Από τα πιο προβεβλημένα μυθιστορήματα που κυκλοφόρησαν τελευταία, το «ωκεάνιο» «4321» του Πολ Όστερ (μτφρ. Μ. Ξυλούρη, εκδ. Μεταίχμιο) διαφέρει πολύ από τα αλλόκοτα, μινιμαλιστικά θρίλερ που έφεραν τον Όστερ στο προσκήνιο πριν από τριάντα χρόνια και σιγά-σιγά τον καθιέρωσαν ως έναν από τους σημαντικότερους σύγχρονους Αμερικανούς συγγραφείς.
Ωστόσο, όποιος έχει πάρει γερή γεύση τόσο από τα μυθοπλαστικά όσο και από τα αυτοβιογραφικά του έργα, διαβάζοντας το «4321» θα έχει διαρκώς μια ευχάριστη αίσθηση déjà vu.
Το Εβραιόπουλο που μεγαλώνει μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στο Νιούαρκ, οι αναφορές στον Χοντρό και στον Λιγνό, η μανία με το μπέιζμπολ, το πάθος για το γράψιμο, το άγχος για το χρήμα, ένας σχεδόν αιμομικτικός έρωτας, η προβληματική σχέση με τον πατέρα, η σοφίτα στο Παρίσι, το Κολούμπια, οι φοιτητικές ταραχές του '68 – όλα αυτά, ένας συστηματικός αναγνώστης του Όστερ, σαν να τα έχει ξαναδεί.
Η ρευστότητα της ανθρώπινης ύπαρξης· η δύναμη των γονιδίων και η επιρροή του κοινωνικού περίγυρου· η τρικυμία της εφηβείας και η αφύπνιση της σεξουαλικότητας· οι δεσμοί με τους γονείς, τους δασκάλους, τους μέντορες, το άλλο φύλο, τους φίλους, μέσα σ' ένα συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι· πώς, στην καρδιά του 20ού αιώνα, ένα μη κατασταλαγμένο αγόρι μετασχηματίζεται σε ενήλικα: αυτοί είναι οι βασικοί άξονες του «4321»
Αρχικά, o ρεαλισμός, ο μακροπερίοδος λόγος και οι εξαντλητικά λεπτομερείς περιγραφές του «4321» θα τον ξενίσουν. Ίσως φοβηθεί πως θα τον κάνουν να βαρεθεί. Η πρόζα του Όστερ, όμως, είναι διάφανη, κυλάει σαν νεράκι.
Από τη μεριά του, άλλωστε, το ενστερνίζεται απολύτως: «Η μόνη ανατρεπτική πράξη στη λογοτεχνία είναι η σαφήνεια». Η κριτική του ματιά απέναντι στην αμερικανική κοινωνία, οι στοχασμοί του πάνω στην τέχνη της μυθοπλασίας, τα πολλαπλά προσωπεία που δανείζει στους ήρωές του, όλα τα γνώριμα μοτίβα του είναι και πάλι εδώ.
Όσο για τα παιχνίδια της τύχης που δεσπόζουν σε ό,τι έχει γράψει μέχρι τώρα –μοιραίες συμπτώσεις, θανατηφόρα ατυχήματα, απρόσμενες κληρονομιές‒ κρατούν κι εδώ ρόλο πρωταγωνιστικό.
Οι άνθρωποι, μας υπενθυμίζει για άλλη μια φορά ο Όστερ, είμαστε καθαρά προϊόντα της τύχης. Όμως το τυχαίο δεν ταυτίζεται με το χάος. Κι ένας τρόπος για να το κουμαντάρεις είναι το γράψιμο.
Ανοιχτός στους αυτοσχεδιασμούς, μέχρι πρότινος ο ίδιος κινητοποιούνταν από ένα περιστατικό, ένα πρόσωπο, έναν ήχο και έβρισκε στην πορεία τη φόρμα κάθε βιβλίου του.
Αυτήν τη φορά, εντούτοις, είχε θέσει εξαρχής τους κανόνες του. Θα επιχειρούσε να αφηγηθεί τέσσερις πιθανές εκδοχές της ζωής του ίδιου ανθρώπου, ακολουθώντας βήμα προς βήμα την ανάπτυξή του και τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, από τη στιγμή που γεννιέται ως την πρώτη του νεότητα.
Το εξομολογητικό «Ημερολόγιο του χειμώνα» και το αμετάφραστο «Report from the interior» είχαν ήδη στρώσει το έδαφος.
Το 2013 ο Όστερ κλείστηκε στο γραφείο του κι έκανε τρία χρόνια να ξαναβγεί. Ο πατέρας του είχε πέσει νεκρός στα 66 («στην αγκαλιά της φιλεναδίτσας του») και ο ίδιος, με τον φόβο πως δεν του απέμενε πολύς καιρός ακόμα, ήθελε να δουλέψει απερίσπαστος.
Η ρευστότητα της ανθρώπινης ύπαρξης· η δύναμη των γονιδίων και η επιρροή του κοινωνικού περίγυρου· η τρικυμία της εφηβείας και η αφύπνιση της σεξουαλικότητας· οι δεσμοί με τους γονείς, τους δασκάλους, τους μέντορες, το άλλο φύλο, τους φίλους, μέσα σ' ένα συγκεκριμένο κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι· πώς, στην καρδιά του 20ού αιώνα, ένα μη κατασταλαγμένο αγόρι μετασχηματίζεται σε ενήλικα: αυτοί είναι οι βασικοί άξονες του «4321», μέσα από τους οποίους ξετυλίγονται τέσσερα διαφορετικά μονοπάτια ζωής για τον Ισαάκ (Άρτσι) Φέργκιουσον.
Καθένα από τα επτά μέρη του βιβλίου χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια. Κάθε κεφάλαιο αντιστοιχεί σε άλλη εκδοχή του Φέργκιουσον. Θα μπορούσε κανείς να ακολουθήσει ένα αφηγηματικό νήμα ως το τέλος, παρακολουθώντας κάθε παραλλαγή του ήρωα ξεχωριστά.
Θα του πρότεινα να πάει με το κύμα, από την αρχή ως το τέλος, κανονικά. Δεν υπάρχουν μεγάλα χάσματα. Απλώς, η ματιά του παντογνώστη αφηγητή μετατοπίζεται ελαφρά, ενώ στο βάθος το φόντο μένει, πάνω-κάτω, το ίδιο.
Όπως κι αν εξελίσσεται ο Φέργκιουσον, μιλάμε πάντα για το ίδιο εγγονάκι Ρωσοεβραίων μεταναστών από την Ευρώπη, τον γιο του επιχειρηματία Στάνλεϊ και της φωτογράφου Ρόουζ, τον καλοσχηματισμένο, σπορτίφ έφηβο, τον αιωνίως ερωτευμένο με την Έιμι, τον νεαρό που λατρεύει τα βιβλία και τον κινηματογράφο, τον αυτόπτη μάρτυρα μιας καθοριστικής εποχής, της εκρηκτικής δεκαετίας του '60.
Είτε πλούσιος είτε φτωχός, είτε ορφανός από πατέρα, είτε παιδί διαζευγμένων, είτε στρέιτ είτε αμφιφυλόφιλος, είτε αρτιμελής είτε ακρωτηριασμένος, ο Φέργκιουσον παραμένει ένας ήρωας πολύ συνδεδεμένος με τη μαμά του, πολύ απασχολημένος με τις ορμές του, ρουφάει σαν σφουγγάρι όσα συναρπαστικά συμβαίνουν στην εποχή του, ένας νεαρός πολιτικοποιημένος, παραδομένος από νωρίς στη σαγήνη των λέξεων.
Στα χρόνια του Κένεντι, του πολέμου στο Βιετνάμ, του Νίξον και του γαλλικού Μάη, στα χρόνια των κινημάτων, της διαμαρτυρίας αλλά και της υπερκατανάλωσης, καθένας από τους Φέργκιουσον του «4321», όπως και ο Όστερ κάποτε, φιλοδοξεί να διασχίσει τη ζωή του γράφοντας. Θα 'ναι ποιητής, κριτικός, ρεπόρτερ, μυθιστοριογράφος; Δεν έχει σημασία. Να γράφει, αυτό μετράει περισσότερο απ' όλα.
Στην περίπτωση του Φέργκιουσον Νο 4, του μοναδικού που αναπνέει ως το τέλος του βιβλίου, το «αστροπελέκι που έπεσε από τον ουρανό και τον έσπασε σε χίλια κομμάτια» ήταν το «Έγκλημα και Τιμωρία».
Ορίστε ένα δείγμα γραφής από τη σελίδα 495: «... ο Ντοστογιέφσκι του είχε μάθει πως οι επινοημένες ιστορίες μπορούσαν να πάνε πολύ πέρα από την απλή πλάκα και διασκέδαση, μπορούσαν να σε γυρίσουν τα μέσα έξω και να σου ανοίξουν το κεφάλι, μπορούσαν να σε ζεματίσουν και να σε παγώσουν και να σε ξεγυμνώσουν και να σε πετάξουν έξω στους εκρηκτικούς αέρηδες του σύμπαντος, και από εκείνη τη μέρα, αφού πέρασε ολόκληρη την παιδική του ηλικία παραδέρνοντας, χαμένος σε μια ολοένα και πυκνότερη αχλή σύγχυσης, ο Φέργκιουσον ήξερε επιτέλους πού πήγαινε ή, τουλάχιστον, ήξερε πού ήθελε να πάει, και ούτε μια φορά σε όλα τα χρόνια που ακολούθησαν δεν αθέτησε την απόφασή του, ούτε καν στα πιο δύσκολα χρόνια, όταν έμοιαζε πως μπορεί να έπεφτε απ' την άκρη της γης. Ήταν μόνο δεκαπέντε χρόνων, ήδη όμως είχε παντρευτεί μια ιδέα, και στα καλά και στα κακά, στον πλούτο και στην φτώχεια, στην ασθένεια και στην υγεία, ο νεαρός Φέργκιουσον σκόπευε να μείνει λογοδοσμένος μ' εκείνη την ιδέα ως το τέλος της ζωής του».
Αναπόφευκτα, στο «4321» ο Όστερ έχει μεταπλάσει μυθιστορηματικά πολλά δικά του βιώματα.
Γεννημένος, όπως και ο ήρωάς του, το 1947 στο Νιου Τζέρσεϊ, αν κοίταζε προς τα πίσω τον νεαρό εαυτό του, θα 'βλεπε έναν φοιτητή του Κολούμπια που τύχαινε να γνωρίζει προσωπικά επτά στους δέκα καταζητούμενους για τρομοκρατικές ενέργειες από το FBI, που πήγε και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, που έκανε δουλειές του ποδαριού, μετέφρασε Γάλλους ποιητές και έγραψε και ο ίδιος ποιήματα, και ο οποίος, επιστρέφοντας το '74 στη Νέα Υόρκη, τότε που νόμιζε ότι είχε αποτύχει με ό,τι είχε καταπιαστεί ως τότε –τη συγγραφή, τη δημοσιογραφία, τη διδασκαλία‒, αφοσιώθηκε στο πρώτο πεζό του, ξεθάβοντας ένα μεγάλο οικογενειακό μυστικό: τη δολοφονία του παππού του από τη γιαγιά του, με ό,τι συνέπειες είχε αυτό για τον ψυχισμό του δικού του γεννήτορα («Η επινόηση της μοναξιάς»).
Ακολούθησαν τρία μικροσκοπικά μυθιστορήματα («Γυάλινη πόλη», «Φαντάσματα», «Κλειδωμένο δωμάτιο») στοιχειωμένα από την εικόνα ενός ανθρώπου που εγκαταλείπει σταδιακά τον έξω κόσμο, κλείνεται ερμητικά στον εαυτό του και αναζητά τα όριά του έως εξαντλήσεως.
Ο πρώτος τόμος της «Τριλογίας της Νέας Υόρκης» είχε απορριφθεί από 17 εκδότες, η επιτυχία στις ΗΠΑ έμελλε να 'ρθει με το «Παλάτι του Φεγγαριού» και τον κινηματογραφικό «Καπνό»...
Ο Πολ Όστερ πρώτα καθιερώθηκε στην Ευρώπη, χάρη στον γαλλικό οίκο Actes Sud, και μετά έγινε γνωστός στην πατρίδα του ως πρωτοποριακός συγγραφέας με σχετικά ευρύ κοινό.
Από το «4321» κάνουν περάσματα-αστραπή αρκετοί ήρωες προηγούμενων έργων του ‒ο Φογκ από το «Παλάτι του Φεγγαριού», ο Πίτερ Άαρον από το «Λεβιάθαν», ο Άνταμ Γουόκερ από τον «Αόρατο»‒, ενώ ιδανική θέση βρίσκει, παραλλαγμένο, και ένα από τα μεγαλύτερα τραντάγματα που δέχτηκε, μικρός, ο ίδιος ο Aμερικανός συγγραφέας: ο ξαφνικός θάνατος, μπροστά στα μάτια του, του καλύτερού του φίλου...
Είναι μέρες που έχω τελειώσει το «4321» και φλερτάρω με την ιδέα να το πιάσω από την αρχή, με πιο αργούς ρυθμούς.
Στο μυαλό μου κουδουνίζει ακόμα το μάθημα που πρόλαβε να πάρει το μυθιστορηματικό alter ego του Όστερ από τον αδικοχαμένο φίλο του: το να εναρμονίζεις τις αισθήσεις σου με τον κόσμο, το να προσέχεις τι κοιτάζεις όταν περπατάς, είναι το πρώτο βήμα στο να μάθεις πώς να είσαι ζωντανός.
