ΤΟ 2015, ΔΥΟ ΕΝΗΛΙΚΕΣ, η Άννα και ο σύζυγός της, πήραν την απόφαση να μεγαλώσουν την οικογένειά τους. Επέλεξαν να ακολουθήσουν ταυτόχρονα δύο διαδρομές – την εγκυμοσύνη και την τεκνοθεσία. Ο διαδρομές αυτές ήταν δύο ισότιμοι και αλληλοσυμπληρωματικοί τρόποι για να δημιουργήσουν την οικογένειά τους, όπως υπάρχουν άλλοι δρόμοι που ταιριάζουν σε διαφορετικούς ανθρώπους.
— Ας πάμε πίσω στο 2015, όταν ξεκίνησε αυτό το ταξίδι.
Τον Σεπτέμβριο του 2015, κάναμε αίτηση στο Προξενείο της Αιθιοπίας για να γίνουμε γονείς ενός παιδιού μέσω διακρατικής τεκνοθεσίας. Είχε προηγηθεί εκτενής έρευνα από μέρους μας και τεκμηριωμένη απόφαση, καθώς διαπιστώσαμε ότι επρόκειτο για μια σταθμισμένη και δοκιμασμένη διαδικασία. Στη συνέχεια ξεκίνησε η κοινωνική έρευνα για τη δημιουργία του φακέλου μας, ο οποίος θα συνόδευε την αίτηση προς τις Αρχές της Αιθιοπίας.
Τον Μάρτιο του 2016 λάβαμε ειδοποίηση για το ταίριασμά μας με ένα μικρό αγόρι – ένα ταίριασμα που δεχτήκαμε ακαριαία και με συγκίνηση. Τον επισκεφθήκαμε λίγες μέρες αργότερα, τον Απρίλιο, στην Αιθιοπία. Όσο δύσκολο είναι να βρω λέξεις που να αποδίδουν το βάθος αυτής της εμπειρίας, τόσο πλούσια και έντονα ήταν τα συναισθήματα. Και οι σκέψεις.
Τον Οκτώβριο του 2016 κι ενώ τα έγγραφα του παιδιού δεν ήταν έτοιμα, ταξιδέψαμε για δεύτερη φορά στην Αιθιοπία. Αυτό το ταξίδι είχε μεγάλη χαρά αλλά και μεγάλη απογοήτευση μαζί, καθώς ελπίζαμε ότι μέχρι τότε θα είχε γίνει το δικαστήριο που θα επέτρεπε την ένωσή μας με τον γιο μας. Ήμασταν, ουσιαστικά, μια οικογένεια σε αναμονή.
Η τεκνοθεσία δεν είναι επίδειξη φιλανθρωπίας ή ευαισθησίας. Είναι σχέση, δέσμευση, καθημερινότητα. Και αυτή η συστηματική αναπαράσταση της τεκνοθεσίας ως πράξης σωτηρίας –και όχι ως πράξης γονεϊκότητας– μειώνει την εμπειρία μου ως γονέα. Γιατί, τελικά, ποιος θέλει να είναι σωτήρας για το παιδί του όταν μπορεί απλώς να είναι γονιός; Εγώ πάντως, «όχι».
Κατά την επιστροφή μας στην Ελλάδα, η αναμονή έγινε διπλή: περιμέναμε πλέον και τον δεύτερο γιο μας – αυτήν τη φορά μέσω της βιολογικής διαδρομής. Θυμάμαι τότε να λέμε: «Ζούμε το όνειρο».
— Σήμερα, κοιτάζοντας όλη αυτήν τη διαδρομή, τι σημαίνει αυτό το ταξίδι για σένα;
Αυτό που θα ήθελα να μοιραστώ είναι πως αυτό το ταξίδι –τουλάχιστον από τη δική μου πλευρά, γιατί αναγνωρίζω ότι αυτή η ιστορία έχει όσες πλευρές όσα είναι και τα άτομα που εμπλέκονται στην οικογένεια– περιλάμβανε βαθιές μετακινήσεις. Κι εδώ δεν αναφέρομαι στις γεωγραφικές αλλά στις εσωτερικές μετακινήσεις: στον τρόπο που αντιλαμβάνομαι τη μητρότητα, την τεκνοθεσία, το παιδί και την ιστορία του, και την Αφρική. Αυτό το εσωτερικό ταξίδι είναι που θέλω περισσότερο να μοιραστώ.
— Θα ήθελα να μου μιλήσεις για τον ρόλο του παιδιού σε μια τέτοια ιστορία. Συνήθως ακούμε την εκδοχή των γονιών, περιπέτειες, ταξίδια, ταλαιπωρία και πολύ λιγότερο μαθαίνουμε για την ιστορία των ίδιων των παιδιών.
Σε ευχαριστώ για αυτή την ερώτηση. Νομίζω πως εκεί ακριβώς ξεκίνησε η πρώτη μου βαθιά μετακίνηση: όταν άρχισα να σκέφτομαι και να διαβάζω ιστορίες για την τεκνοθεσία.
Παρόλο που η τεκνοθεσία είναι –και οφείλει να είναι– μια παιδοκεντρική διαδικασία, οι περισσότερες αφηγήσεις προέρχονται από τη σκοπιά των ενηλίκων. Τα βιβλία, οι προσωπικές μαρτυρίες, οι δημόσιες ιστορίες, όλα είναι σχεδόν πάντα ιστορίες γονέων. Αναρωτιέμαι: πόσες αφηγήσεις έχεις ακούσει από τους ίδιους τους θετούς ανθρώπους και όχι από τους γονείς;
Πράγματι, στην τεκνοθεσία, και ιδιαίτερα όταν αυτή εκκινεί από χώρες του Παγκόσμιου Νότου, παρατηρείται ένα κοινό μοτίβο: Ένα ζευγάρι (ή και ένας ενήλικας μόνος) παρουσιάζονται ως οι μόνοι που μπορούν να προσφέρουν μέλλον σε παιδιά που ζουν σε έναν κόσμο απανθρωπιάς και δυσκολίας. Το παιδί είναι παρόν στις ιστορίες αυτές, αλλά μένει σιωπηλό. Η προσωπική του ιστορία υποχωρεί, για να λάμψει το «φως» της ευεργεσίας που του προσφέρει ο θετός γονιός.
Σήμερα καταλαβαίνω ότι αυτή είναι μια ρητορική φορτισμένη συναισθηματικά, αλλά συχνά επικίνδυνα απλοϊκή. Συσκοτίζει τις πολυπλοκότητες της ζωής του παιδιού και αποκρύπτει τις βαθύτερες, δομικές ανισότητες που μπορεί να συνδέονται με την τεκνοθεσία.
— Η Αφρική είναι ένας τόπος όπου πολλοί γονείς αναζητούν παιδί, εκεί ανοίγουν πόροι, και φυσικά έχουμε και τις ιστορίες των διασήμων. Πώς έχουν επηρεάσει αυτές οι ιστορίες τούς ανθρώπους που φτάνουν εκεί και πώς παρουσιάζονται; Η τεκνοθεσία είναι το εισιτήριο σωτηρίας για τα παιδιά της Αφρικής;
Πολλές διακρατικές τεκνοθεσίες στην Ελλάδα συνδέονται με αφρικανικές χώρες – παλαιότερα με την Αιθιοπία, πιο πρόσφατα με την Ουγκάντα ή τη Σιέρα Λεόνε. Στις κυρίαρχες αφηγήσεις, οι περιοχές αυτές παρουσιάζονται συχνά ως «τόποι ανάγκης» ή «ελλείμματος» – απογυμνωμένοι από τον πολιτισμό, την ιστορία και την αξιοπρέπεια που στην πραγματικότητα φέρουν. Στον αντίποδα, ο θετός γονέας εμφανίζεται ως σωτήρας: αυτός που δεν προσφέρει απλώς στέγη, αλλά και πολιτισμό, ασφάλεια, μέλλον.
Αν πάρουμε λίγο χρόνο όμως και σκεφτούμε πιο κριτικά, βλέπουμε ότι τέτοιες αφηγήσεις διαμορφώνονται μέσα από το φίλτρο του λευκού προνομίου και της νεοαποικιακής αντίληψης για τον κόσμο. Συγκαλύπτουν τις ιστορικές και πολιτικές ευθύνες του παγκόσμιου Βορρά και μετατρέπουν την τεκνοθεσία σε μια πράξη φαινομενικής «λύτρωσης». Όμως η τεκνοθεσία δεν είναι «εισιτήριο σωτηρίας». Και η δυτική οικογένεια δεν είναι ο μοναδικός –ούτε απαραίτητα ο ιδανικός– τρόπος να μεγαλώσει ένα παιδί με φροντίδα, σταθερότητα και αγάπη.
Οι ιστορίες διασήμων –όπως πολύ σωστά αναφέρεις– που τεκνοθετούν παιδιά από αφρικανικές χώρες ενισχύουν αυτές τις στερεοτυπικές αφηγήσεις. Το παιδί παρουσιάζεται ως παθητικός αποδέκτης σωτηρίας από τον λευκό γονέα – το σχήμα αυτό που περιγράφεται στην κριτική θεωρία ως celebrity humanitarianism. Οι εικόνες αυτές διαχέονται μαζικά από τα μέσα ενημέρωσης και τα κοινωνικά δίκτυα παντού στον κόσμο, διαμορφώνοντας ένα σχεδόν αρχετυπικό αφήγημα, με αισιόδοξη κατάληξη, αλλά ελάχιστο χώρο για τις πολυεπίπεδες κοινωνικές, πολιτικές και πολιτισμικές πτυχές της τεκνοθεσίας.
— Αυτό είναι ένα αφηρημένο και κάπως αισιόδοξο αφήγημα που αφορά κάποιες ειδικές κατηγορίες, ας πούμε καλλιτέχνες με ευαισθησίες;
Δεν είναι καθόλου αφηρημένο. Έχει αντίκτυπο. Καθρεφτίζεται στις αντιλήψεις των επαγγελματιών, των γειτόνων, των δασκάλων. Δεν θα ξεχάσω ποτέ τον πρώτο παιδίατρο που είχαμε – όταν γνώρισε τον μεγάλο μας γιο, με ρώτησε ευθύς αμέσως αν είμαι ηθοποιός ή καλλιτέχνιδα. Ήταν ξεκάθαρο ότι, στο μυαλό του, μόνο κάποιος με τέτοιο προφίλ θα τεκνοθετούσε ένα παιδί από την Αφρική. Γιατί αυτό του είχε μάθει το κοινωνικό φαντασιακό.
Η τεκνοθεσία, λοιπόν, δεν είναι επίδειξη φιλανθρωπίας ή ευαισθησίας. Είναι σχέση, δέσμευση, καθημερινότητα. Και αυτή η συστηματική αναπαράσταση της τεκνοθεσίας ως πράξης σωτηρίας –και όχι ως πράξης γονεϊκότητας– μειώνει την εμπειρία μου ως γονέα. Γιατί, τελικά, ποιος θέλει να είναι σωτήρας για το παιδί του όταν μπορεί απλώς να είναι γονιός; Εγώ πάντως, «όχι».
— Ας μιλήσουμε για τις ιστορίες των παιδιών, πώς ακούγονται, αν είναι καλό να δημοσιοποιούνται και πώς η ιστορία ενός παιδιού γίνεται μια κοινωνική περιουσία του γονέα.
Αυτό είναι ίσως το πιο ουσιαστικό μάθημα που πήρα σε αυτήν τη διαδρομή. Στο σύγχρονο αφήγημα για την τεκνοθεσία των παιδιών, οι ιστορίες των παιδιών –η προέλευσή τους, οι απώλειες, οι ρωγμές και οι μεταβάσεις που βίωσαν– συχνά παύουν να τους ανήκουν. Μετατρέπονται σε αφήγημα των ενηλίκων, σε ένα είδος «συμβολικού κεφαλαίου» για τους θετούς γονείς: μια μορφή κοινωνικής αναγνώρισης και ηθικής επιβεβαίωσης. Με έναν τρόπο λοιπόν, συσκοτίζονται οι λεπτές γραμμές ανάμεσα στην αφήγηση, την ιδιοποίηση και την παραβίαση της ιδιωτικότητας.
Φωτογραφίες, προσωπικές στιγμές, ακόμα και οι σιωπές των παιδιών διαμοιράζονται σε κοινωνικά δίκτυα, μέσα ενημέρωσης ή οικογενειακές συγκεντρώσεις χωρίς τη συναίνεσή τους. Το ψυχικό τραύμα, αντί να αναγνωρίζεται ως μια εμπειρία που ανήκει πρωτίστως στο ίδιο το παιδί, συχνά ερμηνεύεται ή γίνεται αντικείμενο αφήγησης μέσα από τη φωνή των ενηλίκων. Το παιδί γίνεται ήρωας μιας αφήγησης που το ξεπερνά, που δεν επέλεξε και δυνητικά μπορεί να αναπαραγάγει ξανά και ξανά την τραυματική του εμπειρία.
Μέσα σε αυτήν τη διαδικασία, συχνά ξεχνιέται το δικαίωμα κάθε παιδιού (Άρθρο 16 της Διεθνούς Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού, 1989/1990, Ν. 2101/1992) στην ιδιωτικότητα της ιστορίας του. Και για να προχωρήσουμε βήμα παραπέρα: όταν η ιστορία που προβάλλεται δημόσια είναι αυτή ενός παιδιού που «σώθηκε», δημιουργείται ασυνείδητα μια άρρητη υποχρέωση: να είναι το παιδί ευγνώμον, να ανταποδώσει μέσω της καλής προσαρμογής του, με θετικό συναίσθημα, ή ακόμα και επιτυχία. Μια υποχρέωση που το ίδιο δεν διάλεξε.
Ένα παιδί όμως δεν είναι χρέος που εξοφλείται με αγάπη ή αφοσίωση. Και η διαφύλαξη της ιδιωτικότητας της παιδικής ιστορίας δεν αποτελεί πράξη αποσιώπησης. Είναι θεμελιώδης πράξη ηθικής ευθύνης και αναγνώρισης της υποκειμενικότητάς του: το παιδί είναι ένα πρόσωπο με δικαίωμα στη σιωπή, στη φωνή, στη μνήμη, στην επιλεκτική αφήγηση και –τελικά– στην αξιοπρέπεια.
— Είναι μονοσήμαντες οι αφηγήσεις που ακούμε; Και ποια είναι η ψευδαίσθηση της αλήθειας, υπάρχει μία και μοναδική;
Ναι, συχνά είναι μονοσήμαντες. Όταν παρουσιάζουμε ένα παιδί αποκλειστικά ως «θύμα που εγκαταλείφθηκε» και «διασώθηκε», το εγκλωβίζουμε σε μια μονοσήμαντη ιστορία που στερείται πολυπλοκότητας.
Αν το παιδί παρουσιάζεται μόνο ως «πριν και μετά» (την τεκνοθεσία), χωρίς το «ανάμεσα», δεν παρουσιάζεται ως πλήρες υποκείμενο. Η επικινδυνότητα αυτής της μοναδικής ιστορίας δεν έγκειται μόνο στην απλοποίηση της πραγματικότητας αλλά και στην ψυχολογική αποστέρηση του παιδιού από το να μαθαίνει να επεξεργάζεται την απώλεια, το ψυχικό τραύμα ή την καταγωγή του ως μέρος μιας ευρύτερης υπαρξιακής διαδρομής.
Η συγγραφέας Chimamanda Ngozi Adichie το έχει διατυπώσει πολύ εύστοχα: «The danger of a single story». Όταν λες μόνο μία ιστορία (π.χ. είναι θετός, είναι από την Αφρική) για έναν άνθρωπο, αυτή γίνεται τελικά η μοναδική του ταυτότητα στα μάτια του κόσμου – και, αργά ή γρήγορα, και στα μάτια του ίδιου του ανθρώπου.
Αυτό αναγνωρίζω ίσως ως το μεγαλύτερο χρέος που μας μένει: να δημιουργήσουμε τον χώρο και να διασφαλίσουμε τον χρόνο για την πολλαπλότητα της παιδικής ταυτότητας και για τις αφηγήσεις που το ίδιο το παιδί θα θελήσει – ή δε θα θελήσει– να πει.
— Πόση ανιδιοτέλεια κρύβεται στην πράξη της τεκνοθεσίας και κατά πόσο αποτελεί μέρος της κοινωνικής επιβεβαίωσης; Βλέπουμε την τεκνοθεσία ως ηθικό νόμισμα;
Η τεκνοθεσία συχνά παρουσιάζεται ως πράξη απόλυτης ανιδιοτέλειας – παρόλο που παράλληλα ικανοποιεί και μια βαθιά ανάγκη για γονεϊκότητα. Το παιδί επιλέγεται, μετακινείται, εντάσσεται. Δεν επιλέγει. Ο γονιός κάνει το ταξίδι για να τεκνοθετήσει· το παιδί κάνει το άλμα της αναγκαστικής αποδοχής.
Και ενώ η τεκνοθεσία είναι πράξη αγάπης, είναι και πράξη ισχύος. Όταν η πράξη του γονέα εξιδανικεύεται, τότε αυτό μπορεί να οδηγήσει το παιδί να σωπάσει – να μη νιώσει ότι έχει το δικαίωμα να εκφράσει αμφιθυμία, θυμό, λύπη ή ερωτήματα για την απώλεια και την καταγωγή του. Να φοβάται πως οποιοδήποτε «αρνητικό» συναίσθημα θα παρερμηνευτεί ως αγνωμοσύνη. Και, ως συνέπεια, να επιλέξει τη σιωπή. Όχι τη σιωπή που σηματοδοτεί προσαρμογή αλλά βάρος που δεν του αναλογεί.
— Υπάρχουν πολλά ερωτήματα ηθικής γύρω από τη διαδικασία της τεκνοθεσίας και τη νομιμότητά της.
Συχνά διαβάζουμε μαρτυρίες που περιγράφουν συνθήκες αδιαφάνειας, χρηματισμών, πιέσεων, έλλειψης θεσμικής προστασίας. Όλα αυτά θέτουν σε αμφισβήτηση τη νομιμότητα και κυρίως την ηθική ακεραιότητα της διαδικασίας.
Ειδικά όταν βιολογικοί γονείς παρουσιάζονται ως πρόσωπα χωρίς κατανόηση της διαδικασίας ή παιδιά προς τεκνοθεσία παρουσιάζονται χωρίς πλήρη διασταύρωση των στοιχείων τους, πρέπει να γίνεται κατανοητό ότι παραβιάζονται βασικές αρχές της Σύμβασης της Χάγης (1993) για την Προστασία των Παιδιών και τη Συνεργασία σχετικά με τη Διακρατική Υιοθεσία. Και ενώ υπάρχουν προβλήματα και κενά και στη διαδικασία της διακρατικής τεκνοθεσίας, η αμετροέπεια όταν μιλάμε για τις άλλες χώρες και τις διαδικασίες που ακολουθούν, καθώς και για τους βιολογικούς γονείς πλήττει παρά προστατεύει τα παιδιά και τα δικαιώματά τους.
Η διακρατική τεκνοθεσία δεν είναι αγορά παιδιών με υψηλό κόστος. Είναι μια εξαιρετικά σύνθετη και ευαίσθητη κοινωνική διαδικασία που απαιτεί διαφάνεια, παιδοκεντρική προσέγγιση και ουσιαστική διεθνή λογοδοσία.
— Πώς θα μπορέσουμε να ακούσουμε τη φωνή των παιδιών και τι σημαίνει αυτό;
Για να έχει κανείς φωνή, πρέπει πρώτα να είναι ορατός. Και η ορατότητα, στην περίπτωση του θετού ατόμου –που πρώτα είναι παιδί και αργότερα ενήλικας–, δεν είναι αυτονόητη. Ορατότητα σημαίνει θεσμική αναγνώριση, κοινωνική παρουσία, συμβολική εκπροσώπηση. Σε επίπεδο θετής οικογένειας, σημαίνει, για παράδειγμα, να μπορείς να δηλώσεις (π.χ. στη φόρμα απογραφής) ότι έχεις δύο παιδιά –ακόμα κι αν έχεις γεννήσει μόνο το ένα– χωρίς να εξηγείς, να απολογείσαι ή να πρέπει να έρχεσαι αντιμέτωπος με διοικητικά συστήματα που δεν προβλέπουν την ύπαρξή σας ως οικογένειας.
Ορατότητα σημαίνει επίσης αναγνώριση της θετής οικογένειας στο σχολείο, στους θεσμούς, στην κοινότητα. Όχι μόνο ως «ειδική περίπτωση», αλλά ως κομμάτι της ποικιλομορφίας του σύγχρονου οικογενειακού βίου. Σημαίνει να υπάρχουν λόγια, θέσεις και πολιτικές που να χωρούν τις εμπειρίες αυτών των παιδιών και των οικογενειών τους χωρίς στίγμα, περιέργεια ή υπεραπλουστεύσεις.
Κάθε ιστορία τεκνοθεσίας έχει κάτι να πει. Όταν όμως λέγεται αποκλειστικά από τη σκοπιά των ενηλίκων –και κυρίως των θετών γονέων– οφείλει να λέγεται με επίγνωση του προνομίου, της ισχύος και της ευθύνης που φέρει αυτός ο ρόλος. Χρειάζεται να πλαισιώνεται από σιωπές, από όσα δεν ξέρουμε, από ερωτήματα. Όχι μόνο από συναισθηματισμό.
Γιατί στην ιστορία της τεκνοθεσίας το κέντρο πρέπει να είναι το παιδί. Με τη δική του φωνή, τη δική του αφήγηση – πολυφωνική, σύνθετη και, κυρίως, δική του. Κι αν είμαστε τυχεροί, οι γονείς μπορούμε να σταθούμε δίπλα του. Όχι μπροστά του.
Η Άννα Κ. Τουλουμάκου είναι Επίκουρη Καθηγήτρια Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Επιστημονική Εταίρος στο Κέντρο SKOPE του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης και ιδρυτικό μέλος του Συλλόγου Πελαργός.
