Μην ανησυχείτε. Η τρύπα που βλέπετε δεν κινείται, δεν μεγαλώνει και δεν επεκτείνεται. Το σκοτάδι δεν θα σας καταπιεί.
Η εικόνα είναι στην πραγματικότητα στατική και έχει πολλά να μας διδάξει για το πώς ο εγκέφαλος και τα μάτια μας βλέπουν τον κόσμο. Σε μια μελέτη που δημοσιεύθηκε την περασμένη εβδομάδα στο περιοδικό Frontiers in Human Neuroscience, οι ψυχολόγοι εξέτασαν αυτή την ψευδαίσθηση σε 50 άνδρες και γυναίκες με φυσιολογική όραση και, χρησιμοποιώντας έναν υπέρυθρο ανιχνευτή ματιών, διαπίστωσαν ότι όσο μεγαλύτερη ήταν η αντίδραση ενός συμμετέχοντα στην ψευδαίσθηση, τόσο μεγαλύτερη ήταν η διαστολή της κόρης του ματιού.
Ανακάλυψαν επίσης ότι κάποιοι άνθρωποι - ίσως και εσείς - δεν μπορούν καν να δουν την οφθαλμαπάτη.
Στα μάτια σας, οι κόρες των ματιών προσαρμόζονται ασυνείδητα στο φως του περιβάλλοντός σας, διαστέλλονται όταν είναι σκοτεινά για να προσπαθήσουν να συλλάβουν περισσότερο φως και συστέλλονται όταν είναι φωτεινά για να αποτρέψουν την υπερέκθεση. Όταν κοιτάζετε αυτή την ψευδαίσθηση, η τρύπα δεν σκοτεινιάζει. Αλλά η ψευδαίσθηση ότι σκοτεινιάζει ήταν αρκετή για να κάνει τις κόρες σας να αντιδράσουν.
«Δεν υπάρχει κανένας λόγος για να αντιδράσει η κόρη του ματιού σε αυτή την κατάσταση, επειδή τίποτα δεν αλλάζει στο περιβάλλον», εξηγεί ο Bruno Laeng, καθηγητής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Όσλο και συγγραφέας της μελέτης. «Αλλά κάτι έχει σαφώς αλλάξει μέσα στο μυαλό».
Οι ερευνητές υποθέτουν ότι η ψευδαίσθηση λειτουργεί επειδή η διαβάθμιση στην κεντρική οπή κάνει τον θεατή να νομίζει ότι εισέρχεται σε μια σκοτεινή οπή ή κάποιο τούνελ, εξωθώντας τις κόρες των συμμετεχόντων να διασταλούν. Διαπίστωσαν επίσης ότι η επίδραση της ψευδαίσθησης ποικίλλει έναντι διαφορετικών χρωμάτων και ήταν ισχυρότερη όταν η μαύρη τρύπα βρισκόταν πάνω σε φόντο σε αποχρώσεις του μωβ (magenta).
Όμως δεν βλέπουν όλοι την ψευδαίσθηση, οπότε αν δεν έχετε ιδέα τι συμβαίνει σε αυτές τις εικόνες, δεν είστε μόνοι: το 14% των συμμετεχόντων στη μελέτη δεν είδαν τίποτα. Ο Δρ Laeng θωρεί πως μια μειοψηφία μπορεί, ίσως βλέπει την εικόνα μόνο σε δύο διαστάσεις, «με την εμπειρία του παρελθόντος».
Αυτά τα τελευταία αποτελέσματα συνάδουν με μια μελέτη του 2012 στην οποία ο Δρ. Laeng και οι συνεργάτες του διαπίστωσαν ότι η ψευδαίσθηση Asahi, η οποία προσιδιάζει με την αυξανόμενη λάμψη του ηλιακού φωτός όταν παρεμποδίζεται εν μέρει από φύλλα δέντρων ή σύννεφα, προκάλεσε επίσης τη συστολή των ματιών των ανθρώπων.
Η νέα μελέτη ήταν «έξυπνη» γιατί επαλήθευσε «μια φυσιολογική ένδειξη της αντίδρασης στην φαινομενική επέκταση του σκότους"», δήλωσε ο Δρ. Dale Purves, νευροβιολόγος και ομότιμος καθηγητής που μελετά την οπτική αντίληψη στο Πανεπιστήμιο Duke. Όμως η μελέτη αυτή αγγίζει ένα θεμελιώδες πρόβλημα που αντιμετωπίζουν όλα τα ζώα, συμπεριλαμβανομένων των ανθρώπων, δήλωσε ο δρ. Purves. Ενώ μια κάμερα μπορεί να μετρήσει άμεσα την ένταση του φωτός που συλλαμβάνει «εμείς δεν έχουμε αυτή τη ικανότητα, δεν έχουμε καμία μέτρηση για τον κόσμο».
Το μόνο που έχουμε «ένα μάτι προσαρτημένο σε έναν εγκέφαλο», είπε ο Δρ. Laeng. Όταν το μάτι βλέπει μια σκηνή, ο εγκέφαλός σας «αναλύει αυτό που βλέπει, κατασκευάζει ένα πιθανό σενάριο και προσαρμόζεται σε αυτό».
Ένα άλλο διάσημο παράδειγμα είναι το περίφημο φόρεμα, μια viral φωτογραφία που προκάλεσε έντονες συζητήσεις το 2015, στον παγκόσμιο ιστό, σχετικά με το αν ένα ρούχο ήταν λευκό και χρυσό ή μπλε και μαύρο. Ο Δρ Λαένγκ πιστεύει ότι «είναι ίσως το μεγαλύτερο πείραμα που έγινε ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία, μέχρι στιγμής τουλάχιστον».
Με το φόρεμα, όπως και με την ψευδαίσθηση της διαστελλόμενης τρύπας, ο εγκέφαλός μας κάνει υποθέσεις σχετικά με αυτό που βλέπουμε με βάση την εμπειρία του παρελθόντος. Η εξελικτική ιστορία παίζει επίσης ρόλο.
«Οι πληροφορίες που λαμβάνουμε από τον κόσμο είναι αρκετά απροσδιόριστες», δήλωσε ο δρ Λαένγκ. «Ο εγκέφαλος μπαίνει σε μια συνεχή κατάσταση εκτίμησης, πρέπει κατά κάποιον τρόπο να μαντέψουμε και να καταλήξουμε στην καλύτερη λύση, αλλά υπάρχουν πολλές δυνατότητες για τον ίδιο τύπο δεδομένων».
Οι ψευδαισθήσεις όπως η διαστελλόμενη τρύπα τροφοδοτούν τη συζήτηση για το αν όλη η ανθρώπινη αντίληψη είναι, κατά βάση, μια ψευδαίσθηση.
«Ό,τι αντιλαμβανόμαστε δεν συνάδει με τη φυσική πραγματικότητα του κόσμου», λέε ο Δρ. Purves. «Ό,τι βλέπουμε, είτε πρόκειται για το μήκος μίας ευθείας γραμμής, το χρώμα, ή τη φωτεινότητα».
Έτσι, δεν ξεγελιόμαστε πραγματικά- αντίθετα, οι οπτικές ψευδαισθήσεις βοηθούν να ανακαλύψουμε τι σκαρώνει το «εσωτερικό μάτι» του μυαλού μας, εκδηλώνοντας τις αναντιστοιχίες μεταξύ των όσων (νομίζουμε ότι) βλέπουμε και αυτού που υπάρχει πραγματικά εκεί έξω.
Μια υπόθεση, είπε ο Δρ. Laeng, είναι ότι ο εγκέφαλος προσπαθεί να προβλέψει και να μας «δείξει» το μέλλον.
Χρειάζεται χρόνος για να φτάσει ένα ερέθισμα, όπως το φως, στα αισθητήρια όργανά μας, τα οποία με τη σειρά τους πρέπει να το στείλουν στον εγκέφαλο, που πρέπει να επεξεργαστεί, να κατανοήσει και να κάνει κάτι με αυτές τις πληροφορίες. Και μέχρι να προλάβει ο εγκέφαλός μας να ενημερωθεί για το παρόν, ο χρόνος έχει ήδη προχωρήσει μπροστά και ο κόσμος έχει αλλάξει.
Για να το παρακάμψει αυτό, ο εγκέφαλος ίσως προσπαθεί συνεχώς να προβλέπει λίγο στο μέλλον προκειμένου να αντιληφθεί το παρόν.
Το να βλέπουμε την ψευδαίσθηση της διαστελλόμενης τρύπας δεν είναι ελάττωμα, αλλά χαρακτηριστικό: Είναι το αποτέλεσμα της στρατηγικής του εγκεφάλου σας για την πλοήγηση σε έναν αβέβαιο, διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, που πιθανότατα δημιουργήθηκε από την εξελικτική πορεία του είδους, βοηθώντας τελικά την ανθρωπότητα να επιβιώσει. Είναι δείγμα προσαρμογής να προβλέπετε το μέλλον με το να διαστέλλετε, ας πούμε, τις κόρες των ματιών σας, περιμένοντας πως θα βρεθείτε στο στο σκοτάδι.
«Είναι ένα άκρως φιλοσοφικό ερώτημα», δήλωσε ο Δρ Laeng. «Ζούμε σε μια εικονική πραγματικότητα, αλλά είναι μια πρακτικά χρήσιμη εικονική πραγματικότητα».
Οπότε ο κόσμος που βλέπετε είναι μια ψευδαίσθηση, αλλά μην ανησυχείτε.