Όταν ο Φρόιντ έπαθε υπαρξιακή κρίση στην Ακρόπολη

Όταν ο Φροίντ έπαθε υπαρξιακή κρίση στην Ακρόπολη Facebook Twitter
Η Ακρόπολη στο λυκόφως, γύρω στο 1907, φωτογραφημένη από τον François-Frédéric Boissonnas. Φωτ.: Ευγενική παραχώρηση της Βιβλιοθήκης και Κέντρου Πληροφόρησης, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
0

ΤΟΝ ΣΕΜΠΤΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 1904, ο Σίγκμουντ Φρόιντ ξεκίνησε μαζί με τον αδελφό του Αλεξάντερ για το ετήσιο ταξίδι των διακοπών τους στη Μεσόγειο. Αρχικός τους στόχος ήταν να βρεθούν στην Κέρκυρα, ωστόσο η ζέστη ήταν τόσο αποπνικτική που τελικά πήραν ένα πλοίο από την Τεργέστη και κατέληξαν στην Αθήνα. Οι δύο άνδρες ανέβηκαν στον θρυλικό Ιερό Βράχο για να επισκεφτούν την Ακρόπολη και εκεί ήταν που ο Φρόιντ κυριεύτηκε από μια αλλόκοτη, μπερδεμένη αίσθηση. «Σύμφωνα με τα τεκμήρια των αισθήσεών μου, στέκομαι τώρα στην Ακρόπολη», θα έγραφε αργότερα, «αλλά δεν μπορώ να το πιστέψω».

Δεν ήταν απλώς η συνηθισμένη έκφραση έκπληξης ενός τουρίστα, που βρίσκεται στο Μάτσου Πίτσου, στην Πέτρα, ή στις Πυραμίδες της Γκίζας και τρίβει τα μάτια του γιατί βρίσκει το μνημείο εξωπραγματικό. Όχι, ο Φρόιντ βίωσε μια βαθιά δυσπιστία, αμφιβάλλοντας κυριολεκτικά για το αν η Ακρόπολη βρισκόταν στην πραγματικότητα μπροστά του. 

Είχε μεν διαβάσει τόνους για το μνημείο από όταν ήταν μικρός, είχε μελετήσει χαρακτικά και δαγκεροτυπίες του Παρθενώνα, αυτού του τόσο κομψού, σοβαρού και στωικού ναού. Αλλά καθώς στεκόταν δίπλα του, τα πιο δυνατά συναισθήματα μέσα του ήταν εκείνο της υιικής ενοχής, αφού ο πατέρας του δεν είδε ποτέ του το μνημείο, αλλά και της πανίσχυρης δυσπιστίας. Η εμπειρία αυτή θα τον απασχολούσε για πολλές δεκαετίες.

Η φρικτή δυσπιστία που ένιωσε κατά την άφιξη του στο μνημείο συγκρίνεται, στο περίφημο δοκίμιο, με το να βλέπει κανείς το σώμα του τέρατος του Λοχ Νες ξαπλωμένο στην όχθη, και να συνειδητοποιεί ότι αυτό που του είπαν στο σχολείο αποδείχτηκε τελικά αληθινό.

Αυτή την εμπειρία πραγματεύεται μια μικρή αλλά συναρπαστική έκθεση στο 20 Maresfield Gardens, το σπίτι στο βόρειο Λονδίνο όπου η οικογένεια Φρόιντ κατέφυγε από τη Βιέννη για να γλιτώσει από τους Ναζί το 1938, και το οποίο σήμερα στεγάζει το Μουσείο Φρόιντ. Η έκθεση επικεντρώνεται στο περίφημο δοκίμιο που έγραψε ο Φρόιντ, όταν κόντευε να κλείσει τα 80, με τίτλο «Μια διαταραχή της μνήμης στην Ακρόπολη». Πρόκειται για μια προσπάθεια ψυχανάλυσης του εαυτού του και της αναπάντεχης εμπειρίας του, την οποία επεξεργάστηκε για 32 ολόκληρα χρόνια. Πρόκειται, ουσιαστικά, για μια εξερεύνηση της ιδιόμορφης ανθρώπινης αδυναμίας μας να αφεθούμε, μερικές φορές, στην χαρά.

Όταν ο Φροίντ έπαθε υπαρξιακή κρίση στην Ακρόπολη Facebook Twitter
Ο Φρόιντ, αριστερά, με τον αδελφό του Αλεξάντερ το 1936. Φωτ.: Μουσείο Φρόυντ Λονδίνο

Η αφήγηση γίνεται μέσα από καρτ ποστάλ, επιστολές και έγγραφα, μέσα από εικόνες κάθε είδους αλλά και αντικείμενα και γλυπτά που συγκέντρωσε ο ίδιος ο Φρόιντ. Ανοίγει με μια κολοσσιαία φωτογραφία σέπια της Ακρόπολης στο λυκόφως, που τραβήχτηκε από τον Ελβετό φωτογράφο François-Frédéric Boissonnas το 1907 και βρίσκεται τοποθετημένη στη μέση της φαρδιάς σκάλας, και περιλαμβάνει επίσης και άλλες λήψεις του Παρθενώνα, κάτω από τα απαστράπτοντα σύννεφα κάποιας καταιγίδας ή υπό το φως του απόκοσμου σούρουπου.

Ο Φρόιντ γνώριζε καλά τις απεικονίσεις της Ακρόπολης από καλλιτέχνες του γερμανικού ρομαντισμού που παρουσιάζονται στην έκθεση, ήταν άλλωστε βυθισμένος στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό από πολύ νεαρή ηλικία. Μελέτησε τα αρχαία ελληνικά στο δημοτικό σχολείο, διατηρώντας μάλιστα και ημερολόγιο σε αυτά, ενώ είχε προτείνει στην οικογένειά του να βαφτίσουν το νέο του αδερφάκι με το όνομα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Πρέπει, λοιπόν, να ήταν αρκετά απογοητευτικό, αλλά συνάμα και ξεκαρδιστικό, το γεγονός πως δεν κατάφερε να κάνει τον οδηγό άμαξας της Αθήνας να καταλάβει τις οδηγίες του προς το Grand Hotel, επειδή τις ξεστόμισε στα αρχαία ελληνικά.

Στην έκθεση συναντά κανείς το ξενοδοχείο, το εστιατόριο στο οποίο δείπνησαν τα δυο αδέρφια, το πλοίο που τους μετέφερε -το Urano, ένα σκάφος φάντασμα που πλέει στο σκοτάδι σε χλωμά νερά- σε διάφορες φωτογραφίες της εποχής. Η επιμελήτρια, Μαρίνα Μανιαδάκη, μεγάλωσε στην Αθήνα με την Ακρόπολη μονίμως πάνω από τον ώμο της, κι έτσι η αίσθηση της αιωρούμενης παρουσίας του μνημείου χαρακτηρίζει κάθε λεπτομέρεια της έκθεσης. Στην αρχή της έκθεσης, ωστόσο, βρίσκεται και μια φωτογραφία του Φρόιντ γύρω στην ηλικία των 10 ετών μαζί με τον πατέρα του, η οποία στην πορεία θα αποκτήσει νέο νόημα για τον επισκέπτη.

cover
Το αγαπημένο του αντικείμενο: μια χάλκινη μορφή της Αθηνάς (ρωμαϊκή, μετά από ελληνικό πρωτότυπο, 2ος αιώνας π.Χ.). Φωτ.: Μουσείο Freud Λονδίνο

Το ταξίδι στην Ακρόπολη ήταν εντελώς τυχαίο, αφού αρχικός προορισμός για τα αδέρφια ήταν η Κέρκυρα. Καθ' όλη την διάρκεια του ταξιδιού, ο Φρόιντ έβλεπε συνέχεια τους αριθμούς 61 και 62 (εγείροντας σκέψεις για τη δική του θνησιμότητα: θα πέθαινε άραγε σε αυτή την ηλικία;). Φόρεσε το καλύτερο του πουκάμισο για να ανέβει στον Ιερό Βράχο. Όλα μοιάζει να έχουν στηθεί ώστε να περιέχουν αυξημένη σημασία.

Η φρικτή δυσπιστία που ένιωσε κατά την άφιξή του στο μνημείο συγκρίνεται, στο περίφημο δοκίμιο, με το να βλέπει κανείς το σώμα του τέρατος του Λοχ Νες ξαπλωμένο στην όχθη, και να συνειδητοποιεί ότι αυτό που του είπαν στο σχολείο αποδείχτηκε τελικά αληθινό (αν και πολύ αργά). Διάφορα φιδίσια αντικείμενα εμφανίζονται σε θήκες –βραχιόλια, αγάλματα, αναθήματα– αν και φυσικά μπορεί να έκρυβαν αρκετά άλλα νοήματα για τον Φρόιντ. Την ημέρα που επισκέφτηκε τον Παρθενώνα, το μουσείο ήταν, δυστυχώς, κλειστό, με αποτέλεσμα να μην δει ποτέ τα αγάλματα της Αθηνάς που τον στοίχειωσαν – αυτής της θεάς, που ξεπηδά σαν ιδέα από το κεφάλι του Δία. Εδώ απεικονίζεται το αρχαίο χάλκινο άγαλμά της Αθηνάς, που μοιάζει να σηκώνει το ένα της χέρι για να πει κάτι: πρόκειται για το αγαπημένο του απόκτημα.

Αυτό που συνειδητοποίησε ο Φρόιντ, τόσο αργά στη ζωή του, ήταν πως η αντίδρασή του ήταν τελικά μια μορφή αποκήρυξης που σχετίζεται εν μέρει με τον πατέρα του. «Μου φαινόταν πέρα ​​από την σφαίρα των πιθανοτήτων πως θα καταλήγαμε τελικά τόσο μακριά από αυτόν», γράφει. Ο Γιάκομπ Φρόιντ ήταν αυτοδίδακτος έμπορος μαλλιού, και στη φωτογραφία της έκθεσης, απεικονίζεται με ένα βιβλίο ανοιχτό στην αγκαλιά του, ενώ ο μικρός Σίγκμουντ στέκεται δίπλα του με ένα σκεπτικό συνοφρύωμα. Το ένα πρόσωπο είναι ανοιχτό και στρέφεται προς τα έξω, το άλλο είναι ήδη στραμμένο προς τα μέσα.

Όταν ο Φροίντ έπαθε υπαρξιακή κρίση στην Ακρόπολη Facebook Twitter
Ο Σίγκμουντ Φρόιντ και ο πατέρας του, Γιάκομπ, αυτοδίδακτος έμπορος μαλλιού, το 1864. Φωτ.: Μουσείο Φρόυντ Λονδίνο

Η δυσπιστία του Φρόιντ για το γεγονός πως έφτασε τελικά τόσο μακριά είναι τόσο ψυχολογική όσο και γεωγραφική. Ποτέ του δεν φανταζόταν πως θα ταξίδευε μέχρι την Ελλάδα, ούτε πως θα ξεπερνούσε τον πατέρα του με τόσους πολλούς τρόπους. Μοιάζει, λοιπόν, σαν να μετατρέπει την αμηχανία του και για τα δύο αυτά συμπεράσματα σε αμφιβολίες για την ίδια την ύπαρξη της Ακρόπολης.

Τέλος, στην έκθεση υπάρχει και το πρωτότυπο δοκίμιο, γραμμένο ως επιστολή προς τον Γάλλο συγγραφέα Romain Rolland. Η όψιμη γραφή του Φρόιντ θυμίζει παλίρροια επαναλαμβανόμενων κυματισμών, που ανεβαίνουν από κάτω αριστερά προς τα πάνω δεξιά. Χρειάστηκαν περισσότερα από 30 χρόνια για να επεξεργαστεί ο Φρόιντ αυτή την αλλόκοτη εμπειρία και οι τελευταίες συνειδητοποιήσεις του είναι εντυπωσιακές και αδιαίρετες από το σύνολο της μακρόχρονης ύπαρξής του.

Τρία χρόνια αργότερα, θα πεθάνει από καρκίνο της γνάθου στο σπίτι όπου βρίσκεται σήμερα αυτό το γράμμα. Οι στάχτες του θα σφραγιστούν, στην περιοχή του Golders Green, μέσα σε μια αρχαιοελληνική τεφροδόχο.

Με πληροφορίες από τον Guardian

Αρχαιολογία & Ιστορία
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ρήνεια: Το νησί των νεκρών απέναντι από τη Δήλο

Ιστορία μιας πόλης / Ρήνεια, η άλλη Δήλος

Ένα νησί που δεν προοριζόταν για ζωή αλλά για θάνατο. Απέναντι από τη λαμπρή Δήλο, η Ρήνεια κουβαλά τα πιο σιωπηλά –και ίσως πιο ανθρώπινα– μυστικά του Αιγαίου. Η Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με την αρχαιολόγο Ζώζη Παπαδοπούλου.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Δήλος: H καρδιά των Κυκλάδων

Ιστορία μιας πόλης / Δήλος: H καρδιά των Κυκλάδων

Στη μέση των Κυκλάδων, σ’ ένα νησί χωρίς μόνιμους κατοίκους, η γη κρύβει ακόμη φωνές. Αν ξέρεις πού να κοιτάξεις, η Δήλος αρχίζει να σου μιλά για θεούς που λατρεύτηκαν, εμπορικές αυτοκρατορίες που γεννήθηκαν, λαούς που ήρθαν και έφυγαν, και τελετές που παραμένουν μυστήριο. Το νησί αυτό υπήρξε κάποτε το κέντρο του κόσμου – και ακόμη κρατά μυστικά. Η Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με την αρχαιολόγο Ζώζη Παπαδοπούλου.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Εν μέσω των γυναικών της αμαρτίας. Μια επίσκεψη στα Βούρλα τον Φλεβάρη του 1936

Αρχαιολογία & Ιστορία / Εν μέσω των γυναικών της αμαρτίας. Μια επίσκεψη στα Βούρλα τον Φλεβάρη του 1936

Η συγγραφέας, δημοσιογράφος και φεμινίστρια Λιλίκα Νάκου επισκέφθηκε το –υπό κρατική διαχείριση– πορνείο των Βούρλων τον Φλεβάρη του 1936, συνομίλησε με τις «γυναίκες της αμαρτίας» και μετέφερε τις εντυπώσεις της.
ΤΑΣΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΥ
Μέλι, Ρόδια, Aμβροσία: Τι έτρωγαν τελικά στον Όλυμπο οι Θεοί;

Αρχαιολογία & Ιστορία / Μέλι, Ρόδια, Aμβροσία: Τι έτρωγαν τελικά στον Όλυμπο οι Θεοί;

Τόσο οι γραπτές πηγές όσο και η εικονογραφία της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας αποκαλύπτουν ότι οι θεοί και οι ήρωες ήταν μάλλον εκλεκτικότεροι των θνητών ως προς τη διατροφή τους. Και τα φαγητά τους έκρυβαν κίνητρα πέρα από την πείνα...
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Ματίας Ρουστ: Μια ατέλειωτη ιστορία των ’80s

Αρχαιολογία & Ιστορία / Ματίας Ρουστ: Μια ατέλειωτη ιστορία των ’80s

Το βράδυ της 28ης Μαΐου 1987 ο 18χρονος Γερμανός προσγειώνεται με ένα Cessna στην Κόκκινη Πλατεία για να αποδείξει ότι «αν κάποιος σαν εμένα μπορεί να περάσει σώος και αβλαβής στην άλλη πλευρά, τότε δεν υπάρχει τόσο μεγάλος κίνδυνος, και ίσως να μπορούμε να τα βρούμε όλοι μεταξύ μας».
ΜΑΚΗΣ ΜΑΛΑΦΕΚΑΣ
Η Μεγαλόχαρη ως αστυνομικό λαγωνικό 

Αρχαιολογία & Ιστορία / Τα «αντιλωποδυτικά θαύματα» της Παναγίας

Μια δημοσιογραφική έρευνα που έκανε το 1933 ο αστυνομικός ρεπόρτερ Ευστάθιος Θωμόπουλος κατέγραψε τους άθλους της Παναγίας· από την Κρήτη μέχρι τη Ροδόπη, οι πιστοί «έβλεπαν» τη δράση της, ένιωθαν ευγνώμονες και τη μαρτυρούσαν.
ΤΑΣΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΥ
Γιατί έθαβαν βρέφη μέσα σε αγγεία στο Βαθύ της Αστυπάλαιας;

Ιστορία μιας πόλης / Γιατί έθαβαν βρέφη μέσα σε αγγεία στο Βαθύ της Αστυπάλαιας;

Τι το ιδιαίτερο συμβαίνει στο Βαθύ της Αστυπάλαιας και τι συνεχίζει να αποκαλύπτει η αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Ανδρέα Βλαχόπουλο.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
«ΒΙΑΣ»: Τα αρχαιολογικά τοπία ως ζωντανά οικοσυστήματα

Αρχαιολογία & Ιστορία / Καμπανούλες στους Δελφούς, Πέρδικες στο Σούνιο. Ό,τι φυτρώνει και ζει στους αρχαιολογικούς χώρους

Μια πρωτοποριακή επιστημονική προσέγγιση του πολιτιστικού τοπίου αποκαλύπτει έναν άγνωστο κόσμο χιλιάδων ζώων και φυτών σε είκοσι εμβληματικούς αρχαιολογικούς χώρους της χώρας. 
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Βασίλης Λαμπρινουδάκης: Ο αρχαιολόγος πίσω από το νέο μουσείο της Επιδαύρου

Οι Αθηναίοι / Βασίλης Λαμπρινουδάκης: Ο αρχαιολόγος πίσω από το νέο μουσείο της Επιδαύρου

Από τις ανασκαφές στην Επίδαυρο και τη Νάξο, ο ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας αφηγείται μια ζωή αφιερωμένη στην ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Και όπως λέει, το πιο πολύτιμο εύρημα δεν ήταν αρχαιολογικό – ήταν η γυναίκα του.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Ο Δεσποτόπουλος και το αθηναϊκό όνειρο του μοντερνισμού

Ιστορία μιας πόλης / Ο Δεσποτόπουλος και το αθηναϊκό όνειρο του μοντερνισμού

Από το Ωδείο Αθηνών έως τη Σουηδία της εξορίας, ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος δεν υπήρξε μόνο ένας σπουδαίος αρχιτέκτονας, αλλά και ένας διανοούμενος που οραματίστηκε μια πιο δημοκρατική, λειτουργική και πολιτισμένη πόλη. Ποια είναι η παρακαταθήκη του στη σύγχρονη Ελλάδα; Η Αγιάτη Μπενάρδου μιλά με τον Λουκά Μπαρτατίλα.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ