H βυζαντινή Θεσσαλονίκη
Τα ίχνη της είναι διάσπαρτα παντού, αποτελώντας ισχυρό σημείο σύνδεσης με μια μακραίωνη περίοδο αλλά και ισχυρό κομμάτι της ταυτότητας της Θεσσαλονίκης. Στην Άνω Πόλη τα χάνει κανείς με τον καλλιτεχνικό θησαυρό που κρύβεται σε ένα ταπεινό μεσαιωνικό εκκλησάκι όπως ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός. Η ζωγραφική αναπαράσταση του βίου του Χριστού και η ιστορία του Αγίου Νικολάου με την υψηλή τεχνική τους και τη δραματική τους ένταση δημιουργούν ένα εκπληκτικό σύνολο, ένα αριστούργημα της παλαιολόγειας αναγέννησης. Χαμένος σε δαιδαλώδη στενά, ο Όσιος Δαβίδ ή Μονή Λατόμου φιλοξενεί ένα σπάνιο ψηφιδωτό μέσω του οποίου ο Ιεζεκιήλ αφηγείται ασταμάτητα μέσα στους αιώνες το συνταρακτικό του όραμα.
Τα τείχη της Θεσσαλονίκης αφηγούνται κι αυτά, με τον δικό τους τρόπο, γεγονότα ανάμεσα στα αλλεπάλληλα στρώματα της ιστορίας, τα γεγονότα εκείνα που σημάδεψαν, δόξασαν, κατέστρεψαν ή και αιματοκύλησαν την πόλη. Στο βόρειο τμήμα η επιγραφή στην Πύλη της Άννας Παλαιολογίνας μάς συνδέει με τον 14ο αιώνα, ενώ μερικές εκατοντάδες μέτρα πιο κάτω η αινιγματική επιγραφή του Ορμίσδα παραμένει ανοιχτή σε ερμηνείες. Το βυζαντινό λουτρό, στις παρυφές της Άνω Πόλης, αναστηλώθηκε υποδειγματικά και είναι το μοναδικό δημόσιο λουτρό της εποχής που σώζεται και αποτελεί μια σπουδαία κληρονομιά για την πόλη. Η Ροτόντα, λίγο μετά τη μετατροπή της σε χριστιανικό ναό, αποκτά τα εξαίσια ψηφιδωτά της τα οποία άφησαν άναυδο ακόμη και τον Χέρμαν Μέλβιλ, ο οποίος επισκέφτηκε τη Θεσσαλονίκη στα 1856.
Στον όγδοο κίονα του ανατολικού κλίτους μέχρι σήμερα διακρίνεται με ευκολία η φράση που στα ελληνικά αποδίδεται ως: «Ο σουλτάνος Μουράτ πήρε τη Θεσσαλονίκη το έτος 1430».
Ο Άγιος Δημήτριος, για τον οποίο έχει γράψει σπαρακτικά ο Γιώργος Ιωάννου, έχοντας προλάβει να δει το ερείπιο που άφησε πίσω της η φωτιά του 1917 αλλά και τις εργασίες αποκατάστασής του, αποτελεί προορισμό και τη ναυαρχίδα της τουριστικής πόλης. Ανάμεσα στα πολλά που μπορεί να δει κανείς είναι και ο αναγεννησιακός μνημειακός τάφος του Λουκά Σπανδούνη, αλλά και να θαυμάσει το απίστευτο τοιχογραφικό πρόγραμμα στο παρεκκλήσι του Αγίου Ευθυμίου το οποίο αποδίδεται στον Μανουήλ Πανσέληνο. Όμως, όπως μας είπαν οι βυζαντινολόγοι πριν από περίπου δύο χρόνια, ο Πανσέληνος είναι ένα μυθικό πρόσωπο, ποτέ δεν υπήρξε, και το έργο δεν αποκλείεται να είναι δημιούργημα των δύο σημαντικότερων ζωγράφων της εποχής, των Θεσσαλονικέων Μιχαήλ και Ευτύχιου Αστραπά.
Η Αγία Σοφία ανακαλεί μνήμες του αξεπέραστου πρωτότυπου, της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης, παρουσιάζοντας μερικά κοινά χαρακτηριστικά. Η Αχειροποίητος έχει συνδεθεί με κρίσιμες στιγμές της ιστορίας της πόλης και είναι ο πρώτος βυζαντινός ναός που μετατράπηκε σε τζαμί μετά την άλωση του 1430. Στον όγδοο κίονα του ανατολικού κλίτους μέχρι σήμερα διακρίνεται με ευκολία η φράση που στα ελληνικά αποδίδεται ως: «Ο σουλτάνος Μουράτ πήρε τη Θεσσαλονίκη το έτος 1430». Στο πάνω μέρος της πλατείας Αριστοτέλους, η Παναγία Χαλκέων, η «Κόκκινη Εκκλησία» για τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης, βρίσκεται σε συνομιλία με τη γειτονιά των χαλκουργών, η οποία δεν έχασε μέχρι τις μέρες μας τον χαρακτήρα της, διαθέτει έναν από τους ωραιότερους κήπους στο ιστορικό κέντρο, την κτητορική της επιγραφή και μια δεύτερη που μας ενημερώνει ότι χτίστηκε «σε βέβηλο έδαφος».
Ο Ναός των Αγίων Αποστόλων στο ξεκίνημα της οδού Ολύμπου, που στο παρελθόν πρέπει να ήταν καθολικό μεγάλης μονής, αποτελεί το πλέον αντιπροσωπευτικό δείγμα της παλαιολόγειας αρχιτεκτονικής και τέχνης της βυζαντινής Θεσσαλονίκης. Η κτητορική επιγραφή μάς πληροφορεί ότι χτίστηκε από τον Πατριάρχη Νήφωνα Α'. Ανάμεσα στις αριστουργηματικές τοιχογραφίες, οι οποίες μαρτυρούν όχι μόνο μια υψηλή τεχνική αλλά και μια βαθιά θεολογική σκέψη, προβάλλει και μια ανθρώπινη φιγούρα, η φιγούρα ενός ικέτη. Είναι ο Παύλος, ηγούμενος της μονής. Πρόκειται για το αυθεντικό πορτρέτο ενός μεσαιωνικού ανθρώπου που έζησε στη Θεσσαλονίκη.
H εβραϊκή πόλη
Σε χαμηλό τοίχο της πλατείας Ναβαρίνου, απέναντι ακριβώς από το ανάκτορο του Γαλέριου, ένας παρατηρητικός επισκέπτης μπορεί να διακρίνει μια λευκή μαρμάρινη πλάκα ανάμεσα στο υπόλοιπο –αδιάφορο ιστορικά– υλικό. Είναι μια σπασμένη πλάκα από το κατεστραμμένο εβραϊκό νεκροταφείο, μια προσπάθεια στην πραγματικότητα για το ξερίζωμα της εβραϊκής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη, η οποία ξεκίνησε στα χρόνια της ναζιστικής κατοχής υπό την εποπτεία των διαβόητων ναζί αξιωματικών που ήρθαν στην πόλη για να επιβλέψουν την «τελική λύση» και ολοκληρώθηκε μετά την απελευθέρωση με τη συμμετοχή των ελληνικών αρχών. Πλάκες του μεγαλύτερου εβραϊκού νεκροταφείου της Ευρώπης βρίσκονται σήμερα σπαρμένες εδώ και εκεί στην πόλη, καθώς χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό.
Η εβραϊκή Θεσσαλονίκη είναι στο σύνολό της, όπως και το νεκροταφείο της, μια αόρατη πόλη μέσα στην πόλη, όμως αξίζει να αναζητήσει κανείς τα ίχνη της ανασυγκροτώντας τη σπουδαία της ιστορία. Στο campus του ΑΠΘ, που είναι χτισμένο πάνω στο αλλοτινό εβραϊκό νεκροταφείο, έχει τοποθετεί ειδικό μνημείο επί δημαρχίας Μπουτάρη, ενώ στον πρώτο όροφο του Εβραϊκού Μουσείου μπορεί κανείς να αντιληφθεί κάτι από τη χωροταξία του, το πώς έμοιαζε ο οριστικά χαμένος αυτός τόπος.
Το σημαντικότερο εβραϊκό μνημείο σήμερα είναι η Συναγωγή των Μοναστηριωτών, η μοναδική προπολεμική συναγωγή που υπάρχει στη Θεσσαλονίκη, η οποία γλίτωσε από τη μανία των ναζί επειδή έγινε αποθήκη του Ερυθρού Σταυρού. Χτίστηκε την περίοδο 1925-27 με κύρια δωρήτρια την Ίντα Αροέστη, τιμώντας έτσι τη μνήμη του συζύγου της. Τα πάντα εκεί έχουν τη σημασία τους, καθώς στον χώρο αυτό βρήκαν καταφύγιο οι ελάχιστοι επιζήσαντες των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης, ενώ η ανακαίνιση του 2015 ανέδειξε τη σχεδιαστική του λιτότητα και την ομορφιά των βιτρό του. Το μαρτυρικό Ταυ που σχηματίζουν οι οδοί Ιουστινιανού και Σιατίστης είναι ένας τόπος μνήμης, αφανισμένος πλέον από τα συμπλέγματα των πολυκατοικιών. Από εκείνο το γκέτο που δημιουργήθηκε τα χρόνια της ναζιστικής κατοχής γέμισε με εβραίους Θεσσαλονικείς το πρώτο τρένο με προορισμό το Άουσβιτς τον σκοτεινό Μάρτιο του 1943. Στη περιοχή ήταν και το σπίτι του συγγραφέα Γιώργου Ιωάννου, ο οποίος διέσωσε για μας στο συνταρακτικό Εν ταις ημέραις εκείναις την τρομερή ατμόσφαιρα των ημερών.
Η πλατεία Ελευθερίας έχει συνδεθεί με το Μαύρο Σάββατο στις 11 Ιουλίου του 1942 και τους δημόσιους εξευτελισμούς χιλιάδων ανδρών μεταξύ 18-45 ετών, σαν μια σκληρή πρόβα της θηριωδίας που θα ακολουθούσε. Το μνημείο του Ολοκαυτώματος, έργο των αδελφών Glid, ξεχωρίζει με τον συμβολισμό του. Ανθρώπινα σώματα λιώνουν και αναδύονται μέσα από μια επτάφωτη λυχνία. Το Γκέτο Βαρόνου Χιρς και ο Παλιός Σιδηροδρομικός Σταθμός, ο προτελευταίος και ο τελευταίος σταθμός του Ολοκαυτώματος των εβραίων της Θεσσαλονίκης, αποτελούν τα πιο δυνατά σημεία μνήμης της απώλειας από την οποία η Θεσσαλονίκη ποτέ δεν συνήλθε.
Υπάρχουν ωστόσο κι άλλα σημεία που μας συνδέουν με την εβραϊκή πόλη. Η στοά Σαούλ Μοδιάνο, που στέγασε τράπεζες και εμπορικά καταστήματα, αποτελεί έξοχο δείγμα της αρχιτεκτονικής του Βιταλιάνο Ποζέλι, ενώ στην αγορά Μοδιάνο, στην εμπορική καρδιά της πόλης, συνεχίζονται οι εργασίες αποκατάστασης και η Θεσσαλονίκη μετά από τόσα χρόνια παρακμής αδημονεί να τη δει. Στην ανατολική πλευρά, στην αλλοτινή Συνοικία των Εξοχών, οι επαύλεις των Αλλατίνι και Μοδιάνο διατηρούνται ως σήμερα, ενώ το αρχοντικό των Φερνάντεζ, η αγαπημένη Κάζα Μπιάνκα, συνδέεται μεταξύ πολλών άλλων και με τον παράφορο έρωτα της Αλίν Φερνάντεζ με τον αξιωματικό του ελληνικού στρατού Σπύρο Αλιμπέρτη, μια ιστορία αγάπης που η Θεσσαλονίκη ποτέ δεν ξέχασε.
Στην ανατολική πλευρά υπάρχουν επίσης και οι βίλες ντονμέδων της Θεσσαλονίκης, μιας από τις πλέον παράδοξες θρησκευτικές κοινότητες της Μεσογείου, καθώς πρόκειται για εβραίους που εξισλαμίστηκαν, ακολουθώντας έναν «μεσσία», τον Σαμπετάι Σεβή, περίπου στα 1660. Το σημαντικότερο μνημείο τους είναι το Γενί Τζαμί, που λειτούργησε κάποτε και ως αρχαιολογικό μουσείο και θεωρείται από πολλούς ως το αριστούργημα του Βιταλιάνο Ποζέλι. Στα μνημεία της εβραϊκής πόλης πρέπει βεβαίως κανείς να συμπεριλάβει και το νοσοκομείο «Χιρς», το οποίο η Θεσσαλονίκη συνεχίζει ακόμη να αποκαλεί «Ιπποκράτειο».
H οθωμανική πόλη
Οι πέντε αιώνες του οθωμανικού παρελθόντος της Θεσσαλονίκης έχουν αφήσει αρκετά ίχνη πίσω τους, τα οποία διηγούνται τη δική τους ιστορία ανάμεσα σε τζαμιά, χαμάμ, τουρμπέδες, κρήνες και αφηγήσεις που έγιναν αστικοί θρύλοι. Περπατώντας στη σύγχρονη πόλη, από το δάσος των μιναρέδων που έβλεπαν οι περιηγητές αλλοτινών καιρών διαπιστώνει κανείς πως έμεινε μόνο ένας, ο μιναρές στη Ροτόντα, ύψους 40 μέτρων και «λιγνός σαν μολύβι», όπως τον χαρακτηρίζει ο Μαζάουερ στην Πόλη των Φαντασμάτων. Η Ροτόντα είναι ένα καλό σημείο για να ξεκινήσει κανείς τον περίπατό του στην οθωμανική πόλη. Λίγο πιο πίσω, στο ίδιο μνημείο, ο τάφος του Σεΐχη Σουλεϊμάν Χορτατζή Εφέντη τεκμηριώνει πως πράγματι η Ροτόντα συνδέεται, εκτός από την αρχαία θρησκεία, τόσο με τον Χριστιανισμό όσο και με το Ισλάμ.
Προχωρώντας ανατολικά και πίσω από την εμβληματική επιγραφή «ΜΟΥΣΑΙΣ ΧΑΡΙΣΙ ΘΥΕ», η οποία στοίχειωσε τη ζωή των φοιτητών της Φιλοσοφικής, κρύβεται η Ιδαδιέ, η σχολή Δημόσιας Διοίκησης που συνδέεται με τις μεταρρυθμίσεις των Οθωμανών λίγο πριν από την πτώση τους, έργο του 1887 που φέρει την υπογραφή του Βιταλιάνο Ποζέλι. Στις παρυφές της Άνω Πόλης, οι Κήποι του Πασά εξακολουθούν να είναι ο αινιγματικός εκείνος τόπος ο οποίος κάνει τους θρύλους που συνδέονται μαζί του να αντέχουν στον χρόνο. Τα κτίσματα του Κήπου ανήκουν σε έναν ιδιαίτερο εκλεκτικισμό που αρέσει σε πολλούς να συνδέεται με την αρχιτεκτονική του φανταστικού του Γκαουντί στη Βαρκελώνη.
Ο θρύλος του Μουσά-Μπαμπά, από το τάγμα των Μπεκτασήδων Δερβίσηδων, είναι ακόμη ζωντανός στο στοιχειωμένο μαυσωλείο του, στον τουρμπέ του, και στη μυστική πλατεία Τερψιθέας. Εκείνοι που αγαπούν αυτές τις αφηγήσεις ακούν τις νύχτες τον αιώνιο καλπασμό του αλόγου του.
Τα χαμάμ της Θεσσαλονίκης έχουν τη δική τους σπουδαία ιστορία. Το Μπέη Χαμάμ, στην Πλατεία Αριστοτέλους, όπου το ένα στρώμα της ιστορίας πέφτει πάνω στο άλλο, είναι το πρώτο οθωμανικό κτίριο που χτίστηκε στην πόλη με εντολή του ίδιου του Μουράτ του Β'. Αυτά ήταν και τα Λουτρά Παράδεισος που απολάμβαναν οι Θεσσαλονικείς μέχρι τα μέσα περίπου του 20ού αιώνα, καθώς μέσα στον ατμοσφαιρικό φωτισμό του χαμάμ και στον υπέροχο ζωγραφικό του διάκοσμο ανακάλυψαν έναν παράδεισο. Το Γιαχουντί Χαμάμ ή Παζάρ Χαμάμ, πίσω από τα Λουλουδάδικα, στην καρδιά της εμπορικής πόλης, χτίστηκε τον 16ο αιώνα, όμως είναι μνημείο που μένει διαρκώς κλειστό.
Η σκεπαστή Αγορά Μπεζεστένι στην οδό Βενιζέλου, αγορά κοσμημάτων και υφασμάτων από την οθωμανική περίοδο, διατηρεί τη μνήμη ως σήμερα, καθώς δεν έχει αλλάξει χρήση. Το Χαμζά Μπέη, το αλησμόνητο «Αλκαζάρ» για τους Σαλονικιούς, εξαιρετικό δείγμα οθωμανικής αρχιτεκτονικής, έχει μια περιπετειώδη ιστορία με παρεμβάσεις και αλλοιώσεις. Στο σημείο λειτούργησε κινηματογράφος αλλά και εμπορικά καταστήματα, ενώ οι εργασίες αποκατάστασης που βρίσκονται σε εξέλιξη επιχειρούν να το επαναφέρουν στην αρχική του κατάσταση. Το Αλατζά Ιμαρέτ, το οποίο πήρε ενδεχομένως το όνομά του από τον πολύχρωμο μιναρέ του, διατηρεί μέχρι σήμερα την έξοχη ατμόσφαιρά του και φιλοξενεί εκθέσεις και παραστάσεις. Λίγο πιο κάτω η Αίγλη, με τους κόκκινους τρούλους, ήταν λουτρό μέχρι το σημαδιακό 1912, για να γίνει στη συνέχεια κινηματογράφος, μπαρ και ρεστοράν. Το «Σπίτι του Κεμάλ» στο τουρκικό προξενείο λειτουργεί ως μουσείο και αποτελεί έναν δημοφιλέστατο προορισμό. Η οθωμανική κρήνη στην πολύβουη οδό Ολυμπιάδος, με ανάγλυφα και ίχνη από το αλλοτινό λαμπερό της χρώμα, είναι ίσως η ωραιότερη της πόλης.
H ρωμαϊκή πόλη
Αναζητώντας κανείς τις ιστορίες από το ρωμαϊκό παρελθόν της Θεσσαλονίκης δεν μπορεί παρά να ξεκινήσει από το σημαντικότερο μνημείο της πόλης και το αληθινό της σύμβολο, που αποτυπώνει τις διαρκείς μεταμορφώσεις της, τη Ροτόντα. Αυτή είναι το εκπληκτικό εκείνο κτίσμα που ανακαλεί μνήμες από το Πάνθεον της Ρώμης, για το οποίο πιστευόταν κάποτε ότι χτίστηκε ως μαυσωλείο του Ρωμαίου αυτοκράτορα Γαλέριου, μια αντίληψη που έχει υποχωρήσει στις μέρες μας. Στα τέλη του 4ου αιώνα μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό, το 1590 σε τζαμί, και οι προσθήκες που ακολούθησαν αλλοίωσαν το αρχικό κυκλικό σχήμα της. Στον σεισμό που ταρακούνησε την πόλη το 1978 το μνημείο υπέστη σοβαρές ζημιές και μια γενιά Σαλονικιών τη θυμάται με σκαλωσιές, οι οποίες απομακρύνθηκαν το 2016 για να αποκαλυφθούν σε όλο τους το μεγαλείο η ασύγκριτη ατμόσφαιρά της, τα έξοχα ψηφιδωτά της και ο σχεδόν απόκοσμος φωτισμός της. Η Ροτόντα αποτελούσε κατά τη ρωμαϊκή περίοδο τμήμα ενός ευρύτερου οικοδομικού προγράμματος και συνδεόταν με πομπική οδό με την αψίδα του Γαλέριου και το ανάκτορό του.
Η Αψίδα του Γαλέριου, η διάσημη Καμάρα, το σημείο των ραντεβού για τους νεοεισερχόμενους στη Θεσσαλονίκη, αφηγείται μέσω ανάγλυφων παραστάσεων τη νίκη του Γαλέριου επί του Πέρση βασιλιά Ναρσή. Σκηνές μαχών, έξοδοι αιχμαλώτων, ελέφαντες και καμήλες που μεταφέρουν λάφυρα πολέμου πρωτοστατούν στην πυκνή αφήγηση των ανάγλυφων μαρμάρων, τα οποία έχουν έναν και μόνο στόχο: να υμνήσουν τον αυτοκράτορα. Το ανάκτορο λίγα μέτρα πιο κάτω είναι ένα σημείο αναφοράς και είναι πλέον δύσκολο να φανταστεί κανείς την πόλη πριν από την ανασκαφή του. Περιλαμβάνει περιστύλιο, αίθριο με στοές, Νυμφαίο, Βασιλική και το Οκτάγωνο, το καλύτερα σωζόμενο κτίσμα, που αποτελούσε πιθανότατα την αίθουσα του θρόνου. Το ρωμαϊκό ιπποδρόμιο, με τα ίχνη χαμένα κάτω από τα συμπλέγματα των πολυκατοικιών της περιοχής, συνδέεται με την πιο αιματηρή ιστορία της ρωμαϊκής περιόδου, τη σφαγή τουλάχιστον 7000 πολιτών με εντολή του αυτοκράτορα Θεοδόσιου Α'.
Η ρωμαϊκή αγορά, που χτίστηκε τον 2ο αιώνα και ήρθε και πάλι στο φως το 1966, βάζοντας τέλος στα σχέδια ανέγερσης δικαστικού μεγάρου, μεταφέρει σε μας ένα πλήθος πληροφοριών της ρωμαϊκής εποχής. Η έξοχα διατηρημένη Κρυπτή Στοά εντός της αγοράς δεν αποκλείεται να είναι και η απαρχή των στοών που εξυπηρέτησαν την εμπορική και κοινωνική της ζωή. Στην πλατεία Αντιγονιδών, σε περιβάλλον φρικτά υποβαθμισμένο, εντοπίστηκε το 1936 ένας ναός της ύστερης αρχαιότητας, πιθανότατα αφιερωμένος στην Αφροδίτη, ενώ σε πιο πρόσφατη ανασκαφή τα τέσσερα ρωμαϊκά αγάλματα που βρίσκονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, εντός της ΔΕΘ, σώζεται τμήμα λιθόστρωτου δρόμου των ρωμαϊκών χρόνων και το πλεξιγκλάς που έχει τοποθετεί μάς επιτρέπει τουλάχιστον την οπτική επαφή. Τα ίχνη του ρωμαϊκού παρελθόντος υπάρχουν δίπλα ακριβώς στο Μπέη Χαμάμ, σε επίπεδο χαμηλότερο της οδού Εγνατίας. Είναι γνωστό ως Κρηναίο οικοδόμημα και οι περαστικοί που έχουν την περιέργεια του παρελθόντος πάντα θα σταθούν εκεί για λίγα λεπτά να θαυμάσουν τα ωραία του ανάγλυφα.
