Το Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων του 2025 δεν ήταν απλώς μεγαλύτερο. Ήταν το πιο τολμηρό, το πιο πολυσυλλεκτικό αλλά και το πιο διεθνές. Με 120 εκδηλώσεις σε μόλις λίγες ημέρες και 160 ομιλητές από 16 χώρες, ο πολιτιστικός χάρτης των Χανίων μεταμορφώθηκε σε έναν δυναμικό τόπο ανταλλαγής ιδεών, αφήγησης και διαλόγου.
Οι θεματικές ξεπέρασαν τις 100, με ενότητες που άγγιξαν τη λογοτεχνία, την οικολογία, την ιστορία, τη μνήμη, τη σύγχρονη πολιτική σκέψη, τη νεανική δημιουργία, τον δημόσιο λόγο, τον ξεριζωμό και τη συλλογική ταυτότητα. Σημαντικός αριθμός εκδηλώσεων ήταν αφιερωμένος σε σύγχρονα κοινωνικά ζητήματα όπως, για παράδειγμα, η εντεινόμενη απειλή της ακροδεξιάς στη Δύση.
Αξιοσημείωτη ήταν όμως και η απήχηση του φεστιβάλ στο ψηφιακό κοινό. Οι διαδικτυακές προβολές, όπως μας ενημέρωσαν οι υπεύθυνοι του φεστιβάλ, ξεπέρασαν το 1.000.000 – αριθμός που αποτελεί θεαματική άνοδο σε σχέση με το 2024, όταν ο συνολικός αριθμός των θεάσεων δεν ξεπερνούσε τις 650.000. Αυτό δεν δείχνει μόνο αυξημένο ενδιαφέρον αλλά και κάτι βαθύτερο: πως το Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων έχει αρχίσει να μετασχηματίζεται σε πολιτιστικό θεσμό διεθνούς εμβέλειας, που λειτουργεί παράλληλα σε δύο επίπεδα – το φυσικό και το ψηφιακό.
Με ομιλητές από την Ευρώπη, την Αμερική, τη Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια, με πάνελ στα οποία συνυπήρχαν συγγραφείς, πανεπιστημιακοί, δημοσιογράφοι, ακτιβιστές και καλλιτέχνες, το φεστιβάλ απέδειξε ότι δεν είναι απλώς μια «γιορτή του βιβλίου», αλλά ένα πολιτισμικό εργαστήριο ιδεών, μνήμης και δημόσιας συζήτησης.
Με ομιλητές από την Ευρώπη, την Αμερική, τη Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια, με πάνελ στα οποία συνυπήρχαν συγγραφείς, πανεπιστημιακοί, δημοσιογράφοι, ακτιβιστές και καλλιτέχνες, το φεστιβάλ απέδειξε ότι δεν είναι απλώς μια «γιορτή του βιβλίου», αλλά ένα πολιτισμικό εργαστήριο ιδεών, μνήμης και δημόσιας συζήτησης. Κι αν κάτι έμεινε στο τέλος –πέρα από τις πολύωρες συζητήσεις και τις γεμάτες αίθουσες– είναι η αίσθηση ότι τα Χανιά καθιερώνονται ως ένας σημαντικός πολιτιστικός πόλος για τους ανθρώπους που αγαπούν το βιβλίο.


Στο φετινό Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων, ο Μανόλης Αναγνωστάκης είχε τη θέση που του αξίζει, με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή του, τα 80 από την πρώτη του συλλογή και τα 20 από τον θάνατό του. Δύο διαφορετικές εκδηλώσεις στο Μεγάλο Αρσενάλι στάθηκαν στο έργο του, τη ζωή του, αλλά κυρίως στην παρουσία του. Η πρώτη εκδήλωση ήταν αφιερωμένη στα βιβλιογραφικά και τα πραγματολογικά.
Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος παρουσίασε τη «Βιβλιογραφία Μανόλη Αναγνωστάκη (1941-2023)», ενώ η Θάλεια Ιερωνυμάκη και η Λίζυ Τσιριμώκου μίλησαν για το βιβλίο του Μιλτιάδη Πολυβίου «Πραγματολογικά σχόλια στο έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη». Στη δεύτερη εκδήλωση, με τίτλο «Γράφω ποιήματα άνετα και αναπαυτικά για όλες τις λογοκρισίες», ο λόγος άνοιξε, χαλάρωσε, προχώρησε βαθύτερα. Ο Παντελής Μπουκάλας –συνεπής στις λεπτομέρειες που αποκαλύπτουν πρόσωπα– διηγήθηκε την ιστορία πίσω από τη γραφή του «Μανόλης» με «ό», επιλογή που προέκυψε για να απομακρυνθεί ο ποιητής από έναν ομώνυμο αρθρογράφο που του προκαλούσε ντροπή.
Φυσικά, η κορυφαία στιγμή για το φεστιβάλ φέτος ήταν η συγκινητική τιμητική βράβευση του Τίτου Πατρίκιου, ο οποίος στα 97 του μίλησε με οξυδέρκεια και χιούμορ για τη σημασία της κριτικής στάσης απέναντι στην εξουσία. Ο ίδιος αναφέρθηκε στο Παρίσι, στην εξορία, στη σχέση τέχνης και εξουσίας. Είπε –με το γνωστό του χαμόγελο– πως υπήρχαν τέσσερις τρόποι για να επιβιώσει ένας νεαρός αριστερός στη γαλλική πρωτεύουσα: οικογενειακή βοήθεια (ντροπιαστικό), επαγγελματικό στέλεχος (βαρύ), Γαλλίδα μεσαίας ηλικίας (ενδιαφέρον) ή δουλειά (ρεαλιστικό). Ο ίδιος διάλεξε το τέταρτο. Ο Π. Μπουκάλας, πάντα ετοιμόλογος, πρόσθεσε και πέμπτο: να κλέβεις βιβλία και να τα πουλάς, όπως έκανε ο Κωστής Παπαγιώργης.



Ενδιαφέρον είχε και η επίκαιρη πολιτική συζήτηση του φεστιβάλ, με θέμα «Η κανονικοποίηση της ακροδεξιάς στη Δύση», στην οποία συμμετείχαν ο Ιταλός συγγραφέας και δημοσιογράφος Νταβίντε Κόπο, ο συνταγματολόγος Νίκος Αλιβιζάτος, ο πρόεδρος της Εθνικής Βιβλιοθήκης Σταύρος Ζουμπουλάκης, ο συγγραφέας Μάκης Μαλαφέκας καθώς και ο Λουί-Φιλίπ Νταλαμπέρ.
Μεταξύ των συμμετεχόντων από το εξωτερικό που ταξίδεψαν στα Χανιά ήταν ο σημαντικότερος συγγραφέας της Κούβας και μεταξύ των κορυφαίων στη Λατινική Αμερική Λεονάρντο Παδούρα, η Νορβηγή συγγραφέας Χάνε Έρσταβικ, ο Γάλλος, παλαιστινιακής καταγωγής (γεννημένος στην Ιερουσαλήμ), διδάκτωρ Συγκριτικής Λογοτεχνίας και συγγραφέας Καρίμ Κατάν, ο Βρετανός, πολιτογραφημένος Έλληνας, μεταφραστής Ντέιβιντ Κόνολι, ο Σουηδός συγγραφέας αστυνομικής λογοτεχνίας Άρνε Νταλ, ο Ιταλός Αντόνιο Μορέσκο, η Αργεντινή συγγραφέας Κλαούδια Πινιέιρο, όπως και ο διακεκριμένος ιστορικός και συγγραφέας Μπεν Γουίλσον.
Φυσικά, στο φεστιβάλ συμμετείχαν και σημαντικά ονόματα της εγχώριας λογοτεχνίας, όπως ο Γιάννης Ξανθούλης, ο Γιώργος Σκαμπαρδώνης, ο Χρήστος Μαρκογιαννάκης, ο Χρήστος Χωμενίδης, ο Πέτρος Τατσόπουλος, η Σώτη Τριανταφύλλου, ο Μιχάλης Μοδινός, ο Θωμάς Κοροβίνης σε μια ιδιαίτερη στιγμή με τον Παύλο Παυλίδη, η Ιωάννα Μπουραζοπούλου, ο Κώστας Ακρίβος, η Μαρία Στασινοπούλου και η Ρέα Γαλανάκη.
Στην τελετή εγκαινίων ο δήμαρχος Χανίων, Παναγιώτης Σημανδηράκης, επισήμανε ότι: «Το Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων δεν τιμά το βιβλίο ως αντικείμενο αλλά τιμά τους ανθρώπους του, τους συγγραφείς, τους ερευνητές, τους μεταφραστές, τους εκδότες, τους αναγνώστες», υπογραμμίζοντας τον ρόλο του βιβλίου «ως του πιο ανθρώπινου από τα καταφύγια», καθώς «μπορεί να εκφράσει την αγωνία, να αποτυπώσει το τραύμα, να διασώσει την Ιστορία και κυρίως μπορεί να καλλιεργεί το πιο δυσεύρετο χαρακτηριστικό της εποχής μας, την ενσυναίσθηση».



Στη συνέχεια, ο Περιφερειάρχης Κρήτης, Σταύρος Αρναουτάκης, υπογραμμίζοντας την αξία των βιβλίων, τόνισε πως το Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων «επιβεβαιώνει πως η δύναμη των συνεργειών είναι πιο ισχυρή και αποτελεσματική από τις δυνάμεις της ακινησίας και της γραφειοκρατίας, και αποδίδει τα μέγιστα σε καιρούς παρατεταμένης και πολυδιάστατης κρίσης».
Την έναρξη του φεστιβάλ χαιρέτισαν ο πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος, Σταύρος Ζουμπουλάκης, και στη συνέχεια ο Νίκος Μπακουνάκης, πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Βιβλίου και Πολιτισμού (ΕΛΙΒΙΠ), ο οποίος τόνισε πως «τα φεστιβάλ βιβλίου και λογοτεχνίας αποτελούν μια νέα μορφή νομιμοποίησης του λογοτεχνικού πεδίου», καθώς προάγουν «τον εκδημοκρατισμό της λογοτεχνίας και γενικότερα του πολιτισμού, την εμπειρία του κοινού, την οικοδόμηση της εικόνας μιας πόλης, την οικονομική ανάπτυξη, τη διάδοση της εθνικής λογοτεχνίας, την επαγγελματοποίηση των συγγραφέων και των διαμεσολαβητών, κριτικών, δημοσιογράφων, καθώς και την επαφή της λογοτεχνίας με άλλες τέχνες».




Ο διευθυντής του φεστιβάλ Μανώλης Πιμπλής δήλωσε πως «με τις κεραίες του κατά το δυνατόν τεντωμένες», το φετινό φεστιβάλ έχει κεντρικό θέμα «Το σπίτι μας, ο πλανήτης», και υπογράμμισε την ανάγκη καλλιέργειας της εμπιστοσύνης στην επιστήμη και τον ορθό λόγο. «Αυτή είναι μια μάχη που προσπαθούμε κι εμείς εδώ να υπερασπιστούμε με όσα μέσα διαθέτουμε, του διαλόγου και της πολιτισμένης αντιπαράθεσης ιδεών, με το μέσο της εμβάθυνσης στα θέματα, της όχι επιφανειακής ή συνθηματολογικής θέασης των πραγμάτων», διαμορφώνοντας τα φεστιβάλ βιβλίου σε «πεδία συγκρότησης και έκφρασης μιας συλλογικής σκέψης», σε χώρους «που προάγουν τα γράμματα αλλά και τον διάλογο, τη δημοκρατία, που μας πηγαίνουν κάθε φορά ένα βήμα μπροστά ατομικά και συλλογικά».
Είναι αλήθεια ότι οι εκδηλώσεις ήταν τόσο πολλές που έτρεχες να προλάβεις, συχνά μάταια. Το σημαντικό, ωστόσο, είναι ότι το φετινό φεστιβάλ απέδειξε πως οι επισκέπτες που βρέθηκαν εκεί, όχι μόνο από τα Χανιά αλλά και από γειτονικές πόλεις της Κρήτης, είχαν τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν ένα πρόγραμμα φτιαγμένο για ανθρώπους που θέλουν να διαβάζουν αλλά και να ακούν. Για αναγνώστες που αναζητούν ιδέες, όχι απλώς τίτλους, οι οποίοι ενδιαφέρονται όχι μόνο για το περιεχόμενο των βιβλίων αλλά και για τις συνθήκες που τα γεννούν.