Στη διασταύρωση των οδών Βασιλίσσης Σοφίας και Παπαδιαμαντοπούλου, στο ύψος του Χίλτον, υπάρχει ακόμη το μνημείο που θυμίζει το σημείο όπου δολοφονήθηκε από βενιζελικούς αξιωματικούς ο διπλωμάτης, πολιτικός και συγγραφέας Ίων Δραγούμης. Ήταν τα χρόνια του εθνικού διχασμού.
Ο Ίων Δραγούμης, πέρα από τον πολιτικό του βίο, είναι γνωστός και για τη θυελλώδη προσωπική του ζωή λόγω της σχέσης του με δύο σημαντικές προσωπικότητες της εποχής του, τη συγγραφέα Πηνελόπη Δέλτα και την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη.
Μερικές άγνωστες πτυχές της σχέσης του με την Κοτοπούλη φωτίζει ο Νώντας Τσίγκας με το συγγραφικό του έργο. Συγκεκριμένα, από τις εκδόσεις Πατάκη κυκλοφορούν σε δική του επιμέλεια τα «Κρυμμένα ημερολόγια του Ίωνα Δραγούμη (Οκτώβρης 1912-Αύγουστος 1913)», τα «Αδημοσίευτα ημερολόγια 1902-1905: Θα ζήσω καίοντας τον εαυτό μου» και τα «Αδημοσίευτα ημερολόγια 1905-1908: Αιώνιος περιπατητής, αιώνιος ταξιδευτής». Παράλληλα, ασχολείται συστηματικά με το υλικό των αδημοσίευτων τετραδίων του Δραγούμη.
Ο κ. Τσίγκας γεννήθηκε το 1959. Κατάγεται από το Βογατσικό της Καστοριάς, γενέτειρα της οικογένειας Δραγούμη. Σπούδασε Ιατρική και ειδικεύτηκε στη Νευρολογία. Σήμερα ζει και εργάζεται στη Θεσσαλονίκη. Έχει εκδώσει μια συλλογή διηγημάτων και έχει δημοσιεύσει διηγήματά σε λογοτεχνικά περιοδικά.
«Η Κοτοπούλη μένει για μια στιγμή ακίνητη – ύστερα ορμάει στο πάτωμα κι αρχίζει να γδέρνει με τα νύχια της τα σανίδια. Τα νύχια της γεμίζουν αίμα – το ξύλο μπαίνει βαθιά μέσα στα νύχια της. "Ποτέ άλλοτε δεν ένιωσα τόσο βαθιά τον θάνατο μέσα μου"».
«H θυελλώδης και πολυκύμαντη ερωτική σχέση του Δραγούμη με την κατά πολύ νεότερή του και διαφορετικής ιδιοσυγκρασίας ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη θα δημιουργήσει προβλήματα και διαρκείς προστριβές με το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον του, καθώς αυτό δεν εγκρίνει τη σχέση αυτή. Δεν μπορούν να του επιτρέψουν να παντρευτεί τη θεατρίνα, μια γυναίκα ενδεχομένως ελαφρών ηθών και φυσικά κατώτερης κοινωνικής τάξης. Παραβλέπουν, φυσικά, το σπουδαίο ταλέντο, την έντονη και κάποιες φορές πρωτοποριακή, μέχρι εκείνη τη στιγμή, διαδρομή στην ελληνική θεατρική σκηνή της νεαρότατης ηθοποιού, η οποία επρόκειτο να αναδειχθεί σε μία από τις μεγαλύτερες Ελληνίδες ηθοποιούς του 20ού αιώνα» γράφει στο υπό έκδοση βιβλίο του ο κ. Τσίγκας.
«Έχει απομείνει στη μνήμη μας η εικόνα της Πηνελόπης Δέλτα ως της Κυρίας με τα Μαύρα. Η ίδια γράφει πως φόρεσε τα "μαύρα" (για να μην τα ξαναβγάλει ποτέ ως τον θάνατό της) από τη μέρα εκείνη του 1908 στην Πόλη που έδωσε οριστικό τέλος στον (αλλοπρόσαλλο όσο και ανολοκλήρωτο) έρωτά της με τον Δραγούμη· έναν έρωτα που κρατούσε από τις μέρες της Αλεξάνδρειας του 1905. Την ίδια ακριβώς χρονιά ο Δραγούμης θα συναντηθεί με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη και τον γεμάτο πάθος έρωτά τους δεν θα σβήσει παρά μονάχα ο θάνατός του στις 30 Ιουλίου του 1920» λέει στη LiFO.
«Στο Αρχείο του Αθανασίου Σουλιώτη-Nικολαΐδη στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη-ΑΣΚΣΑ υπάρχουν τέσσερις αχρονολόγητες φωτογραφίες της Μαρίκας Κοτοπούλη. Σ' αυτές η μεγάλη ηθοποιός εικονίζεται μαυροντυμένη, ενώ μια πλερέζα καλύπτει διακριτικά το κεφάλι της. Σε μια φωτογραφία (τούτη τη φορά και με μαύρα γάντια) απαγγέλλει μόνη, πλάι στη θυμέλη, στο κέντρο κάποιου αρχαίου θεάτρου. Κλειδί και οδηγός για την αντιστοίχιση σε χρόνο και τόπο των φωτογραφιών αυτών στάθηκε η φωτογραφία όπου η Κοτοπούλη, πάνω σε μόνιππο με αμαξά, βρίσκεται μπροστά στην είσοδο ενός ξενοδοχείου, στο υπέρθυρο του οποίου διαβάζουμε την επιγραφή: "Cavour Palace Hotel...". Με αρκετό ψάξιμο στο Διαδίκτυο βρέθηκαν τα διαπιστευτήριά του, μια κάρτα με σχέδιο του ξενοδοχείου από την εποχή εκείνη: η πρόσοψη ταιριάζει απολύτως με αυτήν που βλέπουμε στη φωτογραφία. Η τοποθεσία είναι στη Via Dei Mille Siracusa, πολύ κοντά στη θάλασσα. Στις Συρακούσες λοιπόν...».
Πιάνοντας το νήμα από την αρχή, ο κ. Τσίγκας αφηγείται: «Λέγεται πως πέρασαν αρκετές μέρες (σχεδόν μήνας...) ώσπου οι δικοί της να επιτρέψουν να πληροφορηθεί η Μαρίκα τον θάνατο του αγαπημένου της. Δεν θεωρώ πιθανή μια τέτοια εκδοχή. Ίσως να κατάφεραν να την ξεγελάσουν για λίγο, λέγοντάς της πως "κρατούν και πάλι τον Ίωνά της δεσμώτη", πως "τον εκτόπισαν εκ νέου", όμως "σε άγνωστο τούτη τη φορά μέρος" κ.λπ. Βέβαια, την απομάκρυναν αμέσως από το σπίτι της οδού Ξενίας στους Αμπελόκηπους, όπου συζούσαν με τον Δραγούμη, φοβούμενοι μήπως δεχόταν κι αυτό επίθεση από τον οργισμένο όχλο των βενιζελικών, που κινούνταν υπό την απόλυτη κάλυψη των Ταγμάτων Ασφαλείας του περιβόητου Παύλου Γύπαρη τις σκοτεινές εκείνες μέρες.
Το γεγονός πως το θέατρό της στο κέντρο της Αθήνας είχε βανδαλιστεί και ήδη καταστραφεί σχεδόν εκ θεμέλιων δικαιολογούσε απολύτως έναν τέτοιο φόβο. Μπορεί προσωρινά να κατάφεραν να της κρύψουν και τις εφημερίδες που, έστω και ελεεινά λογοκρινόμενες (οι αντιβενιζελικές) ή ηλιθιωδώς διαστρεβλώνοντας τα γεγονότα (οι φιλοκυβερνητικές), αποκάλυπταν από την επομένη κιόλας του φόνου το φρικτό γεγονός. Ο βαρύς κλήρος της αναγγελίας του λυπηρού γεγονότος έπεσε κατ' άλλους στον Γεώργιο Βλάχο της "Καθημερινής", κατ' άλλους στον επιστήθιο φίλο του Δραγούμη (και εραστή της Κοτοπούλη για μικρό διάστημα), τον Αθανάσιο Σουλιώτη-Νικολαΐδη.
Ο Φρέντυ Γερμανός, στην "Εκτέλεση", μας δίνει μια γεύση από τα επιγενόμενα: "Η Κοτοπούλη μένει για μια στιγμή ακίνητη – ύστερα ορμάει στο πάτωμα κι αρχίζει να γδέρνει με τα νύχια της τα σανίδια. Τα νύχια της γεμίζουν αίμα – το ξύλο μπαίνει βαθιά μέσα στα νύχια της. "Ποτέ άλλοτε δεν ένιωσα τόσο βαθιά τον θάνατο μέσα μου".
Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς η Κοτοπούλη θα εξομολογηθεί: "Την ώρα που είχα πέσει στο πάτωμα κι έγδερνα τα σανίδια σκεφτόμουν βαθιά μέσα μου – ίσως πάρα πολύ βαθιά μέσα μου: "Άραγε στην "Ηλέκτρα", την ώρα που μαθαίνω ότι πέθανε ο Ορέστης και φωνάζω "Ορέστη- Ορέστη", παίζω τόσο καλά τη σκηνή;".
Τίποτε άλλο δεν θα ταίριαζε καλύτερα με το παραπάνω όσο εκείνο που είπε πολύ αργότερα, το 1929, σε μια συνέντευξη εφ' όλης τη ύλης στον Κωστή Μπαστιά: "Δεν ξεχώρισα ποτέ το θέατρο από τη ζωή".
Τελευταία παράσταση που παίχτηκε στο θέατρο της Κοτοπούλη τον Ιούλιο του 1920 ήταν η "Πράσινη Κουρτίνα". Από τον Αύγουστο πέφτει η μαύρη αυλαία σ' ένα κομμάτι της ζωής της Μαρίκας κι έτσι δεν κρατά πια μονάχα η Δέλτα το ενδυματολογικό μονοπώλιο. Η Κοτοπούλη φορεί κι εκείνη μαύρα, και κάτι ακόμα: υποδύεται και ταυτόχρονα ζει τον θρήνο της για τον Δραγούμη» επισημαίνει ο κ. Τσίγκας.
«Ο Δραγούμης νεκρός και το θέατρό της κατεστραμμένο. Η ζωή της ερημωμένη. Πρέπει ν' αρχίσει ξανά. Αλλά πρώτα θα πρέπει να αδειάσει από το πένθος. Ο εραστής της –ήδη από τα χρόνια της εξορίας του Δραγούμη στην Κορσική–, κατά τέσσερα χρόνια νεότερός της (όσο και ο Δραγούμης από την Πηνελόπη Δέλτα...), ο Αλεξανδρινός Γιώργος Χέλμης (1891-1975), θα αργήσει να μπει επίσημα στη ζωή της (θα παντρευτούν το 1923).
Έτσι, η Κοτοπούλη αναχωρεί για ένα ταξίδι στη Ρώμη. Τη συνοδεύουν η δημοσιογράφος Μαρία Καραβία, με την οποία η Μαρίκα διατηρεί ιδιαίτερη σχέση, οι δυο αδελφές της και ο Μήτσος Μυράτ. Εκεί η Κοτοπούλη ξαναζεί στιγμές δυνατές του περασμένου βίου της με τον Ίωνα, καθώς τον Οκτώβριο του 1909 την είχαν επισκεφθεί μαζί. Βαδίζει στους ίδιους τόπους που ξυπνούν τις αγαπημένες μνήμες. Θα επιστρέψει από τη Ρώμη πριν από τα Χριστούγεννα του 1920. Το θέατρο έχει επισκευαστεί και είναι έτοιμο. Οι ηθοποιοί της είναι έτοιμοι να ανεβάσουν παραστάσεις από το παλιότερο δραματολόγιο, χωρίς την ίδια επί σκηνής».
Τον Απρίλιο του 1921 η Κοτοπούλη, με τη συνοδεία και πάλι της φίλης της Μαρίας Καραβία, θα αναχωρήσει ξανά για τη Ρώμη. Τούτη τη φορά προσκεκλημένη από τον διπλωμάτη και παλιό πρέσβη της Ιταλίας στην Αθήνα, τον κόμη Μποσδάρι. Από μια συνέντευξή της, που δόθηκε πιθανότατα τον Ιούνιο του 1921 στην εφημερίδα «Πρωτεύουσα» της Αθήνας αντλούμε αρκετές πληροφορίες:
«Η Κοτοπούλη, όσο βρίσκεται στη Ρώμη φιλοξενούμενη του Μποσδάρι, επισκέπτεται στο σπίτι του στον Παλατίνο Λόφο τον διάσημο καθηγητή της Αρχαιολογίας Τζιάκομο Μπόνι (1859-1925) που είχε ανασκάψει ολόκληρη σχεδόν τη Ρώμη. Στο σπίτι του Μπόνι παρευρίσκεται και ο διευθυντής του υπουργείου Παιδείας. Ζητούν από την Κοτοπούλη να τους απαγγείλει κάτι κι εκείνη ανταποκρίνεται με προθυμία. Οι παριστάμενοι συγκινούνται βαθιά. Ο διευθυντής του υπουργείου τις επόμενες μέρες την παρουσιάζει στον σημαντικό πολιτικό παράγοντα της ιταλικής Βουλής, Λουίτζι Λουτσάτι, που είχε διατελέσει και πρωθυπουργός τη χώρας (1910-11).
Κατά την περίοδο αυτή πραγματοποιείται στις Συρακούσες το δεύτερο Φεστιβάλ Αρχαίου Ελληνικού Θεάτρου στο Teatro Greco di Siracusa. Το πρώτο είχε πραγματοποιηθεί το 1914. Η διεξαγωγή του τα επόμενα χρόνια διακόπηκε εξαιτίας της προετοιμασίας και αργότερα του ξεσπάσματος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Χορηγός και εμπνευστής του είναι ο κόμης Μάριο Τομάζο Γκαργκάλο (1886-1956). Τις παραστάσεις καθοδηγεί και διδάσκει στους ηθοποιούς ο ελληνιστής καθηγητής Φιλολογίας και συνθέτης Έκτορας Ρομανιόλι (1871-1938).
Η Καραβία παρακινεί επίμονα την Κοτοπούλη να παρευρεθούν στις εκδηλώσεις. Ο Λουτσάτι εφοδιάζει την Ελληνίδα τραγωδό με συστατική επιστολή για τον Γκαργκάλο κι έτσι αυτή αναχωρεί με τη συνοδό της για τις Συρακούσες. Καταφθάνουν στην πόλη στις 17 Απριλίου υπό βροχή και κατευθύνονται αμέσως προς το θέατρο. Η Κοτοπούλη παραδίδει τη συστατική επιστολή στον Γκαργκάλο κι εκείνος της ζητά να συναντηθούν μετά την παράσταση που παρακολουθούν (τις "Χοηφόρες" του Αισχύλου).
Την επομένη η Μαρίκα και η σύντροφός της, ενώ γευματίζουν στη Βίλα Πολίτι (πολυτελές ξενοδοχείο της πόλης και σήμερα), δέχονται την επίσκεψη μιας Ελληνίδας, η οποία "εν θριάμβω" –όπως μαρτυρεί η ίδια η Κοτοπούλη– τις οδηγεί στον κόμη Γκαργκάλο που, κατά τα φαινόμενα, είχε κινήσει γη και ουρανό μέχρι να τις εντοπίσει στην πόλη. Η κουστωδία αναχωρεί για το θέατρο, όπου η Κοτοπούλη διακρίνει ανάμεσα στους θεατές τον Φίλιππο Μαρινέτι, εισηγητή του φουτουρισμού και διαπρύσιο εκπρόσωπο του φασισμού στην Ιταλία.
Μπροστά σε ολιγάριθμους δημοσιογράφους, λόγιους ανταποκριτές και συγγραφείς, στις 11 το πρωί της 18ης Απριλίου, η Μαρίκα Κοτοπούλη, φορώντας μαύρα, κατευθύνεται προς τη θυμέλη, στο μέσον της ορχήστρας του θεάτρου, και απαγγέλλει αποσπάσματα από την "Ιφιγένεια εν Αυλίδι" του Ευριπίδη και μέρος του ρόλου της Κλυταιμνήστρας από τον "Αγαμέμνονα" του Αισχύλου, ενθουσιάζοντας το κοινό.
Της ζητούν να απαγγείλει και απόσπασμα από την Ηλέκτρα των "Χοηφόρων", αλλά εκείνη, θέλοντας να αποφύγει τη σύγκριση με την πρωταγωνίστρια Τερέζα Φραντσίνι που ερμήνευε εκείνες τις μέρες τον ρόλο στις παραστάσεις των Συρακουσών (ή μήπως επειδή φοβόταν πως δεν θα κατάφερνε να φτάσει στο ερμηνευτικό ύψος των στιγμών του θρήνου για τον δικό της Ορέστη, γδέρνοντας το πάτωμα και ματώνοντας τα χέρια της), αποφασίζει να ανταποκριθεί, υπό τον όρο ότι θα την ακούσει μονάχα ένας θεατής... Αυτός δεν θα είναι άλλος από τον θρυλικό Ρομανιόλι. Εκείνος ενθουσιάζεται και της ζητά (αίτημα που θα επανέλθει και χρόνια αργότερα επισήμως από τη διοργανώτρια επιτροπή του φεστιβάλ) κάποια μελλοντική συνεργασία με τον θεσμό των Συρακουσών».
Η Κοτοπούλη θα επιστρέψει στην Αθήνα πριν από το Πάσχα του 1921, καθώς τον Μάιο διεξάγονταν εθνικές εκλογές στη Ιταλία (που αποδείχτηκαν καθοριστικές για την άνοδο στην εξουσία των φασιστών και του Μπενίτο Μουσολίνι). Στη σκηνή όμως θα ξανανέβει ύστερα από αποχή ενός χρόνου, στις 19 Αυγούστου της ίδιας χρονιάς, με το έργο «Ζήτω η ζωή» του Χέρμαν Σούντερμαν. Από τον θίασο της Μαρίκας Κοτοπούλη –το ομώνυμο θέατρο πλέον τελεί «υπό την αιγίδα του κράτους» και μετονομάζεται σε «Βασιλικόν Θέατρον»– ανεβαίνει δραματολόγιο με δεκαοκτώ τίτλους. Την προηγούμενη χρονιά, καθώς οι παραστάσεις διακόπηκαν με βίαιο τρόπο στο τέλος Ιουλίου, το δραματολόγιο περιλάμβανε μόλις οκτώ έργα.
