Κυρία Αρχιτέκτων: Μια έκθεση για τις γυναίκες αρχιτέκτονες - Ποιες είναι οι 6 Ελληνίδες και τα έργα τους

Κυρία Αρχιτέκτων: Μια έκθεση για τις γυναίκες αρχιτεκτόνισσες - Ποιες είναι οι 6 Ελληνίδες και τα έργα τους

The LiFO team 7.5.2021 | 15:13

7.5.2021 | 15:13

Οι τόσο χαρακτηριστικές καμπάνες του Αστέρα Βουλιαγμένης που έχουν πρωταγωνιστήσει σε πολλές ελληνικές ταινίες, η περίεργη για την εποχή της μακριά εργατική πολυκατοικία στον περιφερειακό του Φιλοππάπου, το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας στη Συγγρού, τα χαρακτηριστικά κτίρια πολλών υποκαταστημάτων της δεκαετίας του 60, η βιβλιοθήκη της Σχολής καλών τεχνών, είναι έργα γυναικών αρχιτεκτόνων.

Οι γυναίκες αυτές, οι παλαιότερες μαθήτριες του Πικιώνη και ηρωικές σπουδάστριες του Πολυτεχνείου σε ένα ανδροκρατούμενο περιβάλλον καθώς και η συμβολή τους, πρωταγωνιστούν στην έκθεση Κυρία Αρχιτέκτων [Frau Architekt], Ένας αιώνας και πλέον: Γυναίκες στην Αρχιτεκτονική που οργανώνει το Goethe-Institut Athen από τις 10 Μαΐου έως τις 10 Ιουνίου 2021 σε συνεργασία με το Γερμανικό Μουσείο Αρχιτεκτονικής της Φρανκφούρτης και με τα Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη.

Η έκθεση παρουσιάζει τις γυναίκες αρχιτέκτονες στη Γερμανία και την Ελλάδα. Γυναίκες που επηρέασαν με τρόπο ουσιαστικό την αρχιτεκτονική και εξακολουθούν και σήμερα να δίνουν το στίγμα τους. Η έκθεση εξετάζει την ιστορία αλλά και τη τωρινή τους κατάσταση, τα επιτεύγματά τους, την καθημερινή τους πραγματικότητα αλλά και τον αγώνα τους για εδραίωση ίσων επαγγελματικών ευκαιριών.

Η έκθεση αναπτύσσει τη θεματική με 18 πορτρέτα, 12 από τη Γερμανία και 6 από την Ελλάδα. Ξεκινά με τις πρωτοπόρους που γύρω στο 1900 ήταν οι πρώτες γυναίκες που σπούδασαν Αρχιτεκτονική και πρωτοστάτησαν στην προσπάθειά τους να εδραιωθούν σε ένα ανδρικό τότε επάγγελμα. Ολοκληρώνεται με την ιστορία της αρχιτεκτονικής την περίοδο μετά την Πτώση του Τείχους και με υποδειγματικές πρωταγωνίστριες του κλάδου από το Βερολίνο και την Αθήνα.

Μέσα από πορτρέτα, δείγματα έργων αλλά και προσωπικές ιστορίες γυναικών αρχιτεκτόνων από τη Γερμανία και την Ελλάδα, ο ρόλος των γυναικών στην αρχιτεκτονική αποκτά την ορατότητα που του άξιζε.

Μέσα από πορτρέτα, δείγματα έργων αλλά και προσωπικές ιστορίες γυναικών αρχιτεκτόνων από τη Γερμανία και την Ελλάδα, ο ρόλος των γυναικών στην αρχιτεκτονική αποκτά την ορατότητα που του άξιζε. Αυτά τα πορτρέτα αποτελούν στιγμιότυπα της ιστορίας της γυναικείας παρουσίας σε ένα επάγγελμα – την αρχιτεκτονική - και μέρος της ιστορίας της αρχιτεκτονικής του 20ου και των αρχών του 21ου αιώνα τόσο στη Γερμανία όσο και στην Ελλάδα. Παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Γερμανικό Μουσείο Αρχιτεκτονικής στη Φρανκφούρτη (DAM) και τον Απρίλιο εγκαινιάζεται στην Αθήνα με την προσθήκη του Ελληνικού Κεφαλαίου.

Αυτή η έκθεση αποτελεί μέρος μιας πρόσφατης ευρύτερης διεθνούς πρωτοβουλίας για την αναθεώρηση της σύγχρονης αρχιτεκτονικής ιστορίας, προκειμένου να αποτυπωθεί δικαιότερα η συμβολή των γυναικών. H ιστοριογραφική αναθεώρηση σταδιακά θα εμπλουτίσει την αντίληψή μας για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Ταυτόχρονα όμως θέτει νέα θεωρητικά προβλήματα που περιστρέφονται κυρίως γύρω από τον τρόπο με τον οποίο οφείλουμε να προσεγγίσουμε αυτή την συνεισφορά.

Τα έργα θα πλαισιώσει ένα παράλληλο πρόγραμμα με έμφαση στο κομμάτι της έκθεσης που αφορά στις Ελληνίδες αρχιτέκτονες (συζητήσεις μεταξύ ειδικών, αρχιτεκτονικές περιηγήσεις στην πόλη). Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το παράλληλο πρόγραμμα της θα ανακοινωθούν σύντομα.

Οι Ελληνίδες αρχιτεκτόνισσες είναι η Αλεξάνδρα Πασχαλίδου – Μωρέτη, η Αναστασία Τζάκου, η Μαρίκα Ζαγορησίου, η Έλλη Βασιλικιώτη, η Σουζάνα Αντωνακάκη και η Ρένα Σακελλαρίδου.

Aλεξάνδρα Πασχαλίδου – Μωρέτη

Η Aλεξάνδρα Πασχαλίδου – Μωρέτη γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1912 και πέθανε στην Αθήνα το 2010. Αρχιτέκτονας, ζωγράφος και γλύπτρια με την οικογένειά της να φτάνει στην Αθήνα το 1925. Ανατράφηκε σε ένα αστικό οικογενειακό περιβάλλον με πολλούς αρχιτέκτονες και ζωγράφους ήδη από την προηγούμενη γενιά. Η δική της γενιά (56 πρώτα ξαδέρφια) ανέδειξε πολλούς καλλιτέχνες όπως ο γλύπτης Γιάννης Παππάς και οι ζωγράφοι Ελένη Παγκάλου, Ανδρέας Βουρλούμης και Ελένη Πασχαλίδου (μετέπειτα σύζυγος του γλύπτη Γιώργου Ζογγολόπουλου).

Το 1932 εισήχθη στην αρχιτεκτονική σχολή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (Ε.Μ.Π.) από όπου αποφοίτησε το 1936 ως η έβδομη κατά χρονολογική σειρά γυναίκα αρχιτέκτονας στην Ελλάδα. Μιλούσε αγγλικά, γαλλικά και ιταλικά. Το 1936, μετά την αποφοίτησή της, ανέλαβε μαζί με τους συμφοιτητές της Δημήτρη Μωρέτη (μετέπειτα σύζυγός της) και Γιώργο Γιαννουλλέλη την εκπόνηση εργασίας σχετικά με τη συστηματική αποτύπωση και μελέτη της αρχιτεκτονικής και της λαϊκής τέχνης των ελληνικών σπιτιών υπό την επίβλεψη του καθηγητή του Ε.Μ.Π., Δημήτρη Πικιώνη. Κατά αυτόν τον τρόπο, η Αλεξάνδρα Πασχαλίδου θα συμμετάσχει στην πρώτη καταγραφή της παραδοσιακής λαϊκής αρχιτεκτονικής και διακόσμησης των σπιτιών του 18ου και 19ου αιώνα στις περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, της Ηπείρου, της Θεσσαλίας, της Πίνδου και των Κυκλάδων.

Το 1938, σε ηλικία μόλις 26 ετών, οργανώνει το Ελληνικό Περίπτερο στη Διεθνή Έκθεση του Βερολίνου.Το επόμενο έτος, μαζί με τον Δημήτρη Μωρέτη, σχεδιάζει και επιμελείται, για το Υπουργείο Τύπου και Τουρισμού, το Ελληνικό Περίπτερο στην Παγκόσμια Έκθεση της Νέας Υόρκης. Το ζεύγος Μωρέτη θα συνεχίσει τον σχεδιασμό και την οργάνωση των ελληνικών περιπτέρων (135 συνολικά) σε διεθνείς εκθέσεις, προβάλλοντας επίσης το έργο διάφορων Ελλήνων καλλιτεχνών όπως ο Νίκου Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ο Σπύρος Βασιλείου και η Βούλα Παπαϊωάννου μέχρι το 1969, όταν κατά τη διάρκεια της δικτατορίας δήλωσαν την παραίτησή τους από το ελληνικό δημόσιο. Από τη δεκαετία του 1970 ξεκινάει η συστηματική ενασχόληση της Αλεξάνδρας Μωρέτη με τη μικρογλυπτική.

Αναστασία Τζάκου

Η Αναστασία Τζάκου γεννήθηκε το 1928. Φοίτησε στο τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Μεταξύ άλλων είχε καθηγητή τον Δημήτρη Πικιώνη, τον οποίο θαύμαζε ιδιαιτέρως και επηρεάστηκε σημαντικά από αυτόν. Μόλις αποφοίτησε (1952) εργάστηκε στο γραφείο του και συμμετείχε σε σημαντικές μελέτες.

Ο Πικιώνης της εξασφάλισε μια υποτροφία για τη Γαλλία και το 1954 φοίτησε στο Κέντρο Χειροτεχνίας και Εφαρμοσμένων Τεχνών του Claireau, που βρίσκεται στην κοιλάδα Chevreuse, 26 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Παρισιού. Εκεί μαθήτευσε κοντά στον γλύπτη Φιλόλαο Τλούπα και ειδικεύτηκε στη διακοσμητική, την αγγειοπλαστική και την Ιστορία Τέχνης. Έπειτα εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Στο Παρίσι είχε την ευκαιρία να εργαστεί κοντά σε διακεκριμένους Γάλλους αρχιτέκτονες.

Την περίοδο που εργάστηκε στο γραφείο του Guy Lagneau, ήρθε σε επαφή με τη μοντέρνα αρχιτεκτονική καθώς και με άλλους σπουδαστές της Σχολής Καλών Τεχνων, όπως τον Τάκη Ζενέτο και παρακολουθούσε έντονα την καλλιτεχνική ζωή του Παρισιού. Δέχτηκε επιρροές από το έργο του Γερμανού αρχιτέκτονα Μις φαν ντερ Ρόε, το οποίο θεωρούσε απλό, αλλά ταυτόχρονα πολύ λειτουργικό, με έντονη γεωμετρική αισθητική, χωρίς περιττό διάκοσμο.

Το 1957 επέστρεψε στην Ελλάδα και εργάστηκε στο γραφείο του Κωνσταντίνου Δοξιάδη στη Βηρυτό μέχρι και το καλοκαίρι του 1959, μετά από πρόσκληση του τελευταίου. Εκεί, σχεδίασε και κατασκεύασε μόνη της τα έπιπλα για το σπίτι όπου έμενε και εφάρμοσε αυτά που διδάχτηκε στο Παρίσι. Άρχισε να εργάζεται στην Tεχνική Yπηρεσία της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδας και ανέλαβε την ανέγερση υποκαταστημάτων.

Το 1981 διορίστηκε καθηγήτρια Κτηριολογίας στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Από το 1986 σταμάτησε να εργάζεται και άρχισε να ασχολείται ερασιτεχνικά με διάφορα θέματα της ειδικότητάς της. Πέθανε το 2015.

Μαρίκα Ζαγορησίου

Ζαχορισίου — Μαρίκα Ζαγορισίου. © Αρχεία Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής – Μουσείο Μπενάκη

Η Μαρίκα Ζαγορησίου υπήρξε μια από τις σημαντικότερες Ελληνίδες αρχιτεκτόνισσες. Γεννήθηκε στην Kαβάλα το 1921. Σπούδασε στο Πρακτικό Λύκειο Kαβάλας (1932-1938). Έδωσε εξετάσεις στην Αρχιτεκτονική Σχολή του EMΠ, πέτυχε και εγκαταστάθηκε στην Aθήνα. Ήταν μόλις 17 χρόνων. Απόφοιτος του 1943, ήταν μια από τις 12 γυναίκες, που αποφοίτησαν από την ίδρυση ης σχολής το 1921 μέχρι το 1945.

Μαθήτρια του Ορλάνδου και του Πικιώνη από τα χρόνια των σπουδών της κιόλας εργάζεται ως βοηθός του Kώστα Mπίρη στον Δήμο Aθηναίων, αποτυπώνοντας και σχεδιάζοντας τα νεοκλασικά των Aθηνών. Tο 1943 αποφοιτά και διορίζεται στο υπουργείο Δημοσίων Eργων και στο υφυπουργείο Aνοικοδόμησης.

Στην Aνοικοδόμηση γνωρίζεται με τον Kωνσταντίνο Δοξιάδη, μια γνωριμία-σταθμό στη ζωή της, καθώς λίγα χρόνια αργότερα, το 1955, θα διοριστεί στο Γραφείο Δοξιάδη (Aθηναϊκό Kέντρο Oικιστικής, Aθηναϊκό Tεχνολογικό Iνστιτούτο), όπου για 20 περίπου χρόνια θα ασχοληθεί με χωροταξικές, οικιστικές, πολεοδομικές και κτιριολογικές μελέτες στην Eλλάδα, το Iράκ, το Πακιστάν, τη Zάμπια και αλλού.

Tα τεύχη με τις περιγραφές, τις φωτογραφίες, τα σχέδια, τα σχόλια, τις σημειώσεις της, που εναπόκεινται σήμερα στα ANA του Mουσείου Mπενάκη, αποτελούν μοναδικά τεκμήρια έρευνας, μεθοδολογίας, εμπειρίας και επιστημονικής γνώσης μέσα από μια βαθύτατα ανθρώπινη και κοινωνική οπτική. Iδιαίτερα σημαντική, πάντοτε στο πλαίσιο της δουλειάς της στο Aθηναϊκό Kέντρο Oικιστικής, είναι η συμμετοχή της στην έρευνα «Aρχαίες Eλληνικές Πόλεις» που εκδόθηκε σε 24 τόμους. Tην ίδια περίοδο μελετά τη λαϊκή αρχιτεκτονική της Kρήτης και της Λέσβου.

Tο 1977 μετά την αποχώρησή της από το γραφείο Δοξιάδη, στο πλαίσιο της εργασίας της στον EOT για την επιλογή παραδοσιακών οικοδομών της Δημητσάνας για επισκευή και διαρρύθμισή τους σε ξενώνες του EOT, μελετά την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της περιοχής. Από τις έρευνές της αυτές προέκυψαν τρία εξαιρετικά βιβλία, η «Παραδοσιακή Aρχιτεκτονική της Λέσβου» (TEE, 1995), η «Λαϊκή Aρχιτεκτονική στην Kρήτη» (Mουσείο Mπενάκη – 1996) και η «Παραδοσιακή Aρχιτεκτονική της Δημητσάνας» (Mουσείο Mπενάκη – 1997). Tα δύο τελευταία μάλιστα, της Kρήτης και της Δημητσάνας, βραβεύτηκαν από την Aκαδημία Aθηνών (1998) έπειτα από πρόταση του ακαδημαϊκού Παύλου Mυλωνά. Πέθανε το 2013.

Έλλη Βασιλικιώτη

Πολύ λίγα στοιχεία μπορεί να βρει κάποιος σε ανοιχτά αρχεία για την Έλλη Βασιλικιώτη της οποίας το πιο γνωστό έργο είναι η πολυκατοικία στον Ασύρματο (περιφερειακός Φιλοπάππου), ένα αγκυροβολημένο, ελαφρά καμπυλωμένο, 5όροφο υπερωκεάνιο 55 διαμερισμάτων και 9 καταστημάτων, με κοινόχρηστους χώρους και εξυπηρετήσεις και, μάλιστα, με κανονισμό πολυκατοικίας δημοσιευμένο σε ΦΕΚ (586Β/20-8-1970).

Μια πολυκατοικία για χαμηλά εισοδήματα, με μεγάλη αρχιτεκτονική αξία. Η αρχιτέκτων Έλλη Βασιλικιώτη (Νικολαΐδη) γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1923. Αποφοίτησε από την Αρχιτεκτονική Σχολή του ΕΜΠ το 1948. Στο διάστημα 1948-1951 εργάστηκε στο Υπουργείο Ανοικοδομήσεως. Στη συνέχεια, και έως το 1958, εργάστηκε ως ελεύθερος επαγγελματίας στη Μέση Ανατολή (Ιορδανία). Το 1959 ανέλαβε υπηρεσία στο Υπουργείο Δημοσίων Έργων. Πέθανε το 2015.

Σουζάνα Αντωνακάκη

Η Σουζάνα Αντωνακάκη γεννήθηκε το 1935 στην Αθήνα και σπούδασε στην Αρχιτεκτονική σχολή του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου από το 1954 έως το 1959. Από τότε συνεργάστηκε με τον σύντροφό της Δημήτρη Αντωνακάκη αναλαμβάνοντας μαζί του τα περισσότερα από τα έργα της.

Η Σουζάνα Αντωνακάκη προέρχεται από μια γενιά αρχιτεκτόνων που ήταν μάρτυρες των σημαντικών έργων του Άρη Κωνσταντινίδη και παρακολούθησε μαθήματα από τον μαθητή και φίλο του Ludwig Mies van der Rohe James Speyer. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, πως στα έργα της, ιδίως τα πρώτα φαίνεται αρκετά καθαρά η επιρροή των δύο αυτών μεγάλων αρχιτεκτόνων. Το έργο της, σε συνεργασία πάντα με τον σύντροφό της Δημήτρη Αντωνακάκη, αποτελεί ένα συγκερασμό ελληνικού και ξένου μοντερνισμού, παράδοσης και νεωτερικότητας.

Ήταν ιδρυτικό μέλος του Atelier 66, μέλος του ΔΣ του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών (ΣΑΔΑΣ),1971-1972 και πρόεδρος του τμήματος Αρχιτεκτόνων του Τεχνικού Επιμελητηρίου (1982-84). Ιδρυτικό μέλος του αρχιτεκτονικού γραφείου Α66 (1987) και του Β66 (1991). Αντεπιστέλλον μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας Αρχιτεκτονικής (Academie d' Architecture), 1995. Ήταν μέλος της Εθνικής Γραμματείας της UIA. Συμμετείχε σε συνέδρια και συναντήσεις (Κάιρο, Λευκωσία, Μπράιτον, Παρίσι, Βερολίνο, Μόντρεαλ, Σικάγο). Guest Lecturer και ήταν μέλος, μετά από πρόσκληση του καθηγητή Herman Hertzberger, της διδακτικής ομάδας του International Design Seminar 1987 στην Αρχιτεκτονική Σχολή του TU Delft και το 1988 στο Split

. Μέλος της Εθνικής Γραμματείας και της Κριτικής Επιτροπής του Europan 1989. Εργα και κείμενά της έχουν καταχωρηθεί στο International Archive of Women in Architecture (iawa) VP & SU Virginia. Έργα τους είναι το Αρχαιολογικό μουσείο της Χίου, 1965, η Φιλοσοφική Σχολή Κρήτης, 1981 και το Πολυτεχνείο Κρήτης, 1982, Ανάπλαση πλατείας Κολωνακίου, 2003, Σιδηροδρομικός σταθμός Άνω Πατησίων, 2003.

Ρένα Σακελλαρίδου

Η Ρένα Σακελλαρίδου σπούδασε αρχιτεκτονική στο ΑΠΘ, στο Βανκούβερ, (MArch UBC, UBC Fellowship, W.Gerson Prize), και στο Λονδίνο, (PH.D Bartlett School of Architecture and Planning UCL, supervisor Bill Hillier,Υπότροφος ΙΚΥ). Ερευνητικά της ενδιαφέροντα αποτελούν το νόημα στην αρχιτεκτονική (March), η λογική της αρχιτεκτονικής σύνθεσης και τo αρχιτεκτονικό ιδίωμα (Ph. D).

Είναι καθηγήτρια αρχιτεκτονικού σχεδιασμού στην Αρχιτεκτονική Σχολή του ΑΠΘ. Ασχολείται με την αρχιτεκτονική πράξη με έμφαση στα σύνθετα κτίρια μεγάλης κλίμακας, γράφει για την αρχιτεκτονική σύνθεση, μελετά την δημιουργικότητα και διδάσκει σχεδιασμό.

Έχει περισσότερες από 80 δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων. Είναι ιδρυτικό μέλος του γραφείου SPARCH (www.sparch.gr). Το έργο του γραφείου που διατηρεί με τη Μόρφω Παπανικολάου έχει εκτεθεί σε 37 εκθέσεις, (VeniceBiennale, Milan Triennale, DAM Frankfurt, NAi Rotterdam, RIBA London, καθώς επίσης στο Παρίσι, Μόντρεαλ, Τόκιο, Βαρκελώνη και Μόσχα μεταξύ άλλων).

Έχουν αποσπάσει περισσότερα από 20 διεθνή και εθνικά αρχιτεκτονικά βραβεία. Σημαντικότερα κτίρια: Επέκταση Βιβλιοθήκης ΑΠΘ, Μέγαρο Καρατζά, Συγκρότημα Εθνικής Ασφαλιστικής, Νέα Κτίρια ΕΤΕ, Πύλη και Στέγαστρο Astir Palace. Δραστηριοποιείται πλέον στο προσωπικό της γραφείο RS SPARCH.