τα τρία πέθαναν στο πρώτο έτος της ζωής τους. Δημοτικό στα Καστέλλια, Γυμνάσιο στην Αμφίκλεια. Το 1945 εισάγεται στην Οδοντιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ταυτόχρονα τα παιδιά ασχολούνται με αγροτικές εργασίες, σπέρνουν λιανοφάσουλα, καλαμπόκια, κατασκευάζουν δραγασιά, φωλιά πάνω σε τέσσερις κολόνες που σκεπάζονταν με κλαδιά και μπορούσε κανείς να κοιμηθεί ήσυχα τη νύχτα.

Στην Οδοντιατρική ο Κώστας είχε τελειώσει σχεδόν το τρίτο έτος όταν κλήθηκε να επιστρατευθεί στον Εθνικό Στρατό. Κατά συνέπεια, οι επιστολές του προς την οικογένεια, και κυρίως προς τα αδέλφια του, αρχίζουν να γράφονται από τις 23/7/1947. Στο πρώτο κιόλας γράμμα ο Κώστας προειδοποιεί τα αδέλφια του ότι φοβάται πως θα τα βρει μπαστούνια στο στράτευμα επειδή «φαίνεται πως οι καλοί χωριανοί μας θα έχουν βάλει το χεράκι τους και άρχισαν να φανερώνονται... Αν ο Γιώργος κατέβει στην Αθήνα να μην ενοχλήσει κανέναν, να αφήσει τα πράγματα να πάνε μόνα τους, τουλάχιστον να μην είμεθα και υποχρεωμένοι σε κάτι ξεσκισμένους ανθρώπους» (προφανώς εννοεί τους καταδότες και τα πολιτικά φρονήματα που δεν άφηναν τους Αριστερούς σε χλωρό κλαρί).

Τα μοτίβα των επιστολών του Κώστα είναι διάσπαρτα από αποσιωπήσεις, ανησυχίες, παρακλήσεις για κάποια άνωθεν πρόσωπα που θα μπορούσαν να τον μεταθέσουν και επιπλέον φριχτά παράπονα προς τον αδελφό του Γιώργο, ο οποίος δεν είναι συνεπής στην αλληλογραφία του, με αποτέλεσμα ο στρατιώτης να νιώθει μόνος, σαν την καλαμιά στον κάμπο. Εφόσον οι επιστολές όλου του στρατιωτικού σώματος ελέγχονται και λογοκρίνονται, ο Κώστας δεν ξεχνάει κάποιες χαρακτηριστικές φράσεις που προδίδουν τις πολιτικές του τοποθετήσεις. «Προχθές κάνανε και μερικές εκκαθαρίσεις στους Κουκουέδες, τους οποίους πάνε αμέσως για τα νησιά», «Επίσης, δίωξαν και μερικά κουκουέδια από τον λόχο μας, οι οποίοι πάνε για τα νησιά». Ακόμα, υπενθυμίζει στον αδελφό του ότι είναι προτιμότερο να παραμείνει στην Αθήνα, έστω χωρίς να ασχολείται με τίποτα, παρά να πάει στο χωριό όπου υπάρχει φόβος...

«Προχθές έλαβα ένα γράμμα απ' το χωριό και μου έγραφε ο Θύμιος ότι πήγαν στο σπίτι αντάρτες και σε ζήτησαν να παρουσιαστείς. Δεν ξέρω, βέβαια, αν το έμαθες, πάντως το μόνο που έχεις να κάνεις είναι να καθίσεις αυτού στην Αθήνα και να αφήσεις και το εμπόριο στην μπάντα για να μην έχουμε αργότερα τίποτα συνέπειες. Αυτοί ό,τι θέλουν ας κάνουν, το πολύ-πολύ να κάψουν το σπίτι, το οποίο φτιάνεται, ενώ ο άνθρωπος είναι λιγάκι δύσκολο». Πράγματι, τα σπίτια καίγονταν και ξαναχτίζονταν, ενώ οι άνθρωποι πήγαιναν καλιά τους...

«Αυτήν τη στιγμή που σου γράφω για ακουμπιστήρι έχω έναν σταυρό από τα μνημεία, διότι βρισκόμαστε εις ένα ύψωμα έξω από το Τσοτύλι όπου είναι το νεκροταφείο. Εκεί τα βράδια κάνουμε συντροφιά εις τους νεκρούς». Όσο για τους αντιπάλους, ο Κώστας δεν ξεχνάει να θυμίσει ότι στις γύρω κορφές είναι μερικοί κατσαπλιάδες (του Δημοκρατικού Στρατού...) «τους οποίους σε λίγο θα ξεκάνουμε...». Όσον αφορά τον ρουχισμό του –όπως κι εκείνοι που πολεμούσαν κάποτε στην Αλβανία–, το πρώτο που θυμάται είναι οι κάλτσες για τα κρυοπαγήματα. Επίσης, διόλου παράξενο δεν είναι ότι έχει πάντα κατά νου τον γάμο της αδελφής τους Κατίνας και το μοσχάρι που δεν πρέπει να πουληθεί...

Στα μέσα του Οκτώβρη ο Κώστας ομολογεί ότι τα πράγματα έχουν πάρει κακό δρόμο και ο ίδιος δεν μπορεί να ζήσει ως άγνωστος μεταξύ αγνώστων. Και πάλι, λοιπόν, θερμοπαρακαλεί τον αδελφό του να κυνηγήσει τη δική του υπόθεση «γιατί θα πεθάνει, δεν αντέχει, κυρίως το κρύο που είναι πάρα πολύ ισχυρό, πιάστε λοιπόν όλους τους γνωστούς σας (...), ζητώ έλεος. Ό,τι καταλαβαίνετε κάνετε, εκτός βέβαια όταν έφυγα και μετά με ξεγράψατε από αδελφό». Περιμένει, λοιπόν, φανέλες μάλλινες, πουλόβερ, γάντια, κουκούλα, χαρτοφάκελα «κι ό,τι καταλαβαίνετε». Απευθυνόμενος στον Θύμιο, ο Κώστας του θυμίζει ότι στέλνει με έναν συνάδελφό του 4 αλεξίπτωτα –ένα για τον καθένα τους– κι ένα ζεύγος γάντια – «αν δεν σου κάνουν, δώσ' τα στην Αθανασία τα παπούτσια μου κι ένα ζεύγος κάλτσες...».

Η πιο σημαδιακή φράση που αποτυπώνεται στο γράμμα της 9/10/47 είναι η ακόλουθη:

«... Την άλλη ημέρα το απόγευμα πήραμε τα υψώματα και βρήκαμε αρκετούς νεκρούς από το Πυροβολικό, που τους τρώνε τα σκυλιά και τα κοράκια» (εννοώντας τους σκοτωμένους του Δημοκρατικού Στρατού...).

Η ζωή του Κώστα Στοφόρου περατούται στις 24/12/48 με πρόταση προαγωγής φονευθέντος οπλίτου.

Προς Ταξίαρχον Β'

Κοιν/ησις Κον Κωνσταντίνον Στοφόρον, Λένορμαν 36, Αθήναι.

Υποβάλλεται πρότασις προαγωγής επ' ανδραγαθία εις τον βαθμόν του επιλοχίου διά τον πεσόντα ηρωικώς στρατιώτην ημών Κων/νον του Νικολ. Κλ. 1945.

ΜΝ/ΛΑ

Ακριβές αντίγραφον

Ψαρουδάκης Αντώνιος

Ταγμ/άρχης – Διοικητής

Βιβλίο
2

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

ΕΠΕΞ Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Βιβλίο / Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Το πρώτο βιβλίο του Φάνη Παπαδημητρίου είναι μια συγκινητική εξομολόγηση για το ατύχημα στα 19 του που τον καθήλωσε σε αμαξίδιο, την πάλη του με τον τζόγο και τον αγώνα που έδωσε να ξαναφτιάξει τη ζωή του «μετά το τσουνάμι που ήρθε και τα σάρωσε όλα».
M. HULOT
«Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Το πίσω ράφι  / «Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Πιστή στην κλασική μορφή του μυθιστορήματος, αλλά ταυτόχρονα ανατρεπτική και μεταμοντέρνα, η καυστική σάτιρα του Τζόναθαν Κόου για τη βρετανική άρχουσα τάξη των αρχών της δεκαετίας του ’90 διαβάζεται μονορούφι.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
ΕΠΕΞ Γυναικείες φωνές από διαφορετικά μέρη του κόσμου

Βιβλίο / Από τη Μαλαισία μέχρι το Μεξικό: 5 νέα βιλία που αξίζει να διαβάσετε

5 συγγραφείς από διαφορετικά σημεία του πλανήτη χαράζουν νέους δρόμους στη λογοτεχνία. Ανάμεσά τους, η Τζόχα Αλχάρθι που κέρδισε το Booker και η βραβευμένη με Πούλιτζερ Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ποιοι ήταν οι αληθινοί «σκλάβοι» της ηδονής στην Αρχαία Ρώμη;

Αρχαιολογία / Ποιοι ήταν οι αληθινοί «σκλάβοι» της ηδονής στην Αρχαία Ρώμη;

Η διακεκριμένη ιστορικός Mary Beard στο βιβλίο της «Οι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες. Οι ηγεμόνες του αρχαίου ρωμαϊκού κόσμου», παρουσιάζει τη ζωή και το έργο των αυτοκρατόρων μέσα από ανεκδοτολογικές αφηγήσεις και συναρπαστικές λεπτομέρειες, που θυμίζουν απολαυστικό μυθιστόρημα. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια εστιάζει στον ρόλο των δούλων, τόσο στην καθημερινή ζωή όσο και στη σεξουαλική ζωή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων.
M. HULOT
Τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία ενώνουν τις δυνάμεις τους

Βιβλίο / Τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία ενώνουν τις δυνάμεις τους

Από την Αμοργό ως την Αλεξανδρούπολη και από την Ξάνθη ως τη Μυτιλήνη, τα μικρά βιβλιοπωλεία αποκτούν για πρώτη φορά συλλογική φωνή. Βιβλιοπώλες και βιβλιοπώλισσες αφηγούνται τις προσωπικές τους ιστορίες, αλλά και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Μικρή μου, ας τους αφήσουμε αυτούς τους κερατάδες τους καλόγερους»

Lifo Videos / «Μικρή μου, ας τους αφήσουμε αυτούς τους κερατάδες τους καλόγερους»

Η Αγλαΐα Παππά διαβάζει ένα απόσπασμα από τις βέβηλες και αμφιλεγόμενες «120 Μέρες των Σοδόμων» του Μαρκησίου ντε Σαντ, ένα βιβλίο αναγνωρισμένο πλέον ως αξεπέραστο λογοτεχνικό αριστούργημα και χαρακτηρισμένο ως «εθνικός θησαυρός» της Γαλλίας.
THE LIFO TEAM
Το «προπατορικό αμάρτημα» του Τζο Μπάιντεν

Βιβλίο / Ποιο ήταν το θανάσιμο σφάλμα του Τζο Μπάιντεν;

Ένα νέο βιβλίο για τον πρώην Πρόεδρο αποτελεί καταπέλτη τόσο για τον ίδιο όσο και για τη δουλοπρεπή κλίκα πιστών και μελών της οικογένειάς του, που έκαναν το παν για να συγκαλύψουν τον ραγδαίο εκφυλισμό της γνωστικής του ικανότητας.
THE LIFO TEAM
ΕΠΕΞ Συγγραφείς/ Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου

Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου / 8 Έλληνες συγγραφείς ξαναγράφουν τους μύθους και τις παραδόσεις

Η Λυσιστράτη ερμηνεύει τις ερωτικές σχέσεις του σήμερα, η Ιφιγένεια διαλογίζεται στην παραλία και μια Τρωαδίτισσα δούλα γίνεται πρωταγωνίστρια: 8 σύγχρονοι δημιουργοί, που συμμετέχουν με τα έργα τους στο φετινό Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, συνομιλούν με τα αρχαία κείμενα και συνδέουν το παρελθόν με επίκαιρα ζητήματα.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Τζούντιθ Μπάτλερ: «Θέλουμε να ζήσουμε με ανοιχτή ή με κλειστή καρδιά;»

Τζούντιθ Μπάτλερ / «Θέλουμε να ζήσουμε με ανοιχτή ή με κλειστή καρδιά;»

Μια κορυφαία προσωπικότητα της σύγχρονης παγκόσμιας διανόησης μιλά στη LiFO για τo «φάντασμα» της λεγόμενης ιδεολογίας του φύλου, για το όραμα μιας «ανοιχτόκαρδης κοινωνίας» και για τις εμπειρίες ζωής που της έμαθαν να είναι «ένας άνθρωπος ταπεινός και ταυτόχρονα θαρραλέος».
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Ντίνος Κονόμος

Βιβλίο / «Ο κύριος διευθυντής (καλό κουμάσι) έχει αποφασίσει την εξόντωσή μου…»

Ο Ντίνος Κονόμος, λόγιος, ιστοριοδίφης και συγγραφέας, υπήρξε συνεχιστής της ζακυνθινής πνευματικής παράδοσης στον 20ό αιώνα. Ο συγγραφέας Φίλιππος Δ. Δρακονταειδής παρουσιάζει έργα και ημέρες ενός ανθρώπου που «δεν ήταν του κόσμου τούτου».
ΦΙΛΙΠΠΟΣ Δ. ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ
Η ζωή του Καζαντζάκη σε graphic novel από τον Αλέν Γκλικός

Βιβλίο / Ο Νίκος Καζαντζάκης όπως δεν τον είχαμε ξαναδεί σε ένα νέο graphic novel

Ο ελληνικής καταγωγής Γάλλος συγγραφέας Αλέν Γκλικός καταγράφει την πορεία του Έλληνα στοχαστή στο graphic novel «Καζαντζάκης», όπου ο περιπετειώδης και αντιφατικός φιλόσοφος και μυθιστοριογράφος ψυχαναλύεται για πρώτη φορά και συστήνεται εκ νέου στο ελληνικό κοινό.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Πετρίτης»: Το πιο γρήγορο πουλί στον κόσμο και η άγρια, αδάμαστη ομορφιά του

Ηχητικά Άρθρα / Πετρίτης: Το πιο γρήγορο πουλί στον κόσμο και η άγρια, αδάμαστη ομορφιά του

Ο Τζoν Άλεκ Μπέικερ αφιέρωσε δέκα χρόνια από τη ζωή του στην παρατήρηση ενός πετρίτη και έγραψε ένα από τα πιο ιδιαίτερα βιβλία της αγγλικής λογοτεχνίας – μια από τις σημαντικότερες καταγραφές της άγριας ζωής που κινδυνεύει να χαθεί για πάντα. Κυκλοφόρησε το 1967 αλλά μόλις τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια οι κριτικοί και το κοινό το ανακάλυψαν ξανά.
M. HULOT

σχόλια

2 σχόλια
"Κατοχή, αντίσταση, Εμφύλιος. Το βαρύτατο τίμημα. Η γιαγιά μου, μητέρα του πατέρα μου, νεκρή από σφαίρες Γερμανών στρατιωτών. Ο ένας γιος νεκρός για μια υπόθεση κι έναν πόλεμο που ποτέ δεν πίστεψε. Ο άλλος γιος, ο μεγάλος, προστάτης της οικογένειας –καθότι ο πατέρας τους είχε χαθεί στον Μεσοπόλεμο από αρρώστια– στη Μακρόνησο. Είχε κάνει το "έγκλημα" να μετέχει στον πρωτοποριακό θεσμό των λαϊκών δικαστηρίων που είχε δημιουργήσει το ΕΑΜ. Κατάφερε πάντως να επιζήσει." Τα λαικά δικαστήρια αποφάσιζαν και διέταζαν. Όποιος δεν πήγαινε το γείτονα του τον κατέδιδε στους αντάρτες ως δοσίλογο και με συνοπτικές διαδικασίες τον καθάριζαν. Από λαϊκό δικαστήριο πέρασαν και την Ελένη Παπαδάκη. Εγκλήματα έγιναν και από τους κομμουνιστές. Δεν ήταν μόνο εκείνοι θύματα. Το ότι υπέφεραν μετά το τέλος του εμφυλίου δεν τους δίνει κανένα συχωροχάρτι. Το ίδιο θα υπέφεραν και οι μη κομμουνιστές σε περίπτωση που οι αντάρτες επικρατούσαν και δε νομίζω να αμφιβάλλει κανένας γι αυτό. Όταν ο πολύς κόσμος κατάλαβε τι λύκος κρυβόταν κάτω από την προβιά του αρνιού που φορούσαν τότε πήραν την κάτω βόλτα. Έλεος πια με το μύθο "τι καλά που θα ήμασταν αν είχαμε γίνει λαϊκή δημοκρατία και τι κακοί που ήταν οι δεξιοί" Ποτέ οι Έλληνες δεν πίστεψαν στον κομμουνισμό και αυτό το δείχνουν τα πενιχρά εκλογικά αποτελέσματα του ΚΚΕ σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις από το 1974 και μετά. Ειδικά το 1974 που νομιμοποιήθηκε και έγινε της μόδας θα έπρεπε να είναι τουλάχιστον αξιωματική αντιπολίτευση.
"Οι πόλεμοι, και δη οι Εμφύλιοι, τελειώνουν κάποτε, πλην όμως το πένθος για τους αδικοχαμένους δεν μπορεί να συμβιβαστεί με την ειρήνη, και κυρίως με τη λήθη."Ακριβώς.Και όσο να προσπαθείς έρχεται ένα πέρασμα από τον Μαυρόκαμπο, Κορεστείων, Καστοριάς και στους τοίχους των εγκαταλελειμένων σπιτιών (των ανταρτών του ΔΣΕ) υπάρχουν ΣΗΜΕΡΑ συνθήματα με περιεχόμενο "Ζήτω ο στρατηγός Μάρκος", "Ζήτω ο ΔΣΕ", "Ζήτω η 28η Οκτωβρίου 1940" και η μνήμη ξαναπαίρνει φωτιά.Πόσο μάλλον να έχεις και οδυνηρά βιώματα.