ΤΟ ΑΛΜΠΟΥΜ «ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ» (Olympic) από το 1975 είναι ένα από τα πιο άγνωστα και υποτιμημένα του λαϊκού βάρδου Γιώργο Ζαμπέτα (1925-1992), όμως την ιστορία θα πρέπει να την πιάσουμε από λίγο πιο πίσω, και όχι από το ’75.
Ο Ζαμπέτας, ως καλλιτέχνης-τραγουδοποιός, ήταν παντός καιρού, τουλάχιστον μέχρι την πτώση της δικτατορίας και την έναρξη της Μεταπολίτευσης – με τις επιτυχίες του να είναι πολλές και μεγάλες και στην αρχή του ’70 στο λαϊκό και ελαφρολαϊκό κύκλωμα που τότε βρισκόταν στις δόξες του. Μερικά από τα γνωστότερα τραγούδια του εκείνων των ετών ήταν τα «Αυτοί που φεύγουν κι αυτοί που μένουν» (1970, στίχοι: Αλέκος Καγιάντας) με τον Γιάννη Πουλόπουλο, «Ρωμιός αγάπησε Ρωμιά» (1971, στίχοι: Ξενοφών Φιλέρης) με τον Σταμάτη Κόκοτα, «Νύχτα ονειρομάνα» (1971, στίχοι: Φιλέρης) με τον Γιάννη Ντουνιά (πολλά χρόνια μετά θα το έλεγε και η Μαριάνθη Κεφάλα), «Αλήτη», «Το αδιέξοδο», «Το γράμμα και η φωτογραφία» (όλα από το 1971, όλα σε στίχους Καγιάντα, όλα με τη Βίκυ Μοσχολιού – συγκλονιστική τριάδα αυτή!), «Το θέμα είναι να τη βρω» (1972, στίχοι: Φιλέρης) ξανά με τον Κόκοτα, «Η Μαρίνα η Σαλονικιά» (1973, στίχοι: Ζαμπέτας) ξανά με τον Πουλόπουλο. Επίσης μεγάλη επιτυχία έκαναν και τα «Ο πενηντάρης» (1971, στίχοι: Ναπολέων Ελευθερίου), «Ο Τζακ» (1972, στίχοι: Θεοδόσης Άθας) και «Μάλιστα κύριε» (1973, στίχοι: Καγιάντας), τα οποία ερμηνεύονταν από τον ίδιο τον Ζαμπέτα με το γνωστό θεατράλε στυλ του (που ήταν και αυθεντικό και μοναδικό).
Με ευελιξία αίλουρου οι σαλταδόροι πηδούσαν στα γερμανικά καμιόνια που μετέφεραν τρόφιμα και πετούσαν στον δρόμο κουραμάνες για τους Αθηναίους που λιμοκτονούσαν.
Με τη Μεταπολίτευση, όμως, πατιέται φρένο – κάποιοι το πατάνε τέλος πάντων. Ο Ζαμπέτας έχει συνδεθεί μ’ έναν τύπο διασκέδασης που φέρνει άλλα στη μνήμη των ανθρώπων και ειδικότερα των νεοτέρων (μιλάμε για το νυχτερινό ξεφάντωμα επί δικτατορίας, με τους αξιωματούχους του καθεστώτος, τους εφοπλιστές, τους λεφτάδες και την αστική τάξη να «τα σπάνε» δίχως αύριο), με αποτέλεσμα να μην του επιφυλαχθεί ένας ρόλος σαν εκείνον του Βασίλη Τσιτσάνη και της Σωτηρίας Μπέλλου, για παράδειγμα – τους οποίους ο Τάσος Φαληρέας είχε χρίσει, τότε, αντιπροσώπους του «ελληνικού underground». Ο Ζαμπέτας ήταν πολύ... overground για τα γούστα των πρώην ροκάδων που μεταμορφώνονταν σε τοποτηρητές του «χαμένου κέντρου», ενώ και ο ίδιος θα ένιωθε ριγμένος από το συνολικότερο κύκλωμα του τραγουδιού – κάτι που θα επιβεβαιωνόταν όταν θα κυκλοφορούσαν τα «Ντοκουμέντα» του, τον Μάρτιο του ’75, πριν από πενήντα χρόνια και κάτι μήνες. Όπως θα έλεγε και ο ίδιος (στο γνωστό βιβλίο της Ιωάννας Κλειάσιου, «Γιώργος Ζαμπέτας Βίος & Πολιτεία / “και η βρόχα έπιπτε... στρέιτ θρου”», εκδόσεις ντέφι, 1997):
«Άλλος στιχουργός που συνεργαστήκαμε πολύ ήταν κι ο Φώντας ο Φιλέρης. Ο Ξενοφώντας ο Φιλέρης ήτανε με τη Μάρθα Βούρτση και κάνανε παραγωγή ταινιών. Σε μια ταινία γνωρίστηκα έτσι με το Φιλέρη που είχε το σενάριο και στίχους. Κάναμε καλά τραγούδια με το Φώντα, κοινωνικά και πολιτικά στο είδος τους. Κάναμε τα “Ντοκουμέντα” το 1972-73, με τραγούδια πραγματικά ντοκουμέντα της Κατοχής. Αλλά ούτε η εταιρία τα προώθησε, ούτε κανείς έπιασε το νόημα. Όλοι τους ήτανε στο Θεοδωράκη. Μεταπολίτευση Θεοδωράκης. Αντιπολίτευση, οξωπολίτευση, παραπολίτευση, ξεπολίτευση, κάργα πολίτευση, να ο Θεοδωράκης πάλι! Ήτανε ο ειδικός στα πολιτικά αυτός, στα αντιστασιακά. Να ο Θεοδωράκης, να ο Θεοδωράκης, να η Μερκούρη, να ο Θεοδωράκης, να ’σου κι ο Νταλάρας, να ο Θεοδωράκης. Τελείωσε, αυτό ισχύει μόνο, εκεί τ’ αρχίσαμε, εκεί τ’ αφήσαμε. Ποιος θα κοιτάξει αν γράφεται τίποτα άλλο...».
Και λίγο πιο κάτω από το ίδιο βιβλίο: «Κάνω αργότερα και τα “Ντοκουμέντα”, ένα δίσκο καταπληκτικό σε στίχους του Φιλέρη. Ένα δίσκο ντοκουμέντο για τη γερμανική Κατοχή. Αλλά δεν πήγε αυτός, δεν καταλάβανε το δίσκο οι άσχετοι στην εταιρία, να τον προωθήσουνε. Άλλα υποστηρίζανε».
Καταρχάς να πω –γιατί από τα παραπάνω λόγια του Ζαμπέτα δεν μπορείς να το καταλάβεις– πως τα «Ντοκουμέντα», που ήταν ένας δίσκος 14 κομματιών (13 τραγούδια κι ένα ορχηστρικό), δεν ήταν όλος σε στίχους του Ξενοφώντα Φιλέρη (1929-2014) και πως τα κατοχικής θεματολογίας τραγούδια ήταν μόλις πέντε, τα πέντε πρώτα της δεύτερης πλευράς. Το λέω, γιατί τα υπόλοιπα οκτώ τραγούδια (που δεν είχαν σχέση με την Κατοχή) ανήκαν στιχουργικά στους Αλέκο Καγιάντα (1), Νίκο Μπακογιάννη (1) (αδελφός του Παύλου Μπακογιάννη, που δολοφονήθηκε αργότερα από τη 17Ν), Ξενοφώντα Φιλέρη (3), Θάνο Σοφό (1), Βύρωνα Μακρίδη (1) και Διονύση Τζεφρώνη (1).
Φυσικά και αυτά ήταν μια χαρά τραγούδια –ιδίως η «Πολυξένη» του Σοφού, που περιγράφει την ακρίβεια το τελευταίο διάστημα της δικτατορίας, μετά το 1973, με την ανεξέλεγκτη αύξηση του τιμάριθμου να έχει γονατίσει τον κόσμο, και ακόμη το «Στο Λευκό Πύργο» του Φιλέρη, μια μεγάλη κατοπινή επιτυχία (1992) για τον Κώστα Μακεδόνα–, αλλά τα κατοχικού θέματος κομμάτια ήταν άλλο πράγμα. Όπως σημείωνε ο Φιλέρης στο οπισθόφυλλο του LP:
«Τα πέντε από τα τραγούδια του δίσκου –προσωπικά μου βιώματα από την περίοδο της Κατοχής– είναι ιστορίες πέρα για πέρα αληθινές, ντοκουμέντα, από τη σκλαβωμένη Αθήνα. Οι ήρωες πιτσιρικάδες σκελετωμένοι τότε, ζούνε σήμερα τριγύρω απ’ την Αθήνα σε διάφορες συνοικίες, πατεράδες φιλήσυχοι πια και... τυχεροί, που γλίτωσαν από το μακελειό. Ο Γιώργος Ζαμπέτας –παιδί κι αυτός της Κατοχής–, που μελοποίησε και τραγούδησε τα “Ντοκουμέντα”, δικαίωσε με τη δουλειά του αυτήν τη γνήσια λαϊκή του φλέβα. Ακούγοντάς την γυρίζεις πίσω στην εποχή που το μπουζούκι δεν “έπαιζε”, αλλά μαστόρευε τα θεμέλια της λαϊκής κληρονομιάς. Εκεί μας ξαναγύρισες Ζαμπέτα: στους πρωτομάστορες της Λαϊκής μας μουσικής. Μπράβο σου».
Ο Φιλέρης δεν ήταν τυχαία περίπτωση. Ήταν ένας πολυπράγμων άνθρωπος που δούλεψε στον ελληνικό κινηματογράφο ως ηθοποιός, μακιγιέρ, σεναριογράφος, σκηνοθέτης και παραγωγός, ενώ υπήρξε και στιχουργός πάνω από εκατό τραγουδιών, με μερικές πολύ μεγάλες επιτυχίες ανάμεσά τους (αναφέρθηκαν ήδη κάποιες), ενώ ξεχωριστή υπήρξε και η συνεργασία του με τον Κώστα Χατζή (δικοί του ήταν οι στίχοι στα τραγούδια «Πάρε ένα κοχύλι απ’ το Αιγαίο», «Χάσαμε», «Μια χαμένη Κυριακή», «Το ταμ ταμ», «Ζητείται φίλος» κ.λπ.).
Ο Φιλέρης είχε μεγαλώσει στην Κατοχή και, ως έφηβος, υπήρξε σαλταδόρος. Οι σαλταδόροι σκαρφάλωναν, πάντα με κίνδυνο της ζωής τους, στα καμιόνια των Γερμανών και άρπαζαν ό,τι έβρισκαν – από τρόφιμα και άλλα είδη χρήσιμα στον χειμαζόμενο πληθυσμό μέχρι οπλισμό, τον οποίον προωθούσαν στην Αντίσταση. Πολλά παιδιά θυσίασαν τη ζωή τους μέσα απ’ αυτή την πράξη απροσμέτρητου θάρρους και άγνοιας κινδύνου, και ο Φιλέρης ήταν ένα απ’ αυτά που σώθηκαν. Πολλά χρόνια αργότερα, το 2005, έγραψε το βιβλίο «Οι σαλταδόροι του Βύρωνα» (εκδόσεις Καστανιώτη), εξηγώντας τα καθέκαστα και σημειώνοντας για τους μικρούς συνοδοιπόρους του:
«Με ευελιξία αίλουρου πηδούσαν στα γερμανικά καμιόνια που μετέφεραν τρόφιμα και πετούσαν στον δρόμο κουραμάνες για τους Αθηναίους που λιμοκτονούσαν. Σούφρωναν στο πι και φι τα τρόφιμα των δυνάμεων κατοχής, έτρωγαν όσο μπορούσαν να φάνε, κουβαλούσαν όσα μπορούσαν να κουβαλήσουν... Τα παιδιά αυτά έπαιζαν τη ζωή τους κορόνα-γράμματα και πολλά ξεψύχησαν από βόλι Γερμανών».
Το πιο γνωστό τραγούδι που γράφτηκε γι' αυτά τα ηρωικά παιδιά ήταν το «Θα σαλτάρω» ή «Ο σαλταδόρος» ή «Οι σαλταδόροι», το οποίο είχε συνθέσει ο Μιχάλης Γενίτσαρης στην Κατοχή (για να το πει πρώτος, μετά τον πόλεμο, ο ρεμπέτης Γιώργος Κατσαρός στην Αμερική, ο Γιώργος Νταλάρας το 1980 κ.ά.). Τραγούδια, όμως, για τους σαλταδόρους είχε γράψει και ο Φιλέρης, σε μουσική του Ζαμπέτα, από τα «Ντοκουμέντα», κι ένα πρώτο είναι «Το πιτσιρίκι», με ήχο στο μπουζούκι και ερμηνεία (από τον βάρδο) που σπάνε καρδιές.
Γιώργος Ζαμπέτας, «Το πιτσιρίκι», 1975
Για να συνεχίσει ο Φιλέρης με την ιστορία του «Φιφίκου»: «Σταδίου και Αμερικής άραζε το καμιόνι / για βραδινό συσσίτιο, κρέας με μακαρόνι / Κι ένας φρατέλος έβγαινε, διανομή να κάνει / στο διπλανό φυλάκιο, σβέλτα και μάνι-μάνι / Βρε Φιφίκο, βρε Αλέκο, βρε Μενέλαε, κουνήσου / κάνε ντου στον Ιταλιάνο κι ύστερα εξαφανίσου / Τρεις φίλοι απ’ το Βύρωνα, με τρύπιο παντελόνι / χωρίς να κάνουν σαματά, κούρσεψαν το καμιόνι / Και μύρισε, Θεούλη μου, ο δρόμος μακαρόνι / Σταδίου και Αμερικής, μέχρι Κολοκοτρώνη».
Ή όπως έγραφε ο στιχουργός στο οπισθόφυλλο των «Σαλταδόρων του Βύρωνα»:
«Aφιερώνω αυτό το βιβλίο στους πιτσιρικάδες της Aντίστασης, που δεν είχανε ιδέα από σοσιαλισμό. Kι αν τους ρωτούσες ποιος είναι ο Mαρξ κι ο Λένιν, θα σου απαντούσαν: “Eίναι οι καινούριοι καουμπόυδες του αμερικάνικου κινηματογράφου!”. Υπερβολικό ίσως, αλλά είπαμε: “Kατοχή και κρύο και κλειστό βιβλίο...”».
Αυτά τα πέντε «κατοχικά» τραγούδια των Ζαμπέτα-Φιλέρη από το 1975, που θα τα καταπλάκωνε το «θεοδωρακικό» πολιτικό τραγούδι της πρώιμης Μεταπολίτευσης, είναι το ένα καλύτερο από τ’ άλλο. Ας κλείσουμε, λοιπόν, αυτό το επετειακό κείμενο με το «Μάνα ήρθανε ληστές», ένα ακόμη συγκλονιστικό κομμάτι.
Γιώργος Ζαμπέτας, «Μάνα, ήρθανε ληστές»
