ΕΙΝΑΙ Η ΤΡΙΤΗ ΛΙΣΤΑ (ΔΕΚΑΔΑ) που δημοσιεύουμε εδώ στο LiFO.gr με τους καλύτερους ελληνικούς δίσκους (LP) του 1973 – τυπωμένους, δηλαδή, πενήντα χρόνια πριν. Έχουν προηγηθεί οι δεκάδες με τα καλύτερα άλμπουμ του ελληνικού ροκ (22 Οκτ. 2023), όπως κι εκείνη με τα καλύτερα ελαφρολαϊκά (17 Σεπτ. 2023). Οπότε, τώρα, με τα καλύτερα «έντεχνα» συμπληρώνουμε μια τριαντάδα δίσκων τού ’73, αφήνοντας, όμως, παραπονεμένα τα... πιο ωραία «λαϊκά» εκείνης της χρονιάς. Θα κοιτάξουμε να επανορθώσουμε του χρόνου... γράφοντας για το 1974 πια.
Οι δίσκοι είναι κλασικοί, κοινώς «διαμάντια» και καταγράφονται με αλφαβητική, κατά το επώνυμο του συνθέτη, σειρά.
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΤΣΑΡΟΣ – Η. ΛΥΜΠΕΡΟΠΟΥΛΟΣ: Ο Δρόμος Για Τα Κύθηρα
[Philips, 1973]
Τα άλμπουμ εκείνης της εποχής του Γιώργου Κατσαρού (με τις τεράστιες επιτυχίες στα 45άρια) κινούνταν ανάμεσα στο ελαφρολαϊκό και το «έντεχνο». Άλλοτε βάραινε το ένα και άλλοτε το άλλο. Το 1973, όμως, και οι δύο μεγάλοι δίσκοι τού Γ. Κατσαρού φλερτάρουν περισσότερο με το «έντεχνο» – λέμε φυσικά για τους «Ο Δρόμος για τα Κύθηρα» (Αύγουστος ’73) και «Αλβανία» (Οκτώβριος ’73).
Οι συνθέσεις του Γιώργου Κατσαρού έχουν ενδιαφέρον φυσικά και η μελωδία του στο τραγούδι «Τα Κύθηρα ποτέ δεν θα τα βρούμε» είναι εκπληκτική – από τις δυο-τρεις ωραιότερές του. Με άλλα λόγια τα στάνταρντ που έθετε αυτό το τραγούδι, ως lead track, ήταν πολύ υψηλά, προδιαθέτοντας για κάτι αληθινά σπουδαίο στη συνέχεια.
Δεν ξέρουμε αν ο Γ. Κατσαρός είχε κατά νου τον «Άγιο Φεβρουάριο» του Δήμου Μούτση, όταν έβαζε μπροστά τα «Κύθηρα». Είναι πιθανόν (αφού ο δίσκος του Μούτση ακουγόταν πιο πολύ το 1973, παρά το ’72), ενώ και η παρουσία τού Δημήτρη Μητροπάνου στα «Κύθηρα» εντείνει αυτή την εντύπωση. Όπως βεβαίως και εκείνη της νεο-εμφανιζόμενης Χριστιάνας, που παραπέμπει, σαν κίνηση λέμε πάντα, στο δίδυμο Δημήτρης Μητροπάνος-Πετρή Σαλπέα (από τον «Άγιο Φεβρουάριο»).
Οι συνθέσεις του Γιώργου Κατσαρού έχουν ενδιαφέρον φυσικά και η μελωδία του στο τραγούδι «Τα Κύθηρα ποτέ δεν θα τα βρούμε» είναι εκπληκτική – από τις δυο-τρεις ωραιότερές του. Με άλλα λόγια τα στάνταρντ που έθετε αυτό το τραγούδι, ως lead track, ήταν πολύ υψηλά, προδιαθέτοντας για κάτι αληθινά σπουδαίο στη συνέχεια.
Σε γενικές γραμμές αυτό υπάρχει θα λέγαμε, κυρίως υπό την έννοια της ενότητας, που εμφανίζει ο δίσκος.
Τραγούδια απλά, σε γρήγορο τέμπο πολλές φορές, με την διπλοπενιά να κυριαρχεί, που δημιουργούν μιαν αίσθηση «τουριστικού», κάτι που επιβεβαιώνει και η παρουσία του «Νικολή-Νικολή», με τον Μητροπάνο ή άλλους ερμηνευτές, σε άπειρα τουριστικά compilations της εποχής (“Folk Music of Greece No 2”, “Memories from Rhodes No 2”, “Corfu No 1” κ.λπ.), μα και τραγούδια όπως τα «Μάνα κι αγαπητικιά μου» (Δ. Μητροπάνος), «Γυιε μου, γυιε μου, γυιε μου» (Χριστιάνα) και «Ρούχο τον ίσκιο σου φορώ» (Χριστιάνα), που ακούγονται με ενδιαφέρον και σήμερα (πέρα από την κλασική μελωδία των «Κυθήρων» εννοούμε).
Ωραίο το εξώφυλλο του Τάσου Ζωγράφου.
Δημήτρης Μητροπάνος - Χριστιάνα - Τα Κύθηρα Πότε Δεν Θα Τα Βρούμε
Α. ΚΑΛΔΑΡΑ – Λ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟY: Βυζαντινός Εσπερινός
[MINOS, 1973]
Όπως έχουμε ξανασημειώσει, με διάφορες αφορμές, στις αρχές της δεκαετίας του ’70, στο χώρο της Τέχνης, υπάρχει μια τάση για «επιστροφή στις ρίζες». Ειδικά στο ελληνικό τραγούδι αυτή η τάση είναι έντονη και καταγράφεται σχεδόν σε όλες τις εκφάνσεις του. Ακόμη και στην ποπ... και φυσικά στο «έντεχνο», εκεί όπου ο Απόστολος Καλδάρας, με τον «Βυζαντινό Εσπερινό» επιχειρεί να κάνει τη διαφορά. Όπως έγραφε ο ίδιος ο λαϊκός-εντεχνολαϊκός συνθέτης στο σημείωμα του δίσκου:
«Ο Βυζαντινός Εσπερινός είναι ένα έργο που από καιρό, μπορώ να πω, σκεφτόμουνα να γράψω. Όπως θα καταλάβη ο ακροατής, το έργο αυτό είναι γέννημα διασταυρώσεως, αν επιτρέπεται η έκφρασις, ήχων της βυζαντινής οχταήχου. Αυτό έγινε σκόπιμα, διότι διαφορετικά θα προέκυπταν μελωδίες οι οποίες θα είχαν το εκκλησιαστικό ύφος. Αυτό νομίζω το απέφυγα. Στοιχεία μουσικής δυτικού τύπου λείπουν τελείως από το έργο. Για αυτό ως επί το πλείστον και η σύνθεση τής ορχήστρας που παίρνει μέρος στην εκτέλεση των τραγουδιών αποτελείται από όργανα που, κατά την γνώμη μου, ταιριάζουν πιο πολύ στο κλίμα μέσα στο οποίο κινήθηκα (σαντούρι, λαούτο, κλαρίνο κ.λπ.). Από την διασταύρωση λοιπόν αυτή των ήχων της βυζαντινής οχταήχου και με τις απαραίτητες για το σκοπό μου φθορές, βγήκαν δώδεκα δρόμοι (τρόποι) τους οποίους μέχρι σήμερα χρησιμοποιεί και το γνήσιο δημοτικό μας τραγούδι. Θα ’θελα να τονίσω ότι κάθε τραγούδι του Βυζαντινού Εσπερινού είναι γραμμένο σε ξεχωριστό δρόμο – επί πλέον, δε, έχει το καθένα από αυτά και το δικό του, ξεχωριστό, ρυθμό. Ο δίσκος περιλαμβάνει δώδεκα κομμάτια εκ των οποίων το ένα οργανικό. Οι στίχοι ανήκουν όλοι στον Λευτέρη Παπαδόπουλο, που κι εκείνος δούλεψε όσο μπόρεσε καλύτερα για την επιτυχία του έργου. Τέλος, δεν μπορώ να μη συγχαρώ τον Γιώργο Νταλάρα και τη Χάρι Αλεξίου που σ’ αυτό το έργο δώσανε τον καλύτερό τους εαυτό».
Ο «Βυζαντινός Εσπερινός», που κυκλοφορεί τον Οκτώβριο του ’73, συνθετικά είναι πιο απαιτητικός από την προηγούμενη και αγαπημένη «Μικρά Ασία» (1972). Αυτό σημαίνει πως δεν υπήρξε, σαν δίσκος, το ίδιο εμπορικός μ’ εκείνη, παρότι έβγαλε πολύ δυνατά κομμάτια. Η συνθετότητα της γραφής του Καλδάρα, με τις αλλαγές των δρόμων στο ίδιο τραγούδι, μα και με τις ρυθμικές αλλαγές επίσης, δεν βοηθούσε στην αποδοχή από τον κόσμο.
Ίσως το πιο «εύκολο» track του άλμπουμ να ήταν το... θρακιώτικο «Βάρα νταγερέ», που αγαπήθηκε διαχρονικά, μα και η «Καμπάνα του εσπερινού» ή και το «Τα χεράκια μου δεμένα» (όλα η Χάρις Αλεξίου), αλλά τραγούδια σαν το «Εκεί που σμίγει η δύση κι η ανατολή», το «Για πάρε γύφτο σφυρί κι αμόνι» ή το «Με βρήκε ο χάρος» δεν ερμηνεύονται εύκολα και από τον καθέναν – και το γεγονός ότι ο Γιώργος Νταλάρας το καταφέρνει, κάνοντας «δικά του» όλα αυτά τα κομμάτια, δείχνει τη δουλειά και τη μελέτη, που είχε προηγηθεί, από τη μεριά του.
Δίσκος «σταθμός» για τους τραγουδιστές και τους μουσικούς της εποχής υπήρξε ο «Βυζαντινός Εσπερινός», δίχως τούτο να σημαίνει πως και ο κόσμος δεν ανταποκρίθηκε, με θέρμη, μέσα στις δεκαετίες έως και σήμερα.
Χάρις Αλεξίου - Τα Χεράκια Μου Δεμένα
ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ ΚΗΛΑΗΔΟΝΗΣ – ΓΙΑΝΝΗΣ ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗΣ: Μικροαστικά
[EMI / Columbia, 1973]
Είναι κάπως δύσκολο να αποκαλέσεις τα περίφημα «Μικροαστικά» του Λουκιανού Κηλαηδόνη «έντεχνο» άλμπουμ. Ακόμη και... ροκ θα μπορούσε να το πεις. Τελικά είναι κάτι ενδιάμεσο. Όπως θυμόταν ο ίδιος ο Λ. Κηλαηδόνης (από την ειδική έκδοση του «Κ» της «Καθημερινής», στις 29 Ιουν. 2003, στο «100 δίσκοι και η ιστορία τους»):
«Είναι αρχές του 1971 όταν γνωρίζω τον Γιάννη Νεγρεπόντη, μέσω του Λευτέρη Παπαδόπουλου και του Μάνου Λοΐζου. Ο Γιάννης μόλις έχει γυρίσει από εξορία και λίγες μέρες αφότου γνωριστήκαμε μου είπε ότι έχει κάποιες δουλειές έτοιμες από στίχους και θα ήθελε να τις δω. Ήταν τα “Μικροαστικά”, που στην πρώτη μορφή που μου τα έδωσε ο Γιάννης ήταν 5 ή 6 τραγούδια. Είναι 1971, είναι δικτατορία, τα τραγούδια σαφώς αριστερά.(…) Αν και αυτά τα κομμάτια ήταν γραμμένα από τον Γιάννη πριν από τη δικτατορία, ο Γιάννης ξαναζεστάθηκε και αποφάσισε να συνεχίσει. Έγραψε καμιά δεκαριά, τα οποία στη συνέχεια μελοποίησα. Αυτά είναι τα “Μικροαστικά” μια δουλειά γραμμένη το 1971. Το ’73, το καλοκαίρι, ακούγεται ότι θα γίνει η κυβέρνηση Μαρκεζίνη και ότι θα χαλαρώσει κάπως η λογοκρισία, ότι θα επιτραπούν τα τραγούδια του Μίκη κ.λπ. Τότε αποφασίζουμε και στέλνουμε τα “Μικροαστικά” στη λογοκρισία. Κάποια τα κόβουν εντελώς, κάποια δεν τα στέλνουμε σίγουροι πως θα κοπούν και σε κάποια μας διορθώνουν μερικές λέξεις. Στον δίσκο μπήκανε αυτά που μπήκανε, όμως περίσσεψαν και κάποια κομμένα».
![ΛΟΥΚΙΑΝΟΣ ΚΗΛΑΗΔΟΝΗΣ – ΓΙΑΝΝΗΣ ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗΣ: Μικροαστικά [EMI / Columbia, 1973]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20diskoi%20entexno%203%20Loukianos%201.jpg)
Τα «Μικροαστικά» κυκλοφορούν ένα μήνα πριν από τα γεγονότα του Πολυτεχνείου σε κόκκινο βινύλιο και όσον αφορά στις μουσικές επιρροές τα λέει ξεκάθαρα πάλι ο Λουκιανός Κηλαηδόνης στο σημείωμα του δίσκου:
«Μέσα στα “Μικροαστικά” μπορεί κανείς να βρει όλες τις μουσικές που άκουσα στα διαλείμματα των θερινών σινεμά των παιδικών μου χρόνων, στους διαδρόμους των πρώτων πολυκατοικιών που γνώρισα, σε σπίτια που γιόρταζαν κάτι, στις αναμεταδόσεις των παρελάσεων από το ραδιόφωνο. Μπορεί ακόμα να βρει την ατμόσφαιρα που υπήρχε διάχυτη τα χειμωνιάτικα απογεύματα με ήλιο στην Πανεπιστημίου έξω από το Ρεξ, στην ψηλοτάβανη εκείνη αίθουσα του Ιπποδρόμου του Δέλτα και στις ταινίες του Χώμφρεευ Μπόγκαρτ. Έγραψα ακόμα μουσική για πράγματα που συνέβησαν πριν γεννηθώ και για άλλα πολύ σημερινά. Δεν νοσταλγώ, δεν “βγάζω” μιαν εποχή, ούτε προσπαθώ να συντηρήσω πράγματα που χάθηκαν. Λέω τη γνώμη μου πάνω σε όσα, χρόνια τώρα, μου λέγανε».
Υπάρχουν, λοιπόν, αναφορές στο ελαφρό τραγούδι, στην τζαζ, το blues, τα εμβατήρια, τα δημοτικά τραγούδια, το ροκ, την country, αλλά και στις μουσικές του Ελεύθερου Θεάτρου, με τους μουσικούς του ροκ και της τζαζ, που συμμετέχουν στον δίσκο (Γιάννης Κιουρκτσόγλου κιθάρες, Βασίλης Ντάλλας μπάσο, Νίκος Τσιλογιάννης ντραμς, Κίμων Βασιλάς αρμόνιο, Τίτος Καλλίρης κιθάρες, Γιώργος Λαβράνος ντραμς κ.ά.) να κάνουν τέλεια δουλειά!
Τι να πρωτοδιαλέξεις από τα «Μικροαστικά»...
Εργένης
ΣΤΑΥΡΟΥ ΚΟΥΓΙΟΥΜΤΖH: Ηλιοσκόπιο
[MINOS, 1973]
Το «Ηλιοσκόπιο» είναι ο πιο compact δίσκος του Σταύρου Κουγιουμτζή – ένα concept άλμπουμ βασικά, στηριγμένο στιχουργικά στο ποιητικό βιβλίο με τον ίδιο τίτλο, που είχε τυπώσει ο Γιώργος Θέμελης στην Θεσσαλονίκη το 1971.
Είναι επίσης ο πιο... ροκ δίσκος του Σ. Κουγιουμτζή, καθώς τα ηλεκτρικά στοιχεία, ιδίως όσον αφορά στον τρόπο χειρισμού του rhythm section (ρυθμική κιθάρα, μπάσο, ντραμς), είναι περισσότερα από κάθε άλλη φορά (προηγούμενη ή επόμενη).
![ΣΤΑΥΡΟΥ ΚΟΥΓΙΟΥΜΤΖH: Ηλιοσκόπιο [MINOS, 1973]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20diskoi%20entexno%204%20Kougioutzis%201.jpg)
Ο δίσκος ακούγεται από την αρχή έως το τέλος του «σαν ένα», εμφανίζοντας μεγάλη ενότητα, με το ένα τραγούδι να ακούγεται κάπως σαν καλύτερο του άλλου. Τούτο, δε, είχε ως συνέπεια το «Ηλιοσκόπιο» να μην «περπατήσει» εμπορικά, κάτι που υποδηλοί και το γεγονός πως κανένα 45άρι δεν προέκυψε από το ξεχωριστό αυτό LP.
O Σταύρος Κουγιουμτζής δεν δείχνει μόνον τις επιρροές του από την ποπ στο «Ηλιοσκόπιο», αλλά και από την βυζαντινή μουσική, το δημοτικό τραγούδι ή ακόμη και από την «κλασική». Πρόκειται, με λίγα λόγια, για ένα ιδιότυπο progressive άλμπουμ, με έξοχες συνθέσεις και με μεγάλη συναισθηματική φόρτιση (και προσφορά).
Προς τούτο συντελούν και οι ερμηνείες των δύο τραγουδιστών, του Γιώργου Νταλάρα και της Αιμιλίας Κουγιουμτζή, αλλά οπωσδήποτε εκείνο που κάνει τη μεγάλη διαφορά στο «Ηλιοσκόπιο», που κυκλοφορεί λίγο πριν από το Πάσχα του 1973, είναι οι μουσικές του Σταύρου Κουγιουμτζή και οι στίχοι του Γιώργου Θέμελη.
Να και οι τίτλοι μερικών tracks από τον δίσκο, που θα ακούγονται πάντα σαν να τ’ ακούς για πρώτη φορά: «Το πρώτο περιστέρι», «Λίγη είν’ η σάρκα», «Πώς να σε πάρω», «Η πρώτη Ανάσταση», «Πάσχα των Ελλήνων», «Μήτηρ Θεού», «Αίμα κι αηδόνι μου», «Τσάμικος χορός»...
Γιώργος Νταλάρας και Χορωδία - Το Πρώτο Περιστέρι
Γ. ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ – Γ. ΣΕΦΕΡΗΣ: Ο Στράτης Θαλασσινός Ανάμεσα στους Αγάπανθους... Και Άλλα Τραγούδια
[EMI / Columbia, 1973]
Τη σεζόν 1972-73 ο Γιάννης Μαρκόπουλος είναι στην Λήδρα, στην Πλάκα, παρουσιάζοντας νέα προγράμματα, με παλιά και καινούρια τραγούδια του και με νέους (αλλά και παλαιότερους) ερμηνευτές. Πρόκειται για μία πολύ δημιουργική περίοδο, για τον συνθέτη, ο οποίος μέσα στο 1973 θα δώσει έναν ακόμη μεγάλο δίσκο, που είχε τίτλο «Ο Στράτης Θαλασσινός Ανάμεσα στους Αγάπανθους... Και Άλλα Τραγούδια» και που ήταν στηριγμένος πάνω σε ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη. Όπως γράφει ο ίδιος ο συνθέτης στο σημείωμα του δίσκου:
«Εργάσθηκα πάνω στο “Στράτη Θαλασσινό ανάμεσα στους αγάπανθους” από το 1969. Εδώ και ένα χρόνο έδωσα την τελική του μορφή. Στα άλλα τραγούδια, στη δεύτερη πλευρά του δίσκου, έγραψα τη μουσική μέσα στο 1973, εκτός από το “Λίγο Ακόμα” και το “Ανάμεσα σε δυο πικρές στιγμές”, που έγιναν το 1965 και ακούσθηκαν τότε από το ραδιόφωνο και σε λαϊκές συναυλίες».
![Γ. ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ – Γ. ΣΕΦΕΡΗΣ: Ο Στράτης Θαλασσινός Ανάμεσα στους Αγάπανθους... Και Άλλα Τραγούδια [EMI / Columbia, 1973]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20diskoi%20entexno%205%20Markopoulos%201.jpg)
«Ο Στράτης Θαλασσινός ανάμεσα στους αγάπανθους», που, όπως σημειώνει ο Γ.Π. Σαββίδης, γράφτηκε από τον Γιώργο Σεφέρη στη Νότιο Αφρική, στις 14 Ιανουαρίου 1942 και ανήκει στην συλλογή «Ημερολόγιο Καταστρώματος Β», που εκδόθηκε το 1944, καταλαμβάνει την πρώτη πλευρά του δίσκου, ενώ χαρακτηρίζεται από τον συνθέτη ως «άσκηση τροπαρίου». Οι αναφορές στην βυζαντινή μουσική και στο δημοτικό τραγούδι είναι προφανείς, με τον Νίκο Ξυλούρη να αναλαμβάνει τον δύσκολο ρόλο να τραγουδήσει την ιδιόμορφη αυτή μελοποίηση, που ξετυλίγεται μ’ έναν τελείως αναπάντεχο τρόπο.
Αντιθέτως η δεύτερη πλευρά του δίσκου παρουσιάζει πέντε τραγούδια, βασισμένα πάντα σε ποιήματα του Γιώργου Σεφέρη. Είναι τα εξής: α. «Δημοτικό Τραγούδι» (από την «Στροφή» του 1931) με ηπειρώτικες δημοτικές αναφορές και με τον Λάκη Χαλκιά να βρίσκεται στο στοιχείο του, β. «Ο γυρισμός του ξενιτεμένου» (από το «Ημερολόγιο Καταστρώματος Α» του 1940), που έχει φολκ-ψυχεδελική εξέλιξη και αποδίδεται από την Ιωάννα Κιουρκτσόγλου και τον Λάκη Χαλκιά (πολύ γνωστό και αγαπημένο τραγούδι), γ. «Ανάμεσα σε δυο πικρές στιγμές» (από το «Τετράδιο Γυμνασμάτων» του 1940), που αναπτύσσεται στο ίδιο γενικότερο μοτίβο, με κάπως αβάντ τελείωμα, ερμηνευμένο με πειθώ από την Μέμη Σπυράτου, δ. «Ο τόπος μας είναι κλειστός» (αυτοτελές ποίημα από την σύνθεση «Μυθιστόρημα» του 1935), που είναι ένα κλασικό πλέον τραγούδι για τον Γιάννη Μαρκόπουλο και το οποίο αποδίδεται εδώ από χορωδία, με τα κρουστά του Γιώργου Λαβράνου και τον μπαγλαμά του Τώνη Άγα να πρωταγωνιστούν και ε. «Λίγο ακόμα» (και αυτό από το «Μυθιστόρημα» του 1935), που διαθέτει μια τελετουργική χροιά, και που συνοψίζει κι ένα νόημα, συν τοις άλλοις, με το «λίγο ακόμα, να σηκωθούμε λίγο ψηλότερα» (αποδίδει η Μέμη Σπυράτου).
Κλασικό, περαιτέρω, το εξώφυλλο του Δημήτρη Μυταρά.
Ο Τόπος μας είναι κλειστός
ΔΗΜΟΥ ΜΟΥΤΣΗ: Στροφές
[Olympic, 1973]
Ένα χρόνο μετά τον πολύ καλό δίσκο «Συνοικισμός Α», στον οποίο τραγουδούσαν η Βίκυ Μοσχολιού και ο Αντώνης Καλογιάννης, ο Δήμος Μούτσης επανέρχεται στη δισκογραφία με το LP «Στροφές». Σ’ αυτό το άλμπουμ, με τα οκτώ τραγούδια και τα δύο ορχηστρικά, ερμηνεύτρια ήταν, αποκλειστικά, η Β. Μοσχολιού. Άρα, και υπό μίαν έννοια, οι «Στροφές» μπορεί να θεωρηθούν και ως ένας προσωπικός δίσκος της κορυφαίας τραγουδίστριας.
![ΔΗΜΟΥ ΜΟΥΤΣΗ: Στροφές [Olympic, 1973]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20Diskoi%20entexno%206%20Moutsis%201.jpg)
Μούτσης και Μοσχολιού είχαν φτιάξει, τότε, ένα τρομερό δίδυμο στον Ζυγό, στην Πλάκα (καθώς η Μοσχολιού είχε εγκαταλείψει τη «νύχτα»), παρουσιάζοντας και το «Συνοικισμό Α» και τις «Στροφές», ενώ είχε γραφτεί (Οκτώβρης ’73) πως θα παρουσίαζαν από κοινού και τραγούδια βασισμένα σε ποιήματα του Αλέκου Παναγούλη (που είχε βγει από τη φυλακή, τον Αύγουστο του ’73, λόγω της αμνηστίας και της ειδικής χάρης, που του είχε δοθεί), κάτι, όμως, που τελικά δεν θα συνέβαινε.
Τέλος πάντων ο δίσκος αυτός είναι ένας τυπικά καλός δίσκος για τον Μούτση, που περιέχει μερικά πολύ επιτυχημένα ή τέλος πάντων πολυακουσμένα τραγούδια σαν τα «Εγώ ειμ’ εγώ» (Πυθαγόρας), «Και γεια χαρά» (Γιάννης Λογοθέτης), «Αγκαλιά και πλάι πλάι» (Πυθαγόρας), «Απ’ τα μικρά ψαράδικα» (Μάνος Ελευθερίου) (ωραίο ζεϊμπέκικο, που φέρνει στη μνήμη το «Ένας αλήτης πέθανε» του Κώστα Καπλάνη) και ακόμη το «Μια βραδυά στη Λάρισα» σε στίχους Νίκου Γκάτσου.
Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και ως μεταβατικό άλμπουμ οι «Στροφές», καθώς με τις επερχόμενες «Μαρτυρίες» (1974) και την «Τετραλογία» (1975) η τραγουδοποιία του Δήμου Μούτση θα άλλαζε επίπεδο.
Βίκυ Μοσχολιού - Μια Βραδιά Στη Λάρισα
ΜΙΜΗ ΠΛΕΣΣΑ – ΔΗΜΗΤΡΗ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ: Για Μια Σταγόνα Αλάτι
[Polydor, 1973]
Ο συγκεκριμένος δίσκος είναι ένας από τους πιο αγαπημένους μου αυτής της σειράς και σίγουρα ένας από τους δυο-τρεις ωραιότερους του Μίμη Πλέσσα (με τραγούδια). Περαιτέρω θα έλεγα πως το «Για Μια Σταγόνα Αλάτι», που κυκλοφορεί τον Μάρτιο του ’73, είναι κι ένα εντελώς underrated LP– και δεν ξέρω γιατί.
Κατ’ αρχάς πρόκειται για ένα άλμπουμ που περιέχει δώδεκα τραγουδάρες – αφού τα κομμάτια του δίσκου είναι από πολύ καλά έως και αριστουργήματα. Ίσως αυτό να οφείλεται στους στίχους του σπουδαίου Δημήτρη Χριστοδούλου, ο οποίος επιλέγει τούτη τη σειρά των τραγουδιών, για να επανεμφανιστεί στο ελληνικό τραγούδι (μετά από την αυτοεξορία του στο Παρίσι).
![ΜΙΜΗ ΠΛΕΣΣΑ – ΔΗΜΗΤΡΗ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ: Για Μια Σταγόνα Αλάτι [Polydor, 1973]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20diskoi%20entexno%207%20Plessas%201.jpg)
[Polydor, 1973]
Ίσως, πάλι, ο λόγος να εντοπίζεται στις ερμηνείες του Αντώνη Καλογιάννη και της Πετρής Σαλπέα (που επαναφέρουν στις μνήμες όλων τούς πρώτης ποιότητας δίσκους του Δήμου Μούτση «Συνοικισμός Α» και «Άγιος Φεβρουάριος, μέσα των οποίων θα γίνονταν γνωστοί στην ελληνική δισκογραφία).
Πάντως σίγουρα οι μελωδίες και οι προσεγμένες ενορχηστρώσεις του Μίμη Πλέσσα δεν ήταν... άμοιρες ευθυνών, καθώς η φόρμα που βρέθηκε ο συνθέτης δεν περιγράφεται. Όπως είχε πει και ο ίδιος, μιλώντας στον Γιάννη Πετρίδη, και στα «Επίκαιρα» (τον Μάρτιο του ’73):
«Υπάρχει μια συγκεκριμένη ιδέα στον δίσκο και θα μπορούσαμε να πούμε –αν μας επιτρεπόταν ένας υπότιτλος– ότι το “Για Μια Σταγόνα Αλάτι” περιέχει τραγούδια του έρωτα, της μοναξιάς και του θανάτου. Όλα τα τραγούδια εκφράζουν, με πολύ απλό τρόπο, αυτό που μπορεί να γεννιέται σαν συναίσθημα από την παιδική ή εφηβική ηλικία, μέχρι την ωριμότητα και τον θάνατο. Το έργο το συνέθεσα σε δύο μέρες, αλλά η μουσική τριγύριζε από καιρό μέσα μου. Την ευκαιρία μου την έδωσαν βέβαια οι απλοί, γεμάτοι αγάπη, φως, θάλασσα και ελληνικότητα, αλλά συγχρόνως βαθείς και προεκτατικοί ποιητικοί στίχοι του Δημήτρη Χριστοδούλου».
Τα τραγούδια εναλλάσσονται με εντελώς διαυγή τρόπο, συνεπαίρνοντάς σε με την ανατριχιαστική απλότητα και ευφράδειά τους. Μερικοί τίτλοι: «Είμαι μικρός και σ’ αγαπώ», «Τι γράμμα να σου στείλω», «Ήπια όλο το ποτήρι», «Κράτα το φιλί», «Το εξωκκλήσι στ’ ανοιχτά», «Το ποτάμι», «Αχ, ας εύρισκα τα λόγια», «Πέρα σε ’κείνα τα νερά» και όλα τα υπόλοιπα...
Τι να επιλέξεις απ’ αυτό το δίσκο... αν και η πρώτη επιλογή δεν μπορεί παρά να είναι το συγκλονιστικό «Ποτάμι», που θα ακουγόταν (σε άλλη εκτέλεση) και στην ταινία του Πέτρου Λύκα «Θέμα Συνειδήσεως», με τον Νίκο Κούρκουλο και που θα έβγαινε στις αίθουσες την ίδια εποχή – τον Μάρτιο του ’73.
Μίμης Πλέσσας - Το Ποτάμι
Μ. ΠΛΕΣΣΑ – Κ. ΒΙΡΒΟΥ: Θάλασσα, Πικροθάλασσα...
[Lyra, 1973]
Σε δημιουργική έξαρση ο Μίμης Πλέσσας το 1973, επτά μήνες μετά το «Για Μια Σταγόνα Αλάτι» δίνει στην κυκλοφορία ένα νέο LP, που αποκαλείται «Θάλασσα, Πικροθάλασσα...» και που θα βασιζόταν σε λόγια του Κώστα Βίρβου.
Το άλμπουμ αυτό έχει πολύ περισσότερα λαϊκά στοιχεία από το προηγούμενο, θυμίζοντας ελαφρώς την περίπτωση του «Δρόμου» και γιατί οι ερμηνευτές, εδώ, είναι ο Γιάννης Πουλόπουλος και η Ρένα Κουμιώτη – με την Καίτη Αμπάβη να αποδίδει τα δύο από τα δώδεκα τραγούδια του δίσκου. Όπως είχε πει ο Μίμης Πλέσσας, για τον εαυτό του σε σχέση με το λαϊκό τραγούδι, σ’ εκείνη τη συνέντευξη στον Γιάννη Πετρίδη στα «Επίκαιρα» (Μάρτιος ’73):
«Βασικά ο λόγος που άφησα την ελαφρά μουσική ήταν ότι πίστεψα στην λειτουργία που θα είχαν κάποια πιο δικά μας ακούσματα, στην εξέλιξη της μουσικής μας. Έτσι, άρχισα σιγά-σιγά ν’ αναγνωρίζω τη δύναμη που έχει η μονόφωνη μελωδία, ενώ συγχρόνως μάθαινα τον τρόπο εκφράσεως της λαϊκής μουσικής μας, διδασκόμενος τους δρόμους της. Η λαϊκή μουσική εκφράζει τον ελληνικό χώρο πολύ πιο απόλυτα, πολύ πιο άμεσα. Και βέβαια εμείς οι έντεχνοι συνθέτες, ξεκινώντας από τη λαϊκή μουσική, μπορούμε να την αξιοποιούμε πλήρως, δίνοντάς της το σημερινό χρώμα: Εκείνο δηλαδή που θα μας επιτρέπει να λέμε ότι κάνουμε όχι λαϊκή μουσική, αλλά ελληνική μουσική του καιρού μας. Αλλιώτικη κάθε φορά, καλύτερη και μεστότερη...».
Είναι ολοφάνερες στο «Θάλασσα, Πικροθάλασσα...» οι επιρροές του Μίμη Πλέσσα από το νησιώτικο δημοτικό και βεβαίως από λαϊκούς δημιουργούς σαν τον Γιώργο Μητσάκη, για παράδειγμα, με τον Κώστα Βίρβο να δίνει, για μιαν ακόμη φορά, τον καλύτερο εαυτό του στην αποτύπωση ενός θαλασσινού, ναυτικού κλίματος, με όρους λαϊκότητας.
Και τι καλύτερο από πλευράς ερμηνευτών βεβαίως, όταν έχουμε να κάνουμε με το αχτύπητο δίδυμο της εποχής Πουλόπουλος-Κουμιώτη, και με την Καίτη Αμπάβη να λέει πάντως το φερώνυμο τραγούδι του δίσκου, που είναι και ένα από τα πιο γνωστά, που θα προέκυπταν από ’κει.
Φυσικά, το μεγάλο κομμάτι εδώ είναι το «Άγια Κυριακή» (Ρένα Κουμιώτη), ενώ γνωστό έγινε και το «Βάρκα μας Αγιά Σωτήρα» (Γιάννης Πουλόπουλος), παρά το γεγονός πως η «Θάλασσα, Πικροθάλασσα...» διαθέτει κι άλλα ωραία τραγούδια («Η Ριρή του λιμανιού», «Πρόσω ολοταχώς», «Του ναυτικού η μοίρα», «Το παλληκάρι»), που θα περνούσαν μάλλον απαρατήρητα.
Ταιριαστό με την όλη ατμόσφαιρα του δίσκου και το εξώφυλλο του Μποστ.
Ρένα Κουμιώτη - Η Aγία Κυριακή
ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΧΑΛΑΡΗΣ – ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ: Τροπικός Της Παρθένου
[ΕΜΙ / Columbia, 1973]
«Ο Τροπικός της Παρθένου», που κυκλοφορεί περί τον Σεπτέμβριο του ’73,είναι ένα μνημειακό άλμπουμ του «έντεχνου» τραγουδιού». Δεν είναι το καλύτερο του Χριστόδουλου Χάλαρη, αλλά είναι εκείνο που μας τον γνωρίζει ως συνθέτη, διασκευαστή και μελετητή της ελληνικής μουσικής, στα πρώτα χρόνια του ’70.
Ο Χάλαρης σπουδάζει μαθηματικά και κυβερνητική στο Παρίσι των mid-sixties, και επιστρέφοντας στη χώρα στο τέλος της δεκαετίας ή στην αρχή της επομένης, ξεκινά να καταπιάνεται σιγά-σιγά και με την δισκογραφία, επιχειρώντας να μεταφέρει στο βινύλιο τις θεωρητικές γνώσεις και απόψεις του, που σχετίζονταν με την παράδοση και το σύγχρονο πρόσωπό της. Όπως υποστήριζε, σε μια συνέντευξή του (Μάιος 1974):
![ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΣ ΧΑΛΑΡΗΣ – ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΚΟΥΛΙΔΗΣ: Τροπικός Της Παρθένου [ΕΜΙ / Columbia, 1973]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20diskoi%20entexno%209%20Xalaris%201.jpg)
«Η εκτός χρόνου δομή της ελληνικής μουσικής είναι αναμφισβήτητη. Ειδικότερα δε σε ό,τι αφορά τις κλίμακες η μουσική μας υπερέχει σημαντικά της δυτικής. Η βυζαντινή μουσική έχει 72 διαστήματα-υποδιαιρέσεις, ενώ η δυτική μόνο 12. Κι αν ακόμη χρησιμοποιήσουμε όλα τα δυτικά όργανα, που επιδέχονται συγκερασμό, είναι αδύνατο να επιτύχουμε 72 διαστήματα – ενώ η βυζαντινή μουσική είναι η πληρέστερη απ’ όλες. Καλύπτει όλους τους ήχους της δυτικής και πολλούς άλλους ακόμη, ενώ παράλληλα δίνει την ευχέρεια να μετατραπεί ο αργόρρυθμος και, με σύνδεση τριφωνιών ή τετραφωνιών, να έχουμε νέα ηχητικά αποτελέσματα. Και η βυζαντινή μουσική τι είναι; Απλούστατα, η πολύτιμη γέφυρα μεταξύ της αρχαίας ελληνικής μουσικής και της δημοτικής μουσικής. Κι αυτή την συνεχή και αδιάσπαστη παράδοση οι σημερινοί δημιουργοί την αγνοούν. Έχουν αγκαλιάσει το πιάνο. Μα, με το πιάνο αποκλείεται να κάνουμε ελληνική μουσική! Έτσι η οργανοχρησία τους υποδεικνύει την απομάκρυνσή τους από τις ρίζες».
Φυσικά από τον «Τροπικό της Παρθένου» απουσιάζει το πιάνο, καθώς στην ορχήστρα συμμετείχαν ο ίδιος ο Χριστόδουλος Χάλαρης (σε διάφορα όργανα, πιθανώς κάποια να ήταν και ιδιοκατασκευασμένα) και ακόμη οι Μηνάς Χάλαρης κρουστά, Γιάννης Βάρλας μπουζούκι, Τάσος Διακογιώργης σαντούρι, Ανδρέας Ροδουσάκης κοντραμπάσο, Πολυχρόνης Χαλκιάς βιολί και Δημήτρης Γκάγκας κλαρίνο.
Και δεν ήταν μόνον οι μουσικοί φυσικά, ήταν και ο μέγας Νίκος Ξυλούρης, με την Δάφνη Ζούνη δίπλα του, που θα απέδιδαν είτε τα δημοτικά (τρία), είτε τα πρωτότυπα σε στίχους Γιάννη Κακουλίδη (έξι), ενώ στο άλμπουμ θα καταγραφόταν κι ένα ορχηστρικό.
Το άλμπουμ είναι πολύ καλό, παρότι στον φωνητικό τομέα θα μπορούσε να είχε προσεχθεί περισσότερο (και δεν αναφερόμαστε στον Ξυλούρη φυσικά), με τον Χριστόδουλο Χάλαρη να δημιουργεί ένα παράξενο ηχητικό κράμα από βυζαντινά, δημοτικά και λαϊκά στοιχεία, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα και στον ρυθμικό τομέα – με τα κρουστά να πρωταγωνιστούν στα περισσότερα κομμάτια, βγάζοντας ένα κάπως απόκοσμο ηχόχρωμα.
Στις πιο ωραίες στιγμές του δίσκου συγκαταλέγονται οπωσδήποτε τα «Ανάθεμα π’ αγάπησα το χώμα σου», «Πόσο γλυκειά η μορφή σου», «Πάνω στ’ αργυρό σκαμνί», «Βουνό μου» και «Ορχηστρικόν», με το άλμπουμ, συνολικά, να αποκτά φίλους και στο εξωτερικό την τελευταία 20ετία, όταν θα πλασαριζόταν από τα σχετικά κυκλώματα ως… psychedelic folk.
Ανάθεμα π’ αγάπησα το χώμα σου - Νίκος Ξυλούρης
ΝΙΚΟΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ – ΠΟΠΗ ΑΣΤΕΡΙΑΔΗ: Ο Άραχθος
[Zodiac, 1973]
Μέσα στο πλαίσιο επαναπροσδιορισμού της παράδοσης στο καθημερινό τραγούδι εντάσσεται και ο δίσκος του Νίκου Χουλιαρά «Ο Άραχθος», τον οποίον μοιράζεται ερμηνευτικά με την Πόπη Αστεριάδη. Όπως διαβάζουμε στο σχετικό σημείωμα του δίσκου (λόγια του Ν. Χουλιαρά):
![ΝΙΚΟΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ – ΠΟΠΗ ΑΣΤΕΡΙΑΔΗ: Ο Άραχθος [Zodiac, 1973]](/sites/default/files/inline-images/a%20LIFO%20diskoi%20entexno%2010%20Xouliaras%201.jpg)
«Ο Άραχθος είναι ένας δίσκος με 12 τραγούδια. Τίποτε περισσότερο, τίποτε λιγότερο. Δεν φιλοδόξησα να κάνω ένα έργο με μουσική ενότητα. Υπάρχουν απλώς 12 τραγούδια απ’ αυτά που τραγουδάω κάθε μέρα με τους φίλους. Σε τούτο τον δίσκο υπάρχουν και δημοτικά τραγούδια, όπως και στους προηγούμενους, και πάνω σ’ αυτό οφείλω μια εξήγηση. Δεν κάνω δουλειά αρχείου, ούτε και μ’ ενδιαφέρει αυτό. Το δημοτικό τραγούδι είναι ζωντανό και μεγαλώνει μεσ’ τον καθένα μας. Αν στον δίσκο τα δημοτικά τραγούδια έχουν αυτήν την μορφή είναι γιατί εγώ είμαι έτσι – δεν έκανα τίποτα για να τ’ αλλάξω. Είτε το θέλω είτε όχι είμαι ένας άλλος άνθρωπος από εκείνον που τα πρωτοτραγούδησε. Θέλω να πιστεύω πως το σημαντικό με την μορφή τού δημοτικού τραγουδιού είναι πως δεν έχει συγκεκριμένη μορφή. Φανερώνεται σ’ εκείνους που το αγαπούν και όχι σ’ εκείνους που αναλαμβάνουν να το υπερασπίσουν. Είναι “τραγούδι” και το τραγούδι είναι αίμα».
Στον «Άραχθο», που είναι ο τελευταίος δίσκος του Νίκου Χουλιαρά για εκείνη την εποχή, το ηπειρώτικο δημοτικό αποτελεί μία μεγάλη, μία βασική επιρροή – και ήταν αυτό ένα τραγούδι, το οποίο ο Χουλιαράς το γνώριζε καλά, έχοντας προτείνει από νωρίς τη δική του άποψη μέσα στο πλαίσιο του «νέου κύματος».
Νεοκυματικά χαρακτηριστικά έχει, όμως, και ο «Άραχθος», όπως έχει και «έντεχνα» φυσικά και εδώ ο ρόλος του ενορχηστρωτή Γιώργου Κοντογιώργου δεν είναι αμελητέος, αφού, μέσω της δικής του επέμβασης, καθορίζεται ο ήχος του δίσκου.
Τα «Θα σου το πω με “Α”», «Στης Δερόπολης τον κάμπο», «Έπεσε το δειλινό», «Ο νοτιάς στην ξενητειά» και «Αν με θυμηθής» είναι μερικά από τα ωραιότερα τραγούδια του «Αράχθου» (που διαθέτει και ωραίο εξώφυλλο από τον Γιάννη Μόραλη), με κάποια εξ αυτών να γίνονται και «επιτυχίες».
Πόπη Αστεριάδη - Αν Με Θυμηθείς
