Πριν από 20 μέρες περίπου, στις 17 Σεπτεμβρίου, γράψαμε για τα «10 + 1 άλμπουμ του ελληνικού ροκ από το 1972». Το κείμενο μπορείτε να το δείτε εδώ...
Σειρά τώρα έχει μία νέα δεκάδα, στην οποία παρουσιάζουμε τους κορυφαίους δίσκους του «έντεχνου» ελληνικού τραγουδιού από την ίδια χρονιά, το 1972. Ακριβώς μισό αιώνα πριν.
Να πούμε μόνο πως το λεγόμενο «έντεχνο τραγούδι» ήταν και είναι (αν και αυτό το τελευταίο σηκώνει συζήτηση – τι είναι σήμερα «έντεχνο») το τραγούδι των συνθετών, των στιχουργών και των ερμηνευτών.
Είναι το τραγούδι που εγκαινίασαν ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Μάνος Χατζιδάκις, νωρίς στην δεκαετία του ’60, για να ακολουθήσουν, σ’ αυτή την διαδρομή, πλείστοι όσοι συνθέτες (και στιχουργοί, και ερμηνευτές), βασικά στα χρόνια του ’60 και του ’70, και λιγότερο του ’80. Ο Μίκης Θεοδωράκης, εξάλλου, πρέπει να είναι ο πρώτος που μίλησε για «σύγχρονη έντεχνη λαϊκή μουσική» και για «σύγχρονο έντεχνο μουσικό έργο». Για παράδειγμα, σε μια συνέντευξή του στο περιοδικό «Δρόμοι της Ειρήνης» (τεύχος #35, Οκτώβριος 1960).
Το «έντεχνο» τραγούδι από μουσικής άποψης είναι επηρεασμένο βασικά από την βυζαντινή μουσική, το δημοτικό, το σμυρνέικο-ρεμπέτικο και το λαϊκό τραγούδι, χωρίς να αρνείται τις δυτικές επιρροές
Το «έντεχνο» τραγούδι από μουσικής άποψης είναι επηρεασμένο βασικά από την βυζαντινή μουσική, το δημοτικό, το σμυρνέικο-ρεμπέτικο και το λαϊκό τραγούδι, χωρίς να αρνείται τις δυτικές επιρροές (την αγγλοσαξωνική μπαλάντα, το ροκ, το φολκ-ροκ, την ποπ, τις «μουσικές του κόσμου» κ.λπ.), ενώ στιχουργικά εκφράζεται συχνά μέσα από «κεντρικές ιδέες», από concepts, με αποτέλεσμα πολλοί από τους «έντεχνους» δίσκους, να έχουν μια θεματική ενότητα (φανερή ή λιγότερο φανερή).
Άλλες ιδιότητες του «έντεχνου» μπορεί να είναι η «συνέπεια» των ενορχηστρώσεων, ώστε οι δίσκοι να έχουν κι ένα «χρώμα» από ηχητικής πλευράς, επίσης οι ειδικών απαιτήσεων ερμηνείες, καθώς πολλές φορές τα τραγούδια είναι ιδιόμορφα, απαιτώντας την προσοχή και την ιδιαίτερη προσπάθεια των τραγουδιστών, ενώ, και όσον αφορά στους δίσκους βινυλίου, συνήθως αυτοί είναι κλεισμένοι σε περίτεχνα «διπλά» εξώφυλλα, με έργα γνωστών ζωγράφων στο front cover και φακέλους που περιέχουν, συχνά, κάποιο ένθετο ή booklet.
Γενικώς καταβαλλόταν προσπάθεια, από τις βασικές δισκογραφικές εταιρείες, οι εκδόσεις να πηγαίνουν παράλληλα με το περιεχόμενο, αποτελώντας και αυτές αναπόσπαστο μέρος της συνολικότερης απόλαυσης.
Οι δίσκοι που καταγράφονται στη συνέχεια (όλοι κυκλοφόρησαν το 1972) είναι τοποθετημένοι με αλφαβητική σειρά και με βάση το επώνυμο του συνθέτη (ή του βασικού τραγουδιστή, στην περίπτωση της Νάνας Μούσχουρη).
1.
ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΚΑΛΔΑΡΑ – ΠΥΘΑΓΟΡΑ: Μικρά Ασία
[MINOS ST.MSM 154]
Στις αρχές της δεκαετίας του ’70 συμπληρώνονταν «στρογγυλά» χρόνια, από δύο τεράστιας σημασίας γεγονότα, γι’ αυτή καθ’ αυτή την ύπαρξη, μα και την τύχη του ελληνισμού. Το 1971 θα εορτάζονταν τα 150 χρόνια από την Επανάσταση του 1821, ενώ το 1972 οι μνήμες θα αφορούσαν στα 50 χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή.
Η μουσική τέχνη δεν θα έμενε αμέτοχη και από τα δύο, με αποτέλεσμα και στο επίπεδο της δισκογραφίας (και όχι μόνον της αδισκογράφητης εργογραφίας) να αποτυπωθούν σημαντικά άλμπουμ με ανάλογα θέματα. Και επειδή εδώ αναφερόμαστε στο 1972, η «Μικρά Ασία» των Απόστολου Καλδάρα-Πυθαγόρα ήταν ένα τέτοιο.
Ο δίσκος κυκλοφορεί τον Αύγουστο προς Σεπτέμβριο εκείνης της χρονιάς και δημιουργεί αρχέτυπο όσον αφορά στο tribute, στον φόρο τιμής, προς αυτό το τεράστιας σημασίας γεγονός (τον ξεριζωμό, την προσφυγιά και την αναζήτηση νέων εστιών, στην ελληνική επικράτεια πλέον, ενάμισι εκατομμυρίου ανθρώπων).
Η «Μικρά Ασία» δεν αποτελεί μόνον ύπατη «τομή» δισκογραφικής μνήμης για την ίδια την Ιστορία, αλλά ταυτοχρόνως «τομή» για όλους τους βασικούς συντελεστές της.
Ήταν ο πρώτος «έντεχνος» δίσκος του Απόστολου Καλδάρα, ενός φημισμένου λαϊκού συνθέτη, που δεν θα είχε κανένα απολύτως πρόβλημα να κάνει ένα τόσο μεγάλο και υψηλά ποιοτικό άλμα, όπως ήταν η «Μικρά Ασία», μεταπηδώντας στα χωράφια του «έντεχνου», όπως και ο πρώτος concept δίσκος ενός εξ ίσου μεγάλου στιχουργού, του Πυθαγόρα, που έως τότε αναλωνόταν βασικά στο να γράφει λόγια για λαϊκά 45άρια.
Περαιτέρω, εδώ, στην «Μικρά Ασία», ο ακόμη ανερχόμενος τότε Γιώργος Νταλάρας αποδεικνύει μεγάλες ερμηνευτικές ικανότητες, καθώς μεταπηδά με τεράστια άνεση από το λαϊκό στο «έντεχνο» και τανάπαλιν, με τον δίσκο να προμηνύει κατά βάση το ύφος που θα τον χαρακτήριζε έως και σήμερα (όλα τα επόμενα 50 χρόνια δηλαδή), ενώ και η περίπου άγνωστη, ακόμη τότε, Χάρις Αλεξίου, δίνει με τούτο το long-play ξεκίνημά της μία από τις ερμηνείες της ζωής της (και αναφερόμαστε φυσικά στον «Μαρμαρωμένο βασιλιά»).
Εκπληκτικοί ιδεαλιστικοί στίχοι, σμιλεμένοι πάνω στη «σολωμική» σύνδεση εθνικού και αληθινού. Υπό την έννοια ότι α-ληθινό είναι ό,τι δεν περνάει στη λήθη, ό,τι δεν ξεχνιέται…
Χάρις Αλεξίου - Ο Μαρμαρωμένος Βασιλιάς
2.
ΛΟΥΚΙΑΝΟΥ ΚΗΛΑΗΔΟΝΗ: Η Κόκκινη Κλωστή / Δεκατρία Τραγούδια του Νίκου Γκάτσου
[ΕΜΙ / His Master’s Voice CSDG 56]
Στις αρχές της δεκαετίας του ’70 ο νέος τότε συνθέτης Λουκιανός Κηλαηδόνης κάνει αισθητή την παρουσία του μέσα από δύο μεγάλους δίσκους, τους «Η Πόλη μας» (1971) σε στίχους Κωστούλας Μητροπούλου και «Η Κόκκινη Κλωστή» σε στίχους Νίκου Γκάτσου.
Σ’ αυτόν τον δεύτερο δίσκο τις συνθέσεις του Λ. Κηλαηδόνη θα απέδιδαν δύο επίσης νέοι τραγουδιστές, που τότε πήγαιναν πάντα μαζί (φωτογραφίζονταν μαζί σε εξώφυλλα περιοδικών, τραγουδούσαν σε κοινούς δίσκους, έδιναν κοινές συνεντεύξεις, τραγούδια τους ακούγονταν μαζί στο ραδιόφωνο κ.λπ.), ο Μανώλης Μητσιάς και η Δήμητρα Γαλάνη.
Ο Λουκιανός Κηλαηδόνης δεν έχει κάνει ακόμη γνωστό το πιο προσωπικό στυλ του, μέσω του οποίου θα εκτοξευόταν αργότερα από τον κόσμο, παραμένοντας κάπως πιο πίσω από τους τραγουδιστές, συνθέτοντας σε απλές φόρμες, άλλοτε πιο λυρικές ή και κανταδόρικες και άλλοτε πιο δυναμικές έως και επικές, με πολλά από τα τραγούδια του να διακρίνονται απ’ όλες αυτές τις αρετές τού αληθινά ταλαντούχου δημιουργού.
Βεβαίως, την αξία των τραγουδιών καθορίζουν εν πολλοίς και οι στίχοι του Νίκου Γκάτσου, που σε γενικές γραμμές είναι πιο απλοί στα νοήματά τους, σε σχέση με άλλες δουλειές του, αλλά το ίδιο περίτεχνοι και καίριοι στην απόδοση των εκάστοτε ατμοσφαιρών.
Στα περισσότερα τραγούδια το ερωτικό στοιχείο θα κυριαρχούσε, αλλά στην «Κόκκινη Κλωστή» υπάρχουν και τραγούδια κάπως πιο ευτράπελα, όπως το «Μια Κεφαλονίτισσα», μα και τραγούδια με πολιτικό-κοινωνικό περιεχόμενο, όπως το καταπληκτικό «Ήρθατε σαν κύματα / θύμησες παλιές / πάνω από συντρίμματα / κι άδειες αγκαλιές» (o Γκάτσος αναφέρεται στους κατατρεγμούς της γενιάς του, με αφορμή, κατά πάσα πιθανότητα, το κλείσιμο των στρατοπέδων σε Ωρωπό και Λέρο και την επιστροφή των τελευταίων εξόριστων κομμουνιστών μέσα στο ’71). Ένα τραγούδι που ξεκινάει, εντελώς αναπάντεχα, με μια... τουφεκιά.
Ήρθατε σαν Κύμματα
3.
ΟΔΥΣΣΕΑ ΕΛΥΤΗ – ΛΙΝΟΥ ΚΟΚΟΤΟΥ: Το Θαλασσινό Τριφύλλι
[Lyra SYLP 3576]
Το κατακαλόκαιρο του 1972, στα μέσα του Ιούλη εκείνης της χρονιάς, κυκλοφορεί από την Lyra ένας από τους πιο καλοκαιρινούς δίσκους του ελληνικού τραγουδιού – για να μην πούμε ο... καλοκαιρινότερος. Είναι «Το Θαλασσινό Τριφύλλι» με τα λόγια του Οδυσσέα Ελύτη, τις μουσικές του Λίνου Κόκοτου και με το λαϊκό-θαλασσινό εξώφυλλο του Μποστ. Ερμήνευαν η Ρένα Κουμιώτη και ο Μιχάλης Βιολάρης.
Ο Οδυσσέας Ελύτης θα αποφάσιζε, για πρώτη φορά, να γράψει στίχους για τραγούδια. Εννοούμε στίχους, που δεν είχαν προϋπάρξει ως ποιήματα, και που θα γράφονταν ειδικά για να γίνουν τραγούδια. Όπως είχε πει ο ίδιος ο ποιητής σε μια συνέντευξή του στον Γιώργο Πηλιχό, που είχε δημοσιευθεί στην εφημερίδα «Τα Νέα», την 27η Ιαν. 1973 (μετά την έκδοση του δίσκου): «Η ποίηση, όπως γίνεται σήμερα, είναι για να διαβάζεται. Το πολύ για να απαγγέλλεται. Όχι για να γίνεται μουσική. Ωστόσο, άρεσε η παρουσία δυο-τριών συνθετών με μεγάλο ταλέντο για να ανατρέψη τη βάση. Εγώ, που αγαπώ το τραγούδι, θέλησα να αντιδράσω στη νεοελληνική σοβαροφάνεια και έγραψα στίχους με ειδική πρόβλεψη να μελοποιηθούν. Δηλαδή, με ισοσύλλαβα μέτρα, ομοιοκαταληξία και εύληπτα νοήματα. Το περίεργο είναι όμως, ότι και μερικές απόπειρες πάνω στην άλλη μου ποίηση, πέτυχαν ως ένα σημείο. Κι’ ως εκ θαύματος, θα έπρεπε να προσθέσω».
Όταν ο Ο. Ελύτης σημείωνε... «έγραψα στίχους με ειδική πρόβλεψη να μελοποιηθούν», αναφερόταν, φυσικά, στο «Θαλασσινό Τριφύλλι».
Και το εξής σημαντικό. Τα τραγούδια αυτά είχε ξεκινήσει να τα μελοποιεί ο συνθέτης, χωρίς να γνωρίζει σε ποιον ανήκαν. Ο Αλέξανδρος Πατσιφάς (της Lyra) τού είχε κρύψει του Λίνου Κόκοτου ότι επρόκειτο για στίχους του Ελύτη, προκειμένου να τον αφήσει ανεπηρέαστο, χωρίς να του προσθέσει «βάρος». Το έχει πει ο ίδιος ο Λ. Κόκοτος αυτό σε τηλεοπτική εκπομπή («Κατάθεση Ψυχής», Βουλή TV, 23 Μαΐου 2021).
Φυσικά, οι φωνές της Ρένας Κουμιώτη και του Μιχάλη Βιολάρη (ιδίως αυτού) θα αποδεικνύονταν οι ιδανικότερες, στην προσπάθεια να μεταφερθεί αυτή η βεβαιότητα της ελληνικότητας, της θάλασσας και του πελάγους, που διέπνεαν τόσο τα λόγια του ποιητή, όσο και τις μελωδίες του συνθέτη.
Μιχάλης Βιολάρης & χορωδία - Τα τζιτζίκια
4.
ΜΑΝΟΥ ΛΟΪΖΟΥ – Λ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ: Νάχαμε-Τι Νάχαμε...
[MINOS MSM 167]
Στο τέλος του 1972, τον κρύο μήνα Δεκέμβριο, κυκλοφορεί ένας δίσκος, που είχε και διάφορα καλοκαιρινά κομμάτια ανάμεσα (ανάμεσα στα δέκα του). Ήταν το «Νάχαμε-Τι Νάχαμε...» του Μάνου Λοΐζου και του Λευτέρη Παπαδόπουλου, με το εξώφυλλο του Γιώργου Βακιρτζή, και με τις ερμηνείες των Γιώργου Νταλάρα και Γιάννη Καλατζή (σταθερών συνεργατών του Μάνου Λοΐζου εκείνα τα χρόνια).
Ο δίσκος ξεκινούσε με το φερώνυμο τραγούδι (στο οποίο ακούγεται και η φωνή του Λευτέρη Παπαδόπουλου, κάτω από την επωνυμία «Η παρέα»), συμπεριλαμβάνει «Το ζεϊμπέκικο της Ευδοκίας» (από την γνωστή ταινία του Αλέξη Δαμιανού), που ταιριάζει οπωσδήποτε με το κλίμα του άλμπουμ, και ακόμη το «Παποράκι» (με τον Γιάννη Καλατζή), που στηριζόταν σε παλιά μελωδία.
Από ’κει και πέρα υπήρχαν τα «Τζίμης ο Τίγρης (Ο Κουταλιανός)», «Ο Λιόντας» (με τους λογοκριμένους στίχους), «Πάνε να πης», «Ελισσώ», «Ήλιε μου σε παρακαλώ» και «Πιάσε τον ζουρνά», τραγούδια πλέον κλασικά – για τα οποία είναι κάπως δύσκολο, σήμερα, να πιστέψεις πως όλα αποτελούσαν ύλη ενός συγκεκριμένου δίσκου και όχι ενός best of.
Πολύ ωραίες οι ενορχηστρώσεις του Μάνου Λοΐζου, πάντα πρωτότυπες και έξω από το αναμενόμενο (τζουρά έπαιζε ο Θανάσης Πολυκανδριώτης), κλασικές πλέον οι αληθινά εμπνευσμένες μελωδίες του, ώριμοι οι στίχοι του Λευτέρη Παπαδόπουλου (και με κάποια πολιτικά μηνύματα σε ορισμένους απ’ αυτούς) και άψογοι, ως ερμηνευτές, ο Γιώργος Νταλάρας και ο Γιάννης Καλατζής.
Γιώργος Νταλάρας - Ο Λιόντας
5.
ΝΙΚΟΥ ΜΑΜΑΓΚΑΚΗ: 11 Λαϊκά Τραγούδια του Γιάννη Ρίτσου
[Lyra SYLP 3578]
Τον Νοέμβριο του 1972 κυκλοφορεί από την Lyra ένα παράξενο άλμπουμ του μεγάλου συνθέτη Νίκου Μαμαγκάκη – ήταν το «11 Λαϊκά Τραγούδια του Γιάννη Ρίτσου», με τις ερμηνείες του Γιάννη Πουλόπουλου και της Μαρίας Δουράκη.
Το λέμε «παράξενο», γιατί, πρώτον, ο Ν. Μαμαγκάκης δεν έχει κάνει έως τότε δίσκο με λαϊκά τραγούδια, και δεύτερον γιατί ένα LP με τραγούδια του κομμουνιστή ποιητή Γιάννη Ρίτσου δεν ήταν κάτι το αυτονόητο.
Ο Ρίτσος είχε βεβαίως επιστρέψει από την εξορία από τον Οκτώβριο του 1970, ενώ την ίδια χρονιά υπάρχει μπαράζ εκδόσεων (δεύτερων βασικά) βιβλίων του από τον Κέδρο. Σιγά-σιγά, δε, αρχίζει να εμφανίζονται και άρθρα-αφιερώματα σε περιοδικά κ.λπ.
Παρά ταύτα η λογοκρισία (στο τραγούδι) δεν θα έμενε αμέτοχη ούτε σε αυτή την συγκυρία, καθώς για τον δίσκο, με τις συνθέσεις του Ν. Μαμαγκάκη, δύο από τα δεκατρία, αρχικώς, τραγούδια θα κόβονταν. Έτσι θα έμεναν τα έντεκα, που θα τα έλεγαν ο Γιάννης Πουλόπουλος (επτά) και η Μαρία Δουράκη (τέσσερα).
Όλα τα τραγούδια έχουν νόημα και αξία και αν θα έπρεπε να ξεχωρίσεις, οπωσδήποτε, ένα μόνον, αυτό θα ήταν το περίφημο «Άιντε και ντε», που άνοιγε την δεύτερη πλευρά του δίσκου και που διαρκούσε έξι λεπτά – μεγάλος χρόνος, για λαϊκό τραγούδι.
Το τραγούδι αυτό πέρα από τους καταπληκτικούς στίχους του, γεμάτους από εικόνες («μεσ’ στη καπνιά, μεσ’ στη βραδιά / με μπλούζα σα λυκοπροβιά / ασίκης μηχανοδηγός / με το μικρό μουστάκι του / καλό τιμόνι οδήγαγε / το τραίνο για τον ουρανό»), έχει πολλές ιδιαιτερότητες σαν σύνθεση, καθώς αλλάζει στο διάβα του ρυθμικά μοτίβα, τέμπι (πιο αργό, πιο γρήγορο) και μελωδικά patterns, καθιστώντας πολύ δύσκολη την ερμηνεία του.
Μεγάλος τραγουδιστής ο Γιάννης Πουλόπουλος τιθασεύει, τελικά, ένα από τα ωραιότερα και από τα πλέον δύσκολα ελληνικά τραγούδια, προσφέροντας μιαν ερμηνεία αναφοράς.
Γιάννης Πουλόπουλος - Άιντε και ντε
6.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ – Κ.Χ ΜΥΡΗΣ: Ιθαγένεια
[ΕΜΙ / His Master’s Voice CSDG 59]
Ο Γιάννης Μαρκόπουλος αποτελεί μία τελείως ιδιόμορφη περίπτωση στο έντεχνο ελληνικό τραγούδι καθ’ όλη την δεκαετία του ’70. Το ύφος του είναι εντελώς προσωπικό, και για να καταλάβουμε, σήμερα, πώς ακριβώς σκεφτόταν τότε, όταν κυκλοφορούσε εκείνους τους τόσο καθοριστικούς δίσκους, ας μεταφέρουμε ένα απόσπασμα από μία σπάνια συνέντευξή του στο περιοδικό «Φοιτητική Σκέψη” [τεύχος #1, Φλεβάρης 1973]:
«Μέχρι το 1967 σπούδαζα μουσική (θεωρητικά, βιολί και πιάνο) στο Ωδείο Αθηνών. Είχα μια ευρωπαϊκή παιδεία που άρχισε από το 1961. Ήθελα να συνεχίσω την παιδεία αυτή, γνωρίζοντας από κοντά όλα τα μουσικά μοντέρνα ρεύματα. Ταυτόχρονα μέχρι το 1967 συνέθετα μουσική για θέατρο και κινηματογράφο, καθώς και πολλά τραγούδια. Τα βιώματά μου και το ένστικτό μου με οδηγούσαν στις γνήσιες θέσεις της μουσικής του τόπου. Μουσική γιομάτη τραγούδι και χορό, από παμπάλαια ακούσματα μεταφερμένα από την Ασία και την Αφρική και μετουσιωμένα στα πανηγύρια και τις εκκλησίες.
Το 1967 βρίσκομαι στο καμίνι (αντιπανεπιστήμια, Μαρκούζε, Τζίμυ Χέντριξ, λαϊκά τραγούδια του κόσμου, κυριαρχία του σιτάρ, Μπητλς, Μπομπ Ντύλαν και τέλος επαναστατημένη αμερικανική νεολαία, μέχρι και τα γεγονότα του Μάη). Σπουδάζω για λίγο και αμφισβητώ με τρέλα όλη την ευρωπαϊκή μουσική, ονομάζοντάς την, ίσως υπερβολικά, όμως με αλήθεια σαν βάση, κουρέλια της μουσικής μας.
Γυρίζω πίσω με όνειρα να φτιάξω ορχήστρα με τα δικά μας όργανα, που τυχαίνει να ’ναι της Ανατολής. Να γράψω μουσική ψάχνοντας βαθιά μέσα μου, για να ξανασυνδεθώ με την παιδική κι ύστερα την εφηβική ηλικία μου, τότε που ήμουν γιομάτος σαν αφρισμένο καζάνι από νταούλια, λύρες, ριζίτικα, αφρικάνικους χορούς και μελίσματα της Ασίας. Ξαναβρίσκω το στίγμα μου.
Τώρα είμαι, όπως όλη μας η μουσική, κι εγώ παράνομος. Από εδώ κι εμπρός έχω λοιπόν νέους παππούδες. Τον Ρωμανό τον Μελωδό, τον Ανδρέα Κρήτης, τον Ρούντα, τον Ροδινό. Έχω νέους συγγενείς στον Πόντο, στην Αραβία, στις Ινδίες και στο βαλκανικό αλώνι. Ψάχνω για καινούρια ειδωλολατρία αφήνοντας κατά μέρος τις εβραϊκές θρησκευτικές ιστορίες, όπως το ίδιο έκανε το λαϊκό μας τραγούδι».
Αυτές τις σκέψεις μεταμορφώνει σε ήχο ο Γιάννης Μαρκόπουλος σε μια σειρά από δίσκους εκείνη την εποχή και η «Ιθαγένεια» ήταν ένας απ’ αυτούς – και από τους πλέον χαρακτηριστικούς του.
Με τους περίτεχνους στίχους του Κ.Χ. Μύρη (Κώστας Γεωργουσόπουλος) και με την παρουσία του Νίκου Ξυλούρη, που βρίσκεται σε μεγάλη ερμηνευτική φόρμα, αποδίδοντας, κάπως σαν ψάλτης, αυτά τα παράξενα και δύστροπα τραγούδια (σε κάποια συμμετέχει και η Μέμη Σπυράτου), η «Ιθαγένεια» δεν παύει, ακόμη και με τα σημερινά μέτρα, και αφού έχουν κατατεθεί ήχοι επί ήχων εν τω μεταξύ, να ακούγεται εντελώς ανάδελφη και μόνη.
Κλασικό το εξώφυλλο με τον πίνακα του Δημήτρη Μυταρά.
Γεννήθηκα - ΝΙΚΟΣ ΞΥΛΟΥΡΗΣ
7.
ΝΑΝΑ ΜΟΥΣΧΟΥΡΗ: Σπίτι μου Σπιτάκι μου
[ΕΜΙ / Columbia SCXG 90]
Αν το κοιτάξεις θα δεις πως για την διεθνή Νάνα Μούσχουρη, σε κάθε δεκαετία, υπάρχει ένας τουλάχιστον δίσκος, συνήθως με καινούρια τραγούδια της, στην Ελλάδα.
Στην δεκαετία του ’60, και στο ξεκίνημά της, έχουμε το δεκάιντσο «Η Νάνα Μούσχουρη Τραγουδά Χατζιδάκι» (1961), στην δεκαετία του ’70, όταν ήταν πλέον «παγκόσμιο αστέρι», ηχογράφησε το «Σπίτι μου Σπιτάκι μου» (1972), στην δεκαετία του ’80 ήταν το πασίγνωστο «Η Ενδεκάτη Εντολή» (1985) των Γιώργου Χατζηνάσιου / Νίκου Γκάτσου, στην δεκαετία του ’90 ήταν ο δίσκος της με τον Δήμο Μούτση «Ο Ταξιδιώτης» (1990) κ.λπ. Επέστρεφε, δηλαδή, η Ν. Μούσχουρη ανά τακτά διαστήματα στην πατρίδα, συνεργαζόταν με έλληνες μουσικούς, ηχογραφούσε σε ελληνικά στούντιο και φυσικά τραγουδούσε στην μητρική της γλώσσα.
Έτσι λοιπόν το 1972, όταν βρισκόταν σε πλήρη άνθηση η πορεία της στο εξωτερικό, η Νάνα Μούσχουρη έρχεται στην Ελλάδα για να ηχογραφήσει το LP «Σπίτι μου Σπιτάκι μου» – μια σειρά τραγουδιών σε στίχους Νίκου Γκάτσου και μουσικές διαφόρων. Οι «διάφοροι» φυσικά δεν ήταν όποιοι κι όποιοι, αλλά οι ήδη καταξιωμένοι Μάνος Χατζιδάκις και Σταύρος Ξαρχάκος, όπως και ο ανερχόμενος Λουκιανός Κηλαηδόνης, ενώ ανάμεσα υπήρχε και μια εκτέλεση ενός εβραϊκού τραγουδιού (με ελληνικούς στίχους του Ν. Γκάτσου), διασκευασμένο από τον Γιώργο Πετσίλα.
Από το κλασικό πρώτο τραγούδι και τους πρώτους στίχους του Νίκου Γκάτσου («Σπίτι μου σπιτάκι μου / και φτωχοκαλυβάκι μου / χώμα που γεννήθηκα / ποτέ μου δε σ’ αρνήθηκα») αντιλαμβάνεσαι αμέσως το concept, όπως αντιλαμβάνεσαι και την ωραία δουλειά του Σταύρου Ξαρχάκου, που έχει επιμεληθεί την ενορχήστρωση, διευθύνοντας και την ορχήστρα.
Φυσικά, ο δίσκος που κυκλοφόρησε στο τέλος του 1972, τον Δεκέμβριο, για να προλάβει την αγορά των γιορτών (τον ίδιο μήνα θα κυκλοφορούσαν το «Νάχαμε-Τι Νάχαμε...» του Μ. Λοΐζου, όπως είδαμε λίγο πριν, «Το Βρώμικο Ψωμί» του Δ. Σαββόπουλου, «Ο Μεγάλος Ερωτικός» του Μ. Χατζιδάκι και άλλα διάφορα) δεν κινείται απλώς στο κλίμα του «έντεχνου», είναι «έντεχνος».
Επίσης, και επί της ουσίας, είναι ένας δίσκος του Νίκου Γκάτσου με ή για την Νάνα Μούσχουρη, περιέχοντας πολλά και καλά τραγούδια, όπως, για παράδειγμα, το «Ποιος θεός το θέλησε» σε μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου...
Ποιος Θεός το θέλησε
8.
ΔΗΜΟΣ ΜΟΥΤΣΗΣ: Άγιος Φεβρουάριος
[Philips 6331 028]
Μέσα στο 1972 θα κυκλοφορούσαν δύο δίσκοι του Δήμου Μούτση, που, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, θα συνδέονταν με την Μικρασιατική Καταστροφή και με την προσφυγιά.
Ο ένας δίσκος ήταν ο «Άγιος Φεβρουάριος», σε στίχους Μάνου Ελευθερίου, που τοποθετείται στα καταστήματα στις αρχές του 1972 και ο δεύτερος ο «Συνοικισμός Α», σε στίχους διαφόρων, που κυκλοφορεί τον Οκτώβριο.
Και οι δύο δίσκοι είναι πολύ σημαντικοί, καθώς περιέχουν σπουδαία τραγούδια, τα οποία, ακόμη και σήμερα, μισόν αιώνα αργότερα, ακούγονται το ίδιο καίρια και ουσιαστικά.
Ειδικά στον «Άγιο Φεβρουάριο» έχουμε, περαιτέρω, ένα ακόμη πιο συμπαγές αποτέλεσμα (σε σχέση με τον «Συνοικισμό Α»), που οφείλεται βασικά, στο στιχουργικό «σώμα» του Μάνου Ελευθερίου και βεβαίως στην ενορχήστρωση, που επεφύλαξε για τα τραγούδια του ο Δήμος Μούτσης – με τις σαφείς επιρροές του από το ροκ και τον ευρύτερο ηλεκτρικό ήχο. Όλα τα όργανα είναι fully-electrified εδώ, και όχι μόνον οι κιθάρες και τα keyboards, μα ακόμη και το μπουζούκι.
Οι δε φωνές των νέων τότε τραγουδιστών, του Δημήτρη Μητροπάνου και της Πετρής Σαλπέα, θα αποδεικνύονταν ιδανικές στην ερμηνεία αυτών των τραγουδιών, που ναι μεν τώρα θεωρούνται κλασικά, αλλά στην εποχή τους δεινοπάθησαν.
Ο δίσκος πάει «άπατος» όλο το 1972, θεωρείται αποτυχημένος, ο Δήμος Μούτσης έχει πλέον άλλα τραγούδια να προτείνει για την σεζόν 1972-73, ενώ κανένας δεν φαίνεται να ασχολείται πια με τον «Άγιο Φεβρουάριο», που σίγουρα «χάνει» και λόγω ακατανόητου τίτλου – ένα άλμπουμ, που πουλάει σκάρτα 2.000 αντίτυπα, μέσα σε 14-15 μήνες!
Και όμως ένα απρόβλεπτο γεγονός τοποθετεί και πάλι τον δίσκο στα καταστήματα, με τον «Άγιο Φεβρουάριο» να πουλάει πολύ, πάρα πολύ, μετά τον Μάρτη του ’73. Τι είχε μεσολαβήσει;
Τα τρία εγκλήματα του Νίκου Κοεμτζή, το ξημέρωμα της Κυριακής 25 Φεβρουαρίου 1973, στο κέντρο Νεράιδα της Αθήνας, στην Αγίου Μελετίου. Και καθώς οι εφημερίδες της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης είχαν ανακατέψει σ’ αυτή την αποτρόπαιη ιστορία και το τραγούδι του Δήμου Μούτση «Ο χάρος βγήκε παγανιά» (από τον «Άγιο Φεβρουάριο» φυσικά), ο δίσκος θα άρχιζε να πουλάει σαν τρελός. Δείτε τι έγραφε η εφημερίδα «Μακεδονία» στο φύλλο τής 27 Φεβ. 1973:
«Ο βασικός τραγουδιστής του κέντρου Καρουσάκης τελείωσε το ρεπερτόριό του με το ρεμπέτικο “Σαν βγαίνη ο χότζας στο τζαμί”. Παρέδωσε το μικρόφωνο στον συνάδελφό του Τάκη Αθανασιάδη, ο οποίος είπε το “Ο χάρος βγήκε παγανιά”. Επειδή δεν υπήρχε στο ρεπερτόριο το “Βεργούλες και με δείρανε” είπε για την παρέα των αδελφών Κοεμτζή το “Τη ζούλα μου ανακάλυψαν”».
Τώρα, αν έγιναν έτσι ακριβώς τα πράγματα, λίγο πριν ξεσπάσει το μακελειό στη Νεράιδα της Αθήνας, ή όχι, δεν έχει και τόσο σημασία για την δική μας ιστορία. Το θέμα είναι πως, για υπαρκτούς ή για ανύπαρκτους λόγους, το «Ο χάρος βγήκε παγανιά» είχε γίνει ξαφνικά... talk of the town, όπως θα λέγαμε σήμερα, περιγράφοντας με ακρίβεια εκείνο που είχε συμβεί στο λαϊκό κέντρο (όταν, δηλαδή, ο χάρος είχε βγει στ’ αλήθεια παγανιά), με αποτέλεσμα ο κόσμος να ψάχνει μετά μανίας τον «Άγιο Φεβρουάριο», που είχε βγει πριν από ένα χρόνο και βάλε, όπως και το 45άρι με την «Παγανιά», που κυκλοφορούσε, και αυτό, από τον Νοέμβρη του ’72 (προσωπικά, αν μου έλεγε κάποιος πως το 45άρι βγήκε τον Μάρτη του ’73 θα το πίστευα).
Μέσα σε λίγους μήνες η «Παγανιά» θα ακουγόταν παντού. Θα διασκευαζόταν πάραυτα από τους Κώστα Σμοκοβίτη (MINOS), Περικλή Περάκη (Sonora) και Δημήτρη Τσερκέζο (Pan-Vox), καθώς μικρές και μεγάλες εταιρείες θα έτρεχαν για να επωφεληθούν, θα ακουγόταν και ως instrumental, θα έμπαινε σε πάμπολλα τουριστικά compilations και βασικά δεν θα υπήρχε τζουκ-μποξ της εποχής, που να μην γύριζε το κομμάτι πέντε και έξι φορές κάθε βράδυ. Χαλάλι του! Πολύ μεγάλο τραγούδι!
Ο Χάρος βγήκε παγανιά - Δημήτρης Μητροπάνος
9.
ΣΤΑΥΡΟΣ ΞΑΡΧΑΚΟΣ: Διόνυσε Καλοκαίρι Μας
[EMI / Columbia SCXG 87]
Ένας από τους ωραιότερους και όχι πολύ αναγνωρισμένους δίσκους του Σταύρου Ξαρχάκου –υπό την έννοια πως κάποια τραγούδια ακούστηκαν πολύ και κάποια σχεδόν καθόλου– είναι, οπωσδήποτε, το «Διόνυσε Καλοκαίρι μας».
Το άλμπουμ κυκλοφορεί προς το τέλος του 1972 και μαρκάρει την έναρξη της συνεργασίας των Σταύρου Ξαρχάκου-Νίκου Ξυλούρη, που, στην πορεία, θα περάσει από εξ ίσου σπουδαία ή και σπουδαιότερα στάδια («Το Μεγάλο μας Τσίρκο», «Οι Έμποροι των Εθνών», «Κοντσέρτο 73», «Συλλογή» κ.λπ.), περιέχοντας τα τραγούδια «Αυτό τον κόσμο τον καλό» (στ. Βασίλης Ανδρεόπουλος), «Πώς να σωπάσω» (στ. Κώστας Κινδύνης) και «Γυρνάν αμίλητα παιδιά» (στ. Κώστας Κινδύνης), που ακούστηκαν περισσότερο και άλλα, εξ ίσου ωραία, όπως τα «Ωραίος που ’σαι αυγερινέ» και «Διόνυσε καλοκαίρι μας», που πέρασαν κάπως σε δεύτερο πλάνο.
Επίσης, στον δίσκο υπήρχαν και τέσσερα τραγούδια με την Αφροδίτη Μάνου, που αν εξαιρέσεις το θαυμάσιο «Ήταν τα λόγια σου φωτιά» (στ. Κώστας Κινδύνης) επίσης δεν ακούστηκαν σχεδόν καθόλου.
Μάλιστα, πολλοί θα έδιναν σημασία στο καταπληκτικό psychedelic-folk, με χρήση σιτάρ κ.λπ. «Έγυραν τα μάτια σου» (στ. Α. Κορτέση), που αποδίδει η Αφροδίτη Μάνου, όταν ο δίσκος θα συμπεριλαμβανόταν στο βιβλίο του αυστριακού δισκο-συλλέκτη Hans Pokora “4001 Record Collector Dreams”, το 2003.
Και κάπως έτσι, και για κάποια χρόνια, το «Διόνυσε Καλοκαίρι μας» θα πουλιόταν ακριβά στο eΒay και στα παζάρια δίσκων (φθάνοντας έως και τα 100 ευρώ), ενώ, τώρα, μπορεί κάποιος να βρει μια «καθαρή» original κόπια βινυλίου ακόμη και με 30 ευρώ (ή και λιγότερο).
Τέλος πάντων ο δίσκος αυτός είναι καταπληκτικός και γιατί περιέχει σπουδαία τραγούδια (μουσικές, στίχοι, ερμηνείες) και γιατί οι ενορχηστρώσεις του Σταύρου Ξαρχάκου είναι «προχωρημένες», ανακατεύοντας δυτικά και παραδοσιακά όργανα, δημιουργώντας ένα κλίμα κάπως πρωτόγνωρο, για ελληνικό δίσκο της εποχής.
Ήταν τα λόγια σου φωτιά
10.
ΜΑΝΟΥ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ: Ο Μεγάλος Ερωτικός
[Νότος SNL 3901]
«Ο Μεγάλος Ερωτικός» είναι στην προεργασία του ένα αμερικάνικο έργο του Μάνου Χατζιδάκι (της αμερικάνικης περιόδου του εννοούμε), που ηχογραφήθηκε στην Ελλάδα, το φθινόπωρο του ’72, μετά την επιστροφή του από την Αμερική. Όπως διαβάζουμε στο gatefold cover:
«Το έργο αυτό γράφτηκε στην Νέα Υόρκη, από τον Ιούνιο, και τελείωσε στην Αθήνα, τον Οκτώβριο του 1972. (...) Οι ηχογραφήσεις έγιναν στα στούντιο Κολούμπια από 16 Σεπτεμβρίου έως 28 Νοεμβρίου 1972, στην Αθήνα».
Το άλμπουμ κυκλοφορεί στο τέλος της χρονιάς (του ’72), αποδίδουν η Φλέρυ Νταντωνάκη, ο «άγνωστος» Δημήτρης Ψαριανός και Χορωδία υπό την διεύθυνση της Έλλης Νικολαΐδη και σηματοδοτεί, και αυτό (μαζί με κάποια ακόμη έργα), την επανεμφάνιση του Μάνου Χατζιδάκι στα ελληνικά μουσικά πράγματα, μετά από την αμερικάνικη περιπέτειά του.
Η εποχή είναι ταραγμένη, ενώ υπάρχει και μια «κατάσταση» στο ελληνικό τραγούδι, που είναι κάπως μπερδεμένη... Ο Μίκης Θεοδωράκης είναι πάντα στο εξωτερικό, χωρίς καμία δυνατότητα επαφής με το ελληνικό κοινό, το «έντεχνο» αρχίζει να αναπτύσσεται με τα δικά του concepts, υπάρχει η Πλάκα με τα μαγαζιά της, ο Σαββόπουλος στο Κύτταρο, το ελαφρολαϊκό της πίστας των μεγάλων νυχτερινών κέντρων, υπάρχει ένα αυξημένο ενδιαφέρον για το ρεμπέτικο και τον λαϊκό πολιτισμό γενικότερα (Καραγκιόζης, δημοτικό τραγούδι, λαϊκή τέχνη κ.λπ.), με την φοιτητική αναταραχή να εντείνεται στα πανεπιστήμια, καθώς οι σύλλογοι απαιτούν ελεύθερες εκλογές, με ανατροπή των διορισμένων διοικήσεων και με το στρατιωτικό καθεστώς, γενικώς, να απαντά σ’ αυτές τις περιπτώσεις με το... κλασικό: «θα συντρίψωμεν τους ταραξίας».
Μέσα σ’ αυτό το κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον εμφανίζεται ο Μάνος Χατζιδάκις, για να μιλήσει για τον έρωτα – γιατί, απλώς, ο έρωτας ήταν όλη του η ζωή, σκεπάζοντας περαιτέρω όλη την δημιουργία του. Δεν γινόταν να προτείνει κάτι άλλο.
Έτσι, σε ερώτηση δημοσιογράφου απογευματινής εφημερίδας, γιατί δεν συνθέτει τραγούδια που να αναφέρονται στα προβλήματα του καιρού του, σε μιαν εποχή με όλο και πιο αγωνιστική νεολαία κ.λπ., ο Μάνος Χατζιδάκις θα απαντούσε: «Δεν πιστεύω κατ’ αρχήν ότι ένα τραγούδι μπορεί να περιέχει ή να θίγει προβλήματα του καιρού μας. Ύστερα, εγώ δεν γράφω ερωτικά τραγούδια, αλλά για τον έρωτα. Κι ο έρωτας παραμένει πάντα ένα πρόβλημα – όχι μόνο του καιρού μας, αλλά όλων των καιρών. Τα “προβλήματα του καιρού μας” πολύ πιο ουσιαστικά περιέχονται στον τρόπο που κανείς αντιμετωπίζει τα μεγάλα θέματα, παρά την εξάντληση συνθημάτων και “μηνυμάτων”. Κατά συνέπειαν, δεν θεωρώ, ως προς τον εαυτό μου, ότι αντιμετωπίζω προσωπικό πρόβλημα όταν γράφω ένα έργο σαν τον “Μεγάλο Ερωτικό”, αλλά ότι, απλούστατα, έχω την ωριμότητα να μην επιδιώκω εύκολη συμφιλίωση με την “ανήσυχη νεολαία”, προσφέροντας επιπόλαια συνθήματα».
Σε ερώτηση, δε, του δημοσιογράφου, αν τραγουδοποιοί όπως Leonard Cohen ή ο Bob Dylan, που με τα τραγούδια τους καταφέρονται κατά του πολέμου (στο Βιετνάμ) ή διαμαρτύρονται για τον εξευτελισμό του ανθρώπου από τη βία, που έχει εξαπολυθεί εναντίον του, προσφέρουν «επιπόλαια συνθήματα», ο Μάνος Χατζιδάκις θα απαντούσε: «Θεωρώ τον εαυτό μου πολύ ανώτερο συνθέτη από εκείνους που μου αναφέρατε. Και εν πάση περιπτώσει, θα ’πρεπε να μιλάμε για συνθέτες και όχι για είδωλα. Γιατί εγώ δεν είμαι είδωλο». [«Επίκαιρα», #232, 12-18 Ιανουαρίου 1973]
Μέσα σ’ αυτό το τεταμένο κλίμα ένα άλμπουμ σαν τον «Μεγάλο Ερωτικό» ήταν σίγουρο πως θα αναζητούσε εναγωνίως το ακροατήριό του. Το βρήκε; Έχει κάτι επ’ αυτού ο αείμνηστος Τάσος Φαληρέας, που ήταν γενικών καθηκόντων τότε στην Lyra (αφήγηση από τα τέλη των 90s):
«Παρακολουθούσα κάθε μέρα τις πωλήσεις. Ακριβώς ένα χρόνο από την έκδοση του δίσκου εκείνος με ρώτησε πρώτη φορά. Μουδιασμένος του απάντησα: “11.000 αντίτυπα” (τώρα έχει περάσει τις 100.000). Με κοίταξε με νόημα και μου είπε: “νικήσαμε”. Ποτέ δεν κατάλαβα τι ήθελε να πει».
Δημήτρης Ψαριανός - Το όνειρο
