Η Επανάληψη, μια βασική φιλοσοφική έννοια, είναι το βασικό ζήτημα που πραγματεύεται αριστοτεχνικά ο Δημήτρης Δημητριάδης στον Κυκλισμό του Τετραγώνου. Αν σκεφτεί κανείς, ωστόσο, πόσο λίγοι ανάμεσά μας δίνουν την ευκαιρία στον εαυτό τους να προχωρήσουν μέσα από τη δυνατότητα που είναι (που προσφέρει) η φιλοσοφική σκέψη και πόσο πολλοί αντιμετωπίζουν το θέατρο ως ζωντανό σινεμά (όπου το παν κρίνεται στην πλοκή και τη δράση), καταλαβαίνει τη δυσανεξία που προκάλεσε σε αρκετούς θεατές η παράσταση του Κυκλισμού στη Στέγη.

 

Ένα έργο, που μάλιστα ανεβαίνει για πρώτη φορά, εντάσσεται στη δυναμική της θεατρικής αγοράς και ο τρόπος που προβάλλεται βαραίνει στις προσδοκίες που προκαλεί στο δυνάμει κοινό του. Πιστεύω ότι συστήνοντας τον Κυκλισμό ως «μια ερωτική εξίσωση του πόθου και της απελπισίας που ο συγγραφέας αφιερώνει "σ' αυτούς που ζουν", παρουσιάζοντας έντεκα πρόσωπα διαφορετικών φύλων, γενιών και σεξουαλικών προτιμήσεων, αλλά με μια κοινή και αδήριτη ανάγκη: να αγαπηθούν» [στο πρόγραμμα της Στέγης (www.sgt.gr) και στα δελτία Τύπου που αναπαράχθηκαν στα μέσα ενημέρωσης] δημιουργήθηκε ένα πλαίσιο υποδοχής ξένο προς αυτό που είναι, και εκφράζει, ο Κυκλισμός. Αν έχω δίκιο, δεν ήταν αναμενόμενο, μετά από δυόμισι ώρες παράστασης χωρίς διάλειμμα, όσοι από τους θεατές δεν αντιμετωπίζουν το θέατρο ως χώρο κι αφορμή σκέψης και στοχασμού για την ύπαρξη και τ' ανθρώπινα, ή δεν είναι σε θέση να εκτιμήσουν τις δραματουργικές ιδιαιτερότητες του έργου, να δυσανασχετήσουν;

 

Μόνο που κανένας σημαντικός συγγραφέας δεν ξεκίνησε να γράφει με αφετηρία τι είναι αρεστό στο κοινό. Ούτε κι η τέχνη (στην όποια μορφή της) προχωρεί, αν ο δημιουργός δεν έχει τη δύναμη και την τόλμη να προτείνει ακόμα κι αυτό που μπορεί να παρεξηγηθεί ή/και να συκοφαντηθεί. Ο Δημητριάδης το γνωρίζει καλά και στη μακρά συγγραφική πορεία του δεν έχει επιτρέψει σε κριτικούς ή θεατές να μειώσουν την ένταση με την οποία εμπλέκεται στην περιπέτεια της γραφής – συνεχίζει να δοκιμάζει και να δοκιμάζεται τολμηρά σε διαφορετικούς δραματουργικούς τρόπους και μέσα. Στον Κυκλισμό του Τετραγώνου αναμετριέται με το απόλυτο: τη σύγκλιση περιεχομένου και μορφής. Και με εντυπωσιακή δραματουργική συνέπεια, παρά τις δυσκολίες που συνεπάγεται η επιλογή αυτή στην πρόσληψη του έργου, δεν διστάζει να αντιμετωπίσει το πολυσύνθετο ζήτημα «Επανάληψη», υιοθετώντας μια μορφή που βασίζεται ακριβώς στην επανάληψη: τέσσερις ερωτικές ιστορίες (οι γωνίες του τετραγώνου) που θα «ανακυκλώσει» οχτώ φορές, σε τρεις παραλλαγές την καθεμία. Εδώ η ιδέα δεν είναι αόριστη, συμπίπτει με τον μηχανισμό που την εκθέτει και εντέλει την υλοποιεί.

 

 

 

 

 

 

Επανάληψη, λοιπόν. Κάθε μέρα ο ήλιος ανατέλλει και δύει. Οι εποχές αλλάζουν κυκλικά σε μια αέναη επανάληψη. Κάθε μέρα, κάθε στιγμή, άνθρωποι γεννιούνται και πεθαίνουν. Η ρουτίνα (δηλαδή η σύσταση της καθημερινότητας από συγκεκριμένο αριθμό σταθερών κινήσεων/δράσεων που επαναλαμβάνονται από μέρα σε μέρα) μπορεί να έχει προσλάβει αρνητικό πρόσημο, γιατί ταυτίζεται με τον αυτοπεριορισμό και την αδράνεια, αλλά αυτοί που δεν διστάζουν να σκάψουν λίγο πιο βαθιά τη συνδέουν με μια στοιχειώδη ανάγκη, του εξορκισμού του τέλους – η ρουτίνα λειτουργεί σαν ψευδαίσθηση αιωνιότητας.

 

Ο Κίρκεγκορ (1813-1855) το είδε αλλιώς. Είδε στην επανάληψη μια έννοια-κλειδί για τη δυνατότητα μιας ζωής καλής, ευτυχισμένης. Αυτό που γνωρίζεις δεν μπορεί να σε απογοητεύσει, ούτε σου προκαλεί φρούδες ελπίδες. Σε απελευθερώνει από την αγωνία της αναζήτησης του καινούργιου, που μπορεί να επιφυλάσσει δυσάρεστες εκπλήξεις. «Όποιος πληρέστερα έμαθε να την αντιλαμβάνεται, τόσο βαθύτερος άνθρωπος έγινε» σημειώνει, και «η επανάληψη είναι ο άρτος ο επιούσιος ο καθημερινός, που χορταίνει κι ευλογεί»

 

Ας τελειώνουμε πια με τη γραμμική σύλληψη της εξέλιξης (του χρόνου, της Ιστορίας, της ζωής μας). Η επανάληψη, δηλαδή η κυκλικότητα, είναι βασικό ίδιον της ύπαρξης. Κάθε μέρα επαναλαμβάνουμε τους εαυτούς μας κι επειδή τα δύσκολα δεν τολμάμε να τα αγγίξουμε, γιατί απαιτούν κόπο και πόνο, μοιάζουμε καταδικασμένοι να επαναλαμβάνουμε εις τους αιώνες των αιώνων τα ίδια λάθη, παγιδευμένοι στη φαινομενικά γραμμική αλληλουχία των γεγονότων. Μπορούμε να πάμε παραπέρα το «αφήγημα» της βιογραφίας μας; Να αποδεχτούμε την επανάληψη, αλλά ζώντας μια ζωή που, αν έπρεπε να την ξαναζήσουμε, θα την επιλέγαμε ακριβώς ίδια, πάλι και πάλι; Ο Νίτσε έγραψε για την ιδέα του «αιώνιου γυρισμού» ή της «αιώνιας επιστροφής» στον αφορισμό 341 της Χαρούμενης Επιστήμης: «Κι αν μια μέρα ή μια νύχτα ερχόταν ένας δαίμονας και γλιστρούσε μέσα στην υπέρτατη μοναξιά σου και σου 'λεγε: "Αυτήν τη ζωή, όπως την έζησες και τη ζεις ως τώρα, πρέπει να την ξαναρχίσεις από την αρχή, και να την ξαναρχίζεις αδιάκοπα, χωρίς τίποτα το καινούργιο· αντίθετα, μάλιστα! Ο παραμικρός πόνος, η παραμικρή ευχαρίστηση, η παραμικρή σκέψη, ο παραμικρός στεναγμός, όλα όσα ένιωσες στη ζωή σου θα ξαναρθούν, καθετί μεγάλο και καθετί μικρό που περικλείει, όλα θα ξαναρθούν, και θα ξαναρθούν με την ίδια σειρά, με την ίδια ανελέητη διαδοχή... κι αυτή η αράχνη θα ξαναρθεί, κι αυτό το σεληνόφωτο ανάμεσα στα δέντρα, κι αυτή η στιγμή, κι εγώ ο ίδιος! Η αιώνια κλεψύδρα της ζωής θα ξαναγυρίζει ακατάπαυστα, κι εσύ μαζί της, απειροελάχιστη σκόνη των σκονών!"... Δεν θα 'πεφτες κατάχαμα, δεν θα 'τριζες τα δόντια σου και δεν θα καταριόσουν αυτόν το δαίμονα;». Αν τολμούσαμε, για τις σοβαρές επιλογές της ζωής μας, να θέσουμε το ερώτημα «Το θέλεις αυτό; Θα το ήθελες ξανά; Μια φορά; Για πάντα; Επ' άπειρον;», η ζωή μας θα αποκτούσε τη σημασία που της αρνιόμαστε.

 

 

Οι τέσσερις ερωτικές ιστορίες του Κυκλισμού ανακυκλώνονται, αλλά διαφοροποιούμενες με κάθε νέα επανάληψή τους – νέα στοιχεία προστίθενται, αποσπασματικές σκέψεις που αφήνουν χώρο στην ελπίδα ότι υπάρχει διέξοδος από τον ίλιγγο του διαρκώς ανικανοποίητου, του διαρκώς ατελούς. Σταδιακά αποδομούνται έτσι ώστε στις τελευταίες παραλλαγές να έχουν μείνει μόνο ίχνη των αρχικών διαλόγων. Λέξεις μόνο: «Σαν εσάς», «Κι εγώ», «Μπροστά σας», «Αποφάσισε», και «Συνέχισε», ξανά και ξανά. Είναι το σημείο όπου το ένα πρόσωπο αντικαθιστά το άλλο, οι ιστορίες μπαίνουν η μία μέσα στην άλλη, «ταυτότητες» και όρια συγχέονται και όλα τα πρόσωπα και οι ιστορίες γίνονται ένα, όπως όταν αρχίσεις να περιστρέφεις μια παλέτα με διαφορετικά χρώματα – στο τέλος θα πάρεις το χρώμα που προκύπτει από την ένωσή τους. Εγώ είμαι Εσύ.

 

Αυτό που αποκαλύπτει αριστουργηματικά για μένα ο Κυκλισμός –και η εντυπωσιακή σκηνική προσέγγιση του Δημήτρη Καραντζά, με χοροθεατρικές επιρροές κι ένα έξοχο σύνολο ηθοποιών που υπηρέτησε άρτια τις μεταβολές στο ερμηνευτικό ύφος και στη ρυθμική εξέλιξη, που γίνεται ολοένα και πιο γρήγορη όσο ο λόγος αποσυντίθεται– είναι ότι ελάχιστα, και μάλλον επιπόλαια, έχουμε αντιμετωπίσει την έννοια της επανάληψης στη ζωή μας. Η παραδοχή ότι είναι θεμελιώδης όρος της ύπαρξης έχει τη δύναμη να εκμηδενίσει αλλά και να μεταμορφώσει. Το θέατρο στις καλές στιγμές του γίνεται κάτοπτρο όπου προβάλλονται όλες οι αλήθειες που φοβόμαστε να δούμε καταπρόσωπο. Θέλεις τη ζωή που ζεις; Θα ήθελες να τη ζήσεις ξανά; Μια φορά; Για πάντα; Επ' άπειρον;

 

=====

Ο Κυκλισμός του Τετραγώνου, του Δημήτρη Δημητριάδη

Σκηνοθεσία: Δημήτρης Καραντζάς.

Κίνηση: Ζωή Χατζηαντωνίου.

Ηχητικός σχεδιασμός: Δημήτρης Καμαρωτός.

Σκηνικά: Ελένη Μανωλοπούλου.

Κοστούμια: Ιωάννα Τσάμη.

Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου.

Παίζουν: Κωνσταντίνος Αβαρικιώτης, Γιώργος Γάλλος, Αλεξία Καλτσίκη, Μαρία Κεχαγιόγλου, Γιάννης Κλίνης, Περικλής Μουστάκης, Άρης Μπαλής, Γιάννος Περλέγκας, Όμηρος Πουλάκης, Μαρία Πρωτόπαππα, Χρήστος Στέργιογλου

Στέγη Γραμμάτων & Τεχνών, Κεντρική Σκηνή

Μέχρι 27/10

Λεωφ. Συγγρού 107-109

www.sgt.gr