ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΑ 100 ΧΡΟΝΙΑ από τη γέννηση του Ιάννη Ξενάκη (1922-2001), η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση συνεργάζεται με το Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Université Paris 8 - Musidanse, το The friends of Xenakis Association, και το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και παρουσιάζει το Xenakis Alive στις 25 Μαΐου στο Ωδείο Αθηνών.
Ο Ξενάκης υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες και διανοητές του 20ού αιώνα, ο πιο επιδραστικός συνθέτης ελληνικής καταγωγής, ενώ έχει αφήσει πίσω του ένα έργο που συνεχίζει να εμπνέει νέους μουσικούς της πειραματικής και ηλεκτρονικής σκηνής.
Οι πρωτοποριακές συνθετικές μέθοδοι που ανέπτυξε συσχέτιζαν τη μουσική και την αρχιτεκτονική με τα μαθηματικά και τη φυσική, μέσω της χρήσης μοντέλων από τη θεωρία των συνόλων, τη θεωρία των πιθανοτήτων, τη θερμοδυναμική, τη Χρυσή Τομή, την ακολουθία Φιμπονάτσι κ.ά.
Παράλληλα, οι φιλοσοφικές του ιδέες για τη μουσική έθεσαν καίρια το αίτημα για ενότητα φιλοσοφίας, επιστήμης και τέχνης, συμβάλλοντας στον γενικότερο προβληματισμό για την κρίση της σύγχρονης ευρωπαϊκής μουσικής των δεκαετιών του 1950 και 1960.
Η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση έκανε ανάθεση σε τέσσερις μουσικούς της πειραματικής και ηλεκτρονικής σκηνής τη δημιουργία νέων ηχητικών συνθέσεων και περφόρμανς ώστε να ερμηνεύσουν με τον δικό τους μοναδικό τρόπο, την πολύπλευρη ενέργεια του Ξενάκη στους ήχους του αύριο.
Ο τρόπος που έπλαθε ο Ιάννης Ξενάκης τους ηχητικούς όγκους με την τέχνη του αρχιτέκτονα οδήγησε πολλούς μουσικούς που δεν προέρχονται από τον ακαδημαϊκό χώρο της «νέας μουσικής», αλλά από την πιο πειραματική, underground, ηλεκτρονική σκηνή, να ασχοληθούν με το έργο του και να εμπνευστούν από αυτό.
Ίσως αυτό να οφείλεται στη σύνδεση της σύνθεσης με τρόπους σκέψεις που δεν οφείλουν πολλά στις κλασικές παραδόσεις, ίσως πάλι, στην αίσθηση του επείγοντος που απορρέει από τη χωρίς συμβιβασμούς γραφή του.
Η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, πιστή στην αρχή της να συμμετέχει σε επετειακές εκδηλώσεις έκανε ανάθεση σε τέσσερις μουσικούς της πειραματικής και ηλεκτρονικής σκηνής τη δημιουργία νέων ηχητικών συνθέσεων και περφόρμανς ώστε να ερμηνεύσουν με τον δικό τους μοναδικό τρόπο την πολύπλευρη ενέργεια του Ξενάκη στους ήχους του αύριο.
Η ΑGF (aka Antye Greie-Ripatti), ψηφιακή τραγουδοποιός, καλλιτέχνιδα ήχου, επιμελήτρια, συνθέτρια, ποιήτρια, φεμινίστρια, ακτιβίστρια, συνδέει ήχους με τη μνήμη. Η δεύτερη συνεργασία της με τη Στέγη μετά το Arachnesound φέρνει μαζί της και σπουδαίους σύγχρονους μουσικούς της πειραματικής και ηλεκτρονικής σκηνής.
Δημιουργώντας ένα μη δομημένο ποίημα για τη ζωή και το έργο του Ιάννη Ξενάκη, σε ανάθεση της Στέγης, η AGF παρουσιάζει ένα ποίημα ως το βασικό μουσικό θέμα, το οποίο θα προβληθεί υβριδικά, live και βιντεοσκοπημένα.
O ακαδημαϊκός και συνθέτης ηλεκτρονικής και πειραματικής μουσικής Paul Goutmann παρουσιάζει δύο σημαντικά έργα του Ξενάκη, το «Orient-Occident» και το «Voyage absolu des Unari vers Andromède».
Το έργο «Orient-Occident» γράφτηκε το 1960 για μια ταινία που γύρισε ο Enrico Fulchignoni κατόπιν ανάθεσης της UNESCO, σχετικά με μια ομότιτλη έκθεση στο Μουσείο Cernuschi του Παρισιού· σε αυτό το πλαίσιο παρουσιάζονται γλυπτά και άλλα αντικείμενα από την Ασία, την Ευρώπη και την Αίγυπτο, με έμφαση στη σχέση Ανατολής (Orient) και Δύσης (Occident).
Η μουσική της ταινίας ακολουθεί την εξέλιξη της αφήγησης, η οποία περιγράφει τη μετάβαση από τον έναν πολιτισμό στον άλλο, από τους προϊστορικούς χρόνους στην εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο Ξενάκης δεν συνέθεσε μια περιγραφική μουσική, αν και ορισμένες ηχητικές ποιότητες είναι ιδιαίτερα ενδεικτικές. Έτσι, η χαρακτηριστική ατμόσφαιρα που χτίζουν οι αντηχήσεις στο τέλος της ταινίας θυμίζουν τους πολιτισμούς της Ύστερης Αρχαιότητας, οι οποίοι διακρίνονται για τον αισθησιασμό τους.
Σε ένα άλλο παράδειγμα, όπως είχε πει ο ίδιος ο Ξενάκης σε μια παλιά συνέντευξή του, προκειμένου να υπογραμμίσει την ομορφιά ενός γυναικείου αγάλματος από την Αίγυπτο, παρήγαγε ήχους που θύμιζαν αναστεναγμούς τρίβοντας ένα χαρτόνι.
Μετά την προβολή της ταινίας, ο Ξενάκης σκέφτηκε να μετατρέψει τη σύνθεση σε ένα έργο αμιγώς ηλεκτροακουστικής μουσικής, αφαιρώντας αρκετά μέρη της – και ιδιαίτερα όσα περιείχαν ασιατική μουσική ή ήχους που ήταν πολύ περιγραφικοί (μειώνοντας τη συνολική διάρκεια από τα 20 λεπτά και 12 δευτερόλεπτα στα 10 λεπτά και 56 δευτερόλεπτα).
Ίσως επειδή είχε περιορισμένο χρόνο για τη σύνθεση του έργου, ο Ξενάκης δανείστηκε αρκετούς ήχους από την ηχητική βιβλιοθήκη του Groupe de Recherches Musicales (επομένως ήχους που απαντώνται σε έργα άλλων συνθετών της musique concrète), κάτι που κάνει αυτό το έργο να ακούγεται λιγότερο «ξενακικό» σε σχέση με άλλες ηλεκτροακουστικές συνθέσεις του.
Ωστόσο, αυτό το γεγονός δεν αναιρεί το πόσο χαρακτηριστικά του ύφους του συνθέτη είναι το μιξάρισμα και η συνολική φόρμα του έργου. Αν και η πρωτότυπη σύνθεση γράφτηκε σε δύο μέρη, απόψε θα παρουσιαστεί η εκδοχή με τα τέσσερα μέρη που ηχογραφήθηκε το 1969 στο GRM.
Η σύνθεση του «Voyage absolu des Unari vers Andromède» έγινε για τα εγκαίνια μιας διεθνούς έκθεσης χαρταετών στην Οσάκα (Unari λέγονται οι ιαπωνικοί χαρταετοί). Τι σχέση έχει όμως η Ανδρομέδα;
«Πρόκειται για ένα διαστημικό ταξίδι στον γαλαξία της Ανδρομέδας, στο απώτερο μέλλον, με επεισόδια που εκτυλίσσονται καθώς διασχίζουμε τους αστρικούς χώρους», μας λέει ο Ξενάκης. Αυτή τη φορά δεν τον ενδιαφέρουν μαθηματικοί τύποι ή εικόνες-δάνεια από τη φυσική, αλλά η καθαρή ποίηση της επιστημονικής φαντασίας.
Η σύνθεση των ήχων του κομματιού έγινε στο UPIC: ένα συνθεσάιζερ που επινόησε ο ίδιος ο Ξενάκης, ένα χαρακτηριστικό «ξενακικό» εργαλείο που επιτρέπει τον σχεδιασμό διαφορετικών ηχητικών καμπυλών (μικροσύνθεση) και μουσικών μορφών (μακροσύνθεση). Η μαγνητοταινία είναι γραμμένη στερεοφωνικά, αλλά ο Ξενάκης διευκρινίζει ότι η εκτέλεση θα πρέπει μέσα από μια σειρά από ηχεία που συνδέονται διαγωνίας.
Αυτό εξηγεί γιατί η συγκεκριμένη εκδοχή αυτής της συναυλίας –που δοκιμάστηκε για πρώτη φορά σε μια εκτέλεση του έργου στο πλανητάριο του Cité des sciences στο Παρίσι– πειραματίζεται με μια πιο εκτεταμένη χωροταξία.
Ο sound artist ηλεκτρονικής και πειραματικής μουσικής, Πάνος Αλεξιάδης, παρουσιάζει το «Hollow Shell». Μια ηχητική μετάφραση της οπτικής ιδεολογίας της Κοσμικής Πόλης του Ιάννη Ξενάκη.
Η πληθυσμιακή συγκέντρωση εκατομμυρίων κατοίκων μέσα σε μεγαδομές υπερβολοειδούς περιστροφής ύψους 5.000 μέτρων, με τις δικές τους κλιματικές ρυθμἰσεις, την αυτόματη καλλιέργεια του εδάφους σε τεράστιες εκτάσεις, χρησιμοποιώντας «νέες τεχνικές μεταφοράς ύλης με ταχείες μετακινήσεις σε οριζόντιες και κατακόρυφες διευθύνσεις», απαλλαγμένη πλέον από τον φόβο του πολέμου, θα λειτουργούσε ως εξελικτικός μονόδρομος για την ανθρωπότητα καθώς θα έφερνε εν τέλει τους πληθυσμούς σε επαφή με «τον τεράστιο χώρο του ουρανού και των άστρων, στρέφοντας τον άνθρωπο προς το σύμπαν και τις ανθρώπινες αποικίες του».
Για την υλοποίηση του συγκεκριμένου έργου, μεταξύ άλλων έγινε εκτενής χρήση μιας μεθόδου επεξεργασίας ήχου που ονομάζεται κοκκώδης σύνθεση (granular synthesis) στην οποία οι ήχοι χωρίζονται σε «μικροσκοπικούς κόκκους» και στη συνέχεια αναδιοργανώνονται για τον σχηματισμό νέων. Ο Ιάννης Ξενάκης την εισήγαγε στην πρώιμη μορφή της το 1959. Η εξέλιξη της καθιερώθηκε με την πάροδο των χρόνων ως σημαντικό εργαλείο στον ηλεκτρονικό ήχο, ενώ έμελλε να τον «σπρώξει» ακόμα παραπέρα.
Το αφιέρωμα της συνθέτριας και performer Pan Daijing θα επικεντρωθεί σε θραύσματα από ηχητικά της έργα που στο παρελθόν είχαν ενσωματωθεί σε ζωντανές παρουσιάσεις. Αυτά τα ηχητικά έργα παρουσιάζονται για πρώτη φορά εκτός του πλαισίου στο οποίο δημιουργήθηκαν.
Μέσα σε αυτά τα πολύπλευρα περιβάλλοντα, η δημιουργία χώρων όπου μπορεί κανείς να βρει καταφύγιο ή απάγκιο επιτυγχάνεται μέσω της ηχητικής αρχιτεκτονικής παρέμβασης – με τον ίδιο τρόπο που η μουσική της επιτρέπει την ανάδυση αναμνήσεων στις οποίες ο ακροατής μπορεί να κατοικήσει.
Η ίδια συνεχίζει να διερευνά ψυχο-ακουστικά φαινόμενα στη σφαίρα της music concrete και τη φιλοσοφία του αυτοσχεδιασμού, ενώ παράλληλα καινοτομεί αναδιαμορφώνοντας τη χωρική και συναισθηματική σχέση με τον ακροατή.
Xenakis Alive
Αφιέρωμα στον Ιάννη Ξενάκη
25/5/2022
Ωδείο Αθηνών (Ρηγίλλης & Βασιλέως Γεωργίου Β΄ 17-19, Αθήνα), 21:00
Πρόγραμμα
21:00: Προσέλευση Κοινού
21:30: Paul Goutmann | Orient Occident
21:45: Panos Alexiadis Live
22:15: Paul Goutmann | Voyage Absolu Des Unari Vers Andomede
22:30: Agf Live
23:15: Pan Daijing Live
Επιμέλεια: Χρήστος Καρράς, Μάκης Σολωμός, Ορέστης Καραμανλής, Δημήτρης Μαρωνίδης, Αναστασία Γεωργάκη
σχόλια