Μεταφράζοντας το Mein Kampf
"Ζούμε με ένα κείμενο-φάντασμα και καταλαβαίνουμε ότι δεν είναι νεκρό. Αυτός είναι ο δεσμός που έχουν όλοι οι μεταφραστές με το φάντασμα του συγγραφέα τους, ζωντανού και νεκρού. 'Εχουμε εδώ ένα φάντασμα, και ακόμη κι αν του απαγορεύω να με στοιχειώνει, δυσκολεύομαι να μην το βλέπω να κουνάει τις αλυσίδες του στην Ευρώπη του 21ου αιώνα."
Olivier Mannoni
Santiago Artozqui
Συνέντευξη του Olivier Mannoni
Mediapart. -13.06.2021
Αναδημοσίευση από το σάιτ En attendant Nadeau
Ο Olivier Mannoni έχει ήδη μεταφράσει μερικά βιβλία για την ιστορία του ναζισμού γραμμένα στα γερμανικά: το βιβλίο του Joachim C. Fest Η γερμανική αντίσταση κατά του Χίτλερ (Perrin, 2009), το βιβλίο Στρατιώτες των Sönke Neitzel και Harald Welzer και συμμετείχε και στη συλλογική έκδοση Ο παππούς δεν ήταν ναζί (Gallimard, 2013). Αυτή τη φορά, είναι ο βασικός συντελεστής του Ιστορικοποίηση του κακού, της γαλλικής έκδοσης του Mein Kampf που συνοδεύεται από σχόλια. Ο Olivier Mannoni συζητά εδώ τα προβλήματα που αντιμετώπισε σ' αυτήν τη μετάφραση.
Με αυτό το κείμενο, το οποίο πλέον συμπληρώνει σχεδόν έναν αιώνα, ίσως να συναντήσατε ορισμένες λεξιλογικές ή γλωσσολογικές δυσκολίες. Είναι η γλώσσα του Χίτλερ "κανονική" για την εποχή του ή έπρεπε να λάβετε υπόψη σας τις ιδιαιτερότητές της και να αποκαταστήσετε σε αυτή τη μετάφραση μια απόκλιση από τον κανόνα;
Η γλώσσα του Χίτλερ είναι ένα μείγμα αρκετά μπαρόκ. Πρώτα απ' όλα, είναι η γλώσσα ενός αυτοδίδακτου, ο οποίος δεν έκανε πολλές σπουδές και δημιούργησε για τον εαυτό του ένα είδος φτωχής πνευματικής αποσκευής. Μπορεί κανείς να μαντέψει ότι προσπαθεί να μιμηθεί το ύφος του Bildungsroman σε όλο το αυτοβιογραφικό μέρος: για παράδειγμα όταν γράφει: "Όταν, μετά το θάνατο της μητέρας μου, έφυγα για τη Βιέννη για τρίτη φορά, και αυτή τη φορά για πολλά χρόνια, ο χρόνος που πέρασε μου είχε ξαναδώσει την ηρεμία και την αποφασιστικότητά μου." Αντλεί εδώ από την κλασική και τη λαϊκή λογοτεχνία. Το δεύτερο ύφος είναι αυτό του έπους. Πιθανότατα να το αντέγραψε από τα λαϊκά μυθιστορήματα της εποχής, ίσως και να διέθετε μία αόριστη βαγκνερική έμπνευση - δεν παύει ποτέ να παραθέτει τις όπερες του "Δασκάλου του Μπαϊρόιτ", που θα αποτελέσουν τη μουσική και πολιτιστική του αναφορά. Ο Ζίγκφριντ εμφανίζεται αρκετές φορές στην αφήγησή του, τρεις φορές εν προκειμένω στον πρώτο τόμο, αφήγηση που μπορεί να πάρει καθαρά λυρικές μορφές, όπως στο τέλος του πρώτου τόμου, όταν ο Χίτλερ κλείνει το βιογραφικό μέρος του βιβλίου και την εξιστόρηση της ιστορίας του ναζιστικού κινήματος με αυτές τις υμνητικές φράσεις: "Μια φωτιά ήταν αναμμένη, από την εστία της θα βγει αναπόφευκτα μια μέρα το σπαθί που πρέπει να ξανακερδίσει την ελευθερία για τον Γερμανό Ζίγκφριντ και τη ζωή. Για το γερμανικό έθνος. Και ταυτόχρονα με την επερχόμενη ανόρθωση, ένιωθα τη θεά της αδυσώπητης εκδίκησης να κινείται ενάντια στην προδοτική πράξη της 9ης Νοεμβρίου 1918. Η αίθουσα άδειασε έτσι σιγά σιγά. Το κίνημα είχε ξεκινήσει." Πρόκειται για ένα πομπώδες σύμφυρμα, ιδιαίτερα γραμματικό - παρατηρούμε σε αυτό το παράδειγμα τα λάθη στη χρήση των χρόνων, τα οποία αποδώσαμε με ακρίβεια όπως κι όλα τα υπόλοιπα.
Ο δεύτερος τόμος είναι περισσότερο θεωρητικός. Υπάρχουν εδώ προφανείς πνευματικές επιρροές. Ξεκινώντας από τα θρησκευτικά κείμενα. Γίνεται πολύ συχνά αναφορά στη Βίβλο, άμεσα ή με τη μορφή υπαινιγμών, κυρίως για να στηριχθούν οι αντισημιτικές θέσεις, καθότι ο Θεός πρέπει να διώξει τρόπον τινά τον εκλεκτό του λαό για να ευχαριστήσει τους Γερμανούς. Ο Χίτλερ παραθέτει επίσης παλαιότερα γερμανικά θεολογικά κείμενα, βρήκα αρχαϊσμούς που φαίνεται να προέρχονται από θρησκευτικά κείμενα του δεκάτου εβδόμου αιώνα. Τα κείμενα των "völkisch" συγγραφέων είναι επίσης παρόντα, καθώς το ρατσιστικό, εθνικιστικό και αποκρυφιστικό αυτό κινήμα στοίχειωνε ήδη τη Γερμανία εδώ και μερικές δεκαετίες. Είναι η γλώσσα του μύθου, της αιώνιας Γερμανίας, ένα είδος μυθολογικής και ρατσιστικής οχλοβοής ιδιαίτερα δύσπεπτης. Και αντλεί επίσης από "πραγματικούς" συγγραφείς. Από τον Gobineau, για παράδειγμα, για τη φυλετική θεωρία. Από τον Σοπενχάουερ, επίσης, αλλά κυρίως για το ύφος του, το οποίο προσπαθεί πολύ αδέξια να μιμηθεί. Και από τον Νίτσε, για τις ψευδοφιλοσοφικές εξάρσεις. Αλλά δεν κατάλαβε και πολλά από αυτούς τους συγγραφείς, και το αποτέλεσμα είναι αρκετά οικτρό. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η ομάδα που συγκεντρώθηκε γύρω από τον Florent Brayard έχει κάνει φανταστική δουλειά για τον εντοπισμό αυτών των επιρροών, οι οποίες αναφέρονται σε σημειώσεις σε ολόκληρο το βιβλίο.
Συνεργαστήκατε με τους ιστορικούς που σχολιάζουν το Mein Kampf. Υπήρξαν φορές που οι επιταγές του μεταφραστή συγκρούστηκαν με εκείνες του ιστορικού στην απόδοση του κειμένου ή ορισμένων πτυχών του; Και αν ναι, πως οδηγηθήκατε σε οριστικές αποφάσεις;
Δούλεψα ακολουθώντας δύο στάδια. Το πρώτο, το μοναχικό, κράτησε δύο χρόνια. Είχαν προβλεφθεί συναντήσεις με την ομάδα των ιστορικών που επρόκειτο να πλαισιώσουν το έργο, αλλά μία μόνο πραγματοποιήθηκε, και νόμισα, λίγους μήνες μετά την παράδοση του κειμένου μου, ότι το έργο θα κατέληγε οριστικά στο συρτάρι. Η πρώτη μου μετάφραση πληρούσε τις απαιτήσεις μιας σύγχρονης μετάφρασης: πιστή στο κείμενο ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο, όσο το δυνατόν πιο ακριβής στο ιστορικό επίπεδο, αλλά και προσιτή σε έναν Γάλλο αναγνώστη.
Το 2016, είχα μια πρώτη επαφή με την Sophie Hogg, την διευθύντρια των εκδόσεων Fayard στον τομέα της Ιστορίας, και τον Florent Brayard, ο οποίος είχε μόλις δεχτεί να επιμεληθεί το έργο. Είναι ένας φημισμένος ιστορικός, του οποίου γνώριζα ιδιαίτερα το εξαιρετικό έργο για το Άουσβιτς (Άουσβιτς, έρευνα πάνω σε μία ναζιστική συνωμοσία, Seuil, 2012). Μου πρότεινε αμέσως να ξεχάσω ό, τι είχα κάνει. Δεν ήθελε μία "σωστή" μετάφραση, ήθελε μια μεταφορά του κειμένου του Χίτλερ: ένα κείμενο υπερφορτωμένο, "στραμπουληγμένο", με κάθε έννοια της λέξης, κακογραμμένο και κακοσχεδιασμένο - εννοώντας με μια χαοτική λογική δομή - όσο και το πρωτότυπο. Ήξερα αμέσως ότι έπρεπε να αρνηθώ: ήταν παράλογο να κατεδαφίσω δύο χρόνια δουλειάς, να πετάξω εκατοντάδες ώρες που ξόδεψα αναζητώντας τη σωστή ισορροπία και να ξοδέψω άλλες εκατοντάδες για να ξαναφτιάξω μία άλλη, η οποία αναγκαστικά θα χώλαινε. Και όμως δέχτηκα χωρίς να διστάσω ούτε λεπτό. Αυτό που μου ζήτησε ο Florent Brayard ήταν πεντακάθαρο, προφανές. Θα απέδιδα την πεζογραφία του Χίτλερ ακριβώς όπως ήταν. Διαισθάνθηκα τι με περίμενε, και παρόλα αυτά έπιασα αμέσως δουλειά.
Ο Florent Brayard, με τη βοήθεια της Sophie Hogg και με την ενεργό υποστήριξη της προέδρου της Fayard, Sophie de Closets, ανασυνθέτει την ομάδα των ιστορικών που θα πλαισίωναν το έργο και οι οποίοι αναμφίβολα υποψιάζονταν τι τους περίμενε. Ο Christian Ingrao, ο Nicolas Patin, ο David Gallo, ο Stephan Maertens και πολλοί άλλοι υπήρξαν οι πρώτοι στυλοβάτες - κάποιοι ήταν μέλη και της πρώτης ομάδας. Σύντομα προστέθηκαν και άλλοι ερευνητές, ιστορικοί, γλωσσολόγοι, γερμανολόγοι κ.λπ., οι οποίοι ξεκίνησαν την επιμελητική τους εργασία, την ίδια στιγμή που εγώ έβαζα μπροστά τη δική μου εργασία πάνω στο κείμενο. Μετά από λίγους μήνες πραγματοποιήθηκαν οι πρώτες ανταλλαγές μεταξύ των διαφόρων ομάδων που είχαν συσταθεί από τον Florent Brayard και εμένα. Η νέα μου μετάφραση υποβλήθηκε σε μια ομάδα, η οποία εξέτασε πολύ προσεκτικά τη δουλειά μου, προσαρμόζοντάς την στις απαιτήσεις που είχαν τεθεί για το βιβλίο, ιδίως ως προς την ομοιογένεια του λεξιλογίου, ακόμη και αν αυτό σήμαινε ότι στο γαλλικό κείμενο θα προέκυπταν πολυάριθμες επαναλήψεις του γερμανικού κειμένου. Ξαναδιάβαζα τις προτάσεις, τις ενέκρινα ή τις τροποποιούσα. Είχαμε συζητήσεις για το νόημα των προτάσεων, οι οποίες συχνά ήταν ακατανόητες, και για τους τεχνικούς όρους: σε ποιο βαθμό, για παράδειγμα, η ιδέα μιας σταθερής μετάφρασης ήταν συμβατή με την εξέλιξη της γλώσσας του Χίτλερ όσο γραφόταν το βιβλίο του; Όλα έγιναν με συζήτηση και συναίνεση, με βαθύ σεβασμό στις ιδιαίτερες μεθόδους εργασίας και τις ειδικότητές μας. Οφείλω να πω ότι ποτέ δεν φανταζόμουν ότι η δουλειά θα ήταν τόσο εξαντλητική και ταυτόχρονα τόσο ανταμειφτική.
Ξέρουμε σε ποιο βαθμό οικειοποιείσαι ένα κείμενο όταν το μεταφράζεις, γι' αυτό μπορούμε να φανταστούμε τον ψυχολογικό αντίκτυπο που αντιπροσωπεύουν εννέα χρόνια εμβάπτισης στο κείμενο του Χίτλερ. Υπάρχει ένα πριν και ένα μετά για τη μετάφραση σας; Ποιες ήταν οι επιπτώσεις αυτής της εργασίας, που ίσως έγιναν αισθητές με την πάροδο του χρόνου (δεδομένου ότι - ευτυχώς - πραγματοποιήσατε παράλληλα και άλλα έργα);
Ευτυχώς, κατά τη διάρκεια αυτών των οκτώ ετών μετέφρασα πολλά κείμενα, και ακόμη και αν ορισμένα από αυτά είχαν σχέση με τον ναζισμό, μετέφρασα επίσης πολλά μυθιστορήματα και φιλοσοφικά κείμενα που με επανέφεραν στην κομψότητα του ύφους και τη σαφήνεια της σκέψης. Πρέπει να καταλάβουμε ότι η μετάφραση του Mein Kampf είναι σαν να κουβαλάς διπλό βάρος. Πρώτον, υπάρχει το βάρος του ίδιου του κειμένου, ενός κειμένου κολλώδους από άποψη μορφής, αισχρού από άποψη περιεχομένου, ενός κειμένου ψευδούς, παρανοϊκού, βίαιου και ακόμη και επώδυνου στη διαχείριση επειδή ξέρουμε πού οδήγησε. Στη συνέχεια, υπάρχει η ευθύνη που αναλαμβάνει κανείς όταν πραγματοποιεί ένα τέτοιο έργο. Η μοναχική μου εργασία τα δύο πρώτα χρόνια με τρόμαξε. Δεν μπορείς να αναλάβεις μόνος σου την ευθύνη να επαναφέρεις ένα τέτοιο κείμενο σε μια νέα γλώσσα. Τα πέντε ή έξι χρόνια που πέρασα με την ομάδα μου έδωσαν ένα πλαίσιο, μια σταθερότητα. Και είμαι πολύ περήφανος που πραγματοποίησα αυτό το έργο μαζί τους. Η αυστηρότητα των ιστορικών έδωσε στη δική μου δουλειά μία στερεότητα και μία σταθερότητα που με καθησύχασαν.
Από καθαρά μεταφραστική άποψη, ήταν ένα είδος πειράματος. Έπρεπε να καταρρίψω πολλούς από τους κανόνες που είχα θέσει για τον εαυτό μου σε τριάντα ή σαράντα χρόνια δουλειάς. Έπρεπε να αποδεχτώ τις επαναλήψεις, την υπερφόρτωση επιρρημάτων και επιθέτων, τις κουτσές προτάσεις, το χοντροκομμένο ρυθμό. Και να ξεχάσω όλες αυτές τις παρεκκλίσεις όταν δούλευα, την ίδια στιγμή, πάνω σε ένα άλλο κείμενο κομψό, στοχαστικό, λογικό και λαμπρό. Δεν μπορούσα ποτέ να αφιερώσω πολύ χρόνο στο Mein Kampf μέσα σε μια μέρα. Μετά από μία ή δύο ώρες, νιώθεις το μυαλό σου να βαλτώνει, να χάνεται στους μαιάνδρους αυτής της διεστραμμένης σκέψης.
Ως προς τα υπόλοιπα, η μόνη μου ανησυχία είναι να μην γίνω παρανοϊκός. Δεν βρίσκεται μόνο όλος ο ναζισμός στο Mein Kampf. Υπάρχουν και οι σπόροι - υπάρχουν και αλλού, φυσικά, αλλά εντάξει - της σύγχρονης ακροδεξιάς σκέψης, και όχι μόνο. Η "μεγάλη αντικατάσταση" βρίσκεται στο κεφάλαιο 11 του πρώτου τόμου. Προφανώς, εδώ, αυτοί που κυρίως "αντικαθίστανται" δεν είναι οι "Μουσουλμάνοι", αλλά οι "Εβραίοι". Ο φόβος του άλλου και το μίσος που προκαλεί αντανακλούνται φυσικά στα ξενοφοβικά κύματα που αναστατώνουν τις δημοκρατίες μας. Ο αρρωστημένος υγιεινισμός αντηχεί στις φράσεις της γαλλικής ακροδεξιάς για τους "ασθενείς με AIDS" ή τη "βακτηριακή μετανάστευση". Το είδος του λόγου, ο τρόπος της απόδειξης είναι μια καλή προεικόνιση του σημερινού σύγχρονου και συνωμοσιολογικού λόγου, με τη συσσώρευση μη επαληθεύσιμων γεγονότων που οδηγούν σε βλακώδεις ισχυρισμούς. Εν ολίγοις: ζούμε με ένα κείμενο-φάντασμα και καταλαβαίνουμε ότι δεν είναι νεκρό. Αυτός είναι ο δεσμός που έχουν όλοι οι μεταφραστές με το φάντασμα του συγγραφέα τους, ζωντανού και νεκρού. 'Εχουμε εδώ ένα φάντασμα, και ακόμη κι αν του απαγορεύω να με στοιχειώνει, δυσκολεύομαι να μην το βλέπω να κουνάει τις αλυσίδες του στην Ευρώπη του 21ου αιώνα.
Historiciser le mal
Florent Brayard (Direction), Andreas Wirsching (Editeur associé), Olivier Mannoni (Traduction), annotation critique et analyse de Mein Kampf d'Adolf Hitler, ed. Fayard, Paris, 2021.
