«Κοσμοκωμικά» του Καλβίνο: η αρχή της ποίησης και του κόσμου

«Κοσμοκωμικά» του Καλβίνο: η αρχή της ποίησης και του κόσμου Facebook Twitter
Ο ριζοσπαστικός πειραματισμός της δεκαετίας του '60 δεν θα ήταν ίδιος χωρίς αυτόν, όπως δεν θα ήταν ούτε η σύγχρονη ποίηση χωρίς τις ομάδες που ο ίδιος ενέπνευσε... Εικονογράφηση: Athenean Sailor/ LIFO
0


 

Φανταστείτε να υπάρχει ένα σημείο στο σύμπαν που να συνοψίζει όλους τους χρόνους και τις κινήσεις, απ' όπoυ θα μπορεί κανείς να βλέπει τι συμβαίνει σε κάθε γωνιά του γαλαξία και να βιώνει ταυτόχρονα την πρώτη και την τελευταία στιγμή της Ιστορίας. Ένα σημείο απ' όπου θα αντικρίζει τον υπέρκοσμο ως ένα απέραντο αφήγημα και με το εκάστοτε βλέμμα θα διασχίζει «τα σκοτάδια της κόρης των ματιών, το μέγαρο με τους καθρέφτες των αμφιβληστροειδών, στο αληθινά δικό μας στοιχείο που εκτείνεται χωρίς σύνορα και όρια». Εκεί όπου η ύλη θα αρχίσει να διαχέεται σε όλο το Διάστημα πριν καν ακόμη σημειωθεί η μεγάλη έκρηξη – και η ποίηση θα λειτουργεί ως μια άπειρη δυνατότητα σε ένα ατελεύτητο παλίμψηστο από λέξεις. Άλλα (τεράστια) μεγέθη, άλλη (ζωτική) ενέργεια και ένταση. Από εκεί ακριβώς, από αυτό το προνομιακό σημείο, σαν ένας ιδανικός γεωμέτρης που φτιάχνει, παρατηρεί και ταυτόχρονα διαφοροποιεί τον κόσμο, στήνει το παράξενο σύμπαν του ο Ίταλο Καλβίνο. Και ταυτόχρονα γίνεται ένας μαθηματικός που κατέχει την πιο απατηλή και όμορφη εκδοχή της τέχνης, ένας ποιητής με μια αρματωσιά από λέξεις φτιαγμένες από τα πλατωνικά υλικά των αριθμών. Δεν ήθελε επομένως πολύ αυτός ο ευφάνταστος και ατιθάσευτος Ιταλοκουβανός για να γίνει ο μοντέρνος των μοντέρνων: αρκεί που κατάλαβε πώς λειτουργεί η ομηρική εποποιία και τα μαθηματικά, η σχετικότητα του σύμπαντος και η απλότητα των σπουδαίων επιγραμματιστών. Κάπως έτσι έστησε το πρώτο πειραματικό βιβλίο της καριέρας του το οποίο ονόμασε Τα Κοσμοκωμικά – κυκλοφόρησε πρόσφατα στα ελληνικά σε όμορφη μετάφραση Ανταίου Χρυσοστομίδη από τις εκδόσεις Καστανιώτη. Ο ριζοσπαστικός πειραματισμός της δεκαετίας του '60 δεν θα ήταν ίδιος χωρίς αυτόν, όπως δεν θα ήταν ούτε η σύγχρονη ποίηση χωρίς τις ομάδες που ο ίδιος ενέπνευσε.

Ακόμη και τώρα τα Κοσμοκωμικά θα μπορούσαν να διαβαστούν ως ένα βιβλίο που γράφτηκε για να χλευάσει την ίδια την έννοια της κατασκευής του σύμπαντος και του εκφραστικού κόσμου.


Και τούτο διότι με αυτήν τη συλλογή διηγημάτων, τα οποία εκδόθηκαν το 1965, ο Καλβίνο απενοχοποίησε τα λογικά στεγανά της σημειολογίας που ήταν πολύ της μόδας τότε –σημείο, σημαινόμενο, μορφή, περιεχόμενο–, την ίδια περίπου εποχή που ο Ντεριντά, ακολουθώντας τον Χάιντεγγερ, μας έκανε να ξεχάσουμε όσα ξέραμε για τη σύγχρονη φιλοσοφία, ρωτώντας σχεδόν ρητορικά: «Γιατί να υπάρχουν τα όντα και όχι το τίποτε;». Συμφωνώντας έτσι απόλυτα με τον Κούντερα ως προς την ανατροπή της ιεράρχησης του σύγχρονου μυθιστορήματος, ο Καλβίνο με τα πειραματικά, αλλά άκρως σχολαστικά κείμενά του αποκάλυψε στις πιο φαρμακερές, ειρωνικές διαθέσεις των ποιητών μια βαθυστόχαστη αγνότητα που για εκείνον ενυπήρχε στα μαθηματικά – μια ποίηση που μόνο οι Πυθαγόρειοι θα υπηρετούσαν με τέτοια μυστικιστική δεινότητα. Ακόμη και τώρα τα Κοσμοκωμικά θα μπορούσαν να διαβαστούν σαν ένα βιβλίο που γράφτηκε για να χλευάσει την ίδια την έννοια της κατασκευής του σύμπαντος και του εκφραστικού κόσμου, καθώς μας ταξιδεύει σε στιγμές που τα χρώματα δεν είχαν ακόμη ιδιότητες, οι δεινόσαυροι γίνονταν φορείς του καινούργιου και το ηλιακό σύστημα δεν είχε καν βρει τα σημεία να φωτίσει το σύμπαν, αφού τα πάντα ήταν ακόμα σκοτεινά και παγωμένα. Για να φτιάξει αυτό το πειραματικό αφήγημα, όπου «το παρελθόν αντιμετωπίζεται πάντα σε συνάρτηση με όσα μέλλονται να 'ρθούν» και το περιεχόμενο δεν διαχωρίζεται από τη μορφή του, ο Ιταλός ποιητής και λογοτέχνης χρησιμοποίησε αλλόκοτα υλικά: τις αρχαίες μυθολογίες και τα πιο προηγμένα μαθηματικά μεγέθη, μπολιασμένα σε ποιητικές αλληγορίες, και τις αρχές της φαρσοκωμωδίας. Περιδιαβαίνοντας στις παρυφές της Βόρειας Ιταλίας που τον γαλούχησε, ο Καλβίνο σίγουρα ένιωθε το ελαφρύ αεράκι που ανέκαθεν φυσούσε στις ιταλικές προφορικές αφηγήσεις κι έβλεπε τον Βοκάκιο να του κλείνει περιπαικτικά το μάτι – όχι τυχαία το ιταλικό στοιχείο της φαρσοκωμωδίας διαπερνά τις πιο αλληγορικές και αυστηρές στιγμές της αφήγησής του. Όσο για τις σύντομες σχετικά ιστορίες του που συναπαρτίζουν τη συλλογή και στις οποίες πρωταγωνιστεί ο Κφβφκ –ένα όνομα που ισοδυναμεί με τον δεύτερο θερμοδυναμικό νόμο–, μοιάζουν κυριολεκτικά με άστρα που λάμπουν στο πυκνό εκφραστικό μελάνωμα. Εσκεμμένα ο δημιουργός τους κατέφυγε στη μορφή του διηγήματος, απαντώντας στις υπερμέτρωπες φιλοδοξίες της μεγάλης αφήγησης και εξηγώντας γιατί η ποίηση έχει ανάγκη από απλά υλικά και σύντομα για να λειτουργήσει – από ευσύνοπτες λέξεις που λάμπουν σαν κεντημένα μικροσκοπικά πολύτιμα διαμάντια στο κόρπους της αφήγησης. Γράφοντας ο Καλβίνο είχε επομένως στον νου του την παραδοξότητα της Φυσικής και των Μαθηματικών αλλά και τις αλληγορικές ιστορίες του Μπόρχες, τα μικρά αποφθεγματικά του Βαλερύ και τα σύντομα διηγήματα του Κάφκα. Κυρίως όμως πάντα λειτουργούσε ως ταξιδιώτης στον κόσμο της σύγχρονης φασματικής διάστασης όπου τα κέντρα της αφήγησης εντοπίζονται στις σύγχρονες πόλεις ως ατελείωτα ριζώματα. Οι αρχαίες πόλεις συνομιλούν διαρκώς διακειμενικά με τις νέες και ο παλιός κόσμος με τον νέο – ο σημερινός δημιουργός δεν είναι παρά η περίεργη Αλίκη που προσπαθεί να λύσει τις παραδοξότητες των μαθηματικών κατασκευών και της βιολογικής σύστασης του σύμπαντος: «Λέγοντας όμως "πόλη" σημαίνει ότι έχουμε ακόμα στο μυαλό μας φιγούρες κατά κάποιον τρόπο κανονικές, με ορθές γωνίες και συμμετρικές αναλογίες, ενώ –σε αυτή την περίπτωση– πρέπει να έχουμε διαρκώς στον νου μας ότι το διάστημα ακολουθεί το περίγραμμα της κάθε κερασιάς, του φύλλου κάθε κλαδιού που κουνιέται στον άνεμο, του οδοντωτού περιγράμματος του φύλλου, και προσαρμόζεται στο έλασμά του και στις νευρώσεις στο εσωτερικό του και στις οπές που επιφέρουν τα βέλη του φωτός, κι όλα αυτά είναι αποτυπωμένα από την ανάποδη στη μάζα του κενού. Δεν υπάρχει τίποτα που να μην αφήνει πάνω της το ίχνος του, εκεί υπάρχουν όλα τα πιθανά και απίθανα αποτυπώματα του κάθε πιθανού και απίθανου πράγματος, και ταυτόχρονα η κάθε αλλαγή που παρατηρείται σ' αυτά τα αποτυπώματα λεπτό με το λεπτό, έτσι ώστε το σπυρί που μεγαλώνει στη μύτη ενός χαλίφη ή η σαπουνόφουσκα που αγγίζει το στήθος μιας πλύστρας να αλλάζουν τη γενική μορφή του διαστήματος σε όλες του τις διαστάσεις».

Κι εδώ είναι που τα Κοσμοκωμικά προοικονομούν τις μετέπειτα Αόρατες Πόλεις ως ένα ατελείωτο μέρος όπου τα πάντα είναι εφικτά και αδύνατα, ως ένα απέραντο υπερκείμενο που απλώνεται στα πέρατα του αφηγηματικού κόσμου. Όχι τυχαία το πρώτο κείμενο που συγκίνησε τον Καλβίνο είναι ο Ροβινσώνας Κρούσος και κατόπιν οι περιπέτειες του Μάρκο Πόλο, τις οποίες και ενέταξε και στο κέντρο της κύριας πλοκής του στις Αόρατες Πόλεις του. Αντίστοιχα, πάλι, στα Κοσμοκωμικά επικαλείται τον Ηρόδοτο, παρομοιάζοντάς τον με τον αστρονομικό παρατηρητή ή «τον παγωτατζή που τώρα κατηφόρισε με το φορτηγάκι του στην παραλία από έναν σκονισμένο δρομάκο ανάμεσα στις φραγκοσυκιές, και τώρα περιτριγυρίζεται από τις Ολλανδέζες τουρίστριες με τα μαγιό ή τον Σπινόζα ή τον φορτηγατζή που έχει στο φορτίο του τη ζωή και το έργο του Σπινόζα, σε μια περίληψη τυπωμένη δυο χιλιάδες φορές, ή έναν από τους κηφήνες που πεθαίνουν στο βάθος της κυψέλης, αφού έχουν ολοκληρώσει την πράξη για την αναπαραγωγή του είδους». Αυτό το απόσπασμα συνοψίζει την παιχνιδιάρικη διάσταση ενός φασματικού διηγηματογράφου ο οποίος διέσχισε τις παρυφές της αφήγησης, βλέποντας στις σελίδες του Μποντλέρ να κατοικεί ο Τζορντάνο Μπρούνο, και διάβασε τη σύγχρονη Φυσική ως τη Θεία Κωμωδία. Δικαιολογημένα ο Τζον Απντάικ είχε κάποτε πει πως ο «Καλβίνο ήταν ιδιοσυγκρασιακός και εξαίσιος συγγραφέας. Αυτός που οδήγησε τη λογοτεχνία σε τέτοια σημεία, που δεν είχε ξαναβρεθεί ποτέ ξανά και κυρίως πίσω στις έξοχες και αρχέγονες πηγές της αφήγησης». Τέλος, ο Καλβίνο δεν παρέλειψε να αναφερθεί και στην ορμητική δύναμη του έρωτα καθώς, όπως φαίνεται και στα Κοσμοκωμικά, αυτή είναι που μεταμορφώνει τις σκοτεινές όψεις –για την ακρίβεια, το γκρίζο που προϋπήρχε της κατασκευής των χρωμάτων στον πλανήτη–, φέρνει κοντά τη γη και τη σελήνη, ενώνει τους απογόνους του ύδατος με αυτούς της γης και κάνει τα αδύνατα δυνατά. Τον ιδιόμορφο και νεωτερικό λογοτεχνικό λόγο του βάλθηκε να μας τον συστήσει και να τον κάνει γνωστό στα ελληνικά ως ο κατεξοχήν μεταφραστής του ο μακαρίτης Ανταίος Χρυστοστομίδης. Ας είναι ελαφρύ το χώμα που τους σκεπάζει και λαμπερά να φέγγουν για πάντα δίπλα τους τα αστέρια, στο ατελείωτο αυτό σημείο που ενώνει τη γη με το σύμπαν.

0

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

«Ένας μύθος λέει πως αν χάσεις κάτι στην Αθήνα, θα το βρεις στον Ελαιώνα»

Βιβλίο / «Ένας μύθος λέει πως αν χάσεις κάτι στην Αθήνα, θα το βρεις στον Ελαιώνα»

Στο νέο του βιβλίο, «Lost Things Found», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Hyper Hypo, ο εικαστικός φωτογράφος Αντώνης Θεοδωρίδης εξερευνά τον μαγικό κόσμο της υπαίθριας αγοράς του Ελαιώνα.
ΙΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΜΑΝΗΣ
Ντιντιέ Εριμπόν: «Καιρός για ένα κίνημα των ηλικιωμένων!»

Ντιντιέ Εριμπόν / Ντιντιέ Εριμπόν: «Να πάψουμε να βλέπουμε τους ηλικιωμένους ως κοινωνικούς παρίες»

Από τους σημαντικότερους και πιο επιδραστικούς σύγχρονους Γάλλους στοχαστές, ο Ντιντιέ Εριμπόν συνδύασε στα βιβλία του τα δύσκολα βιώματα της νεότητάς του με μια εμπεριστατωμένη, αλλά και εικονοκλαστική, κοινωνικοπολιτική «ακτινογραφία» της γαλλικής κοινωνίας. 
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Κεχαγιάς

Βιβλίο / «Το να εκδίδεις βιβλία στην Ελλάδα είναι σαν να παίζεις στο καζίνο»

Η Γεννήτρια είναι ένας νέος εκδοτικός οίκος αφιερωμένος στη σύγχρονη λογοτεχνία. Ο εκδότης της, συγγραφέας και μεταφραστής, Παναγιώτης Κεχαγιάς, μιλά για τις δυσκολίες και τις χαρές του εγχειρήματος, για το πώς σκοπεύει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας ιδιαίτερα ανταγωνιστικής αγοράς, καθώς και για τους πρώτους τίτλους που ετοιμάζεται να εκδώσει.
M. HULOT
Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: «Ακούμε συνεχώς για ανάπτυξη, χωρίς να διερευνάται τι είναι το "καλό"»

Οι Αθηναίοι / Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: «Ακούμε συνεχώς για ανάπτυξη, χωρίς να διερευνάται τι είναι το "καλό"»

Η εκτέλεση του Μπελογιάννη τον έκανε αριστερό. Η αυτοκτονία του Νίκου Πουλαντζά, μπροστά στα μάτια του, τον καθόρισε. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, αφηγείται το προσωπικό του ταξίδι και την πνευματική περιπέτεια μιας ολόκληρης εποχής, από τη διανόηση του Παρισιού μέχρι τους δρόμους της πολιτικής και τις αίθουσες των πανεπιστημίων.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Έλλη Σκοπετέα: Tο ανατρεπτικό έργο μιας ιστορικού που έφυγε νωρίς

Βιβλίο / Έλλη Σκοπετέα: Tο ανατρεπτικό έργο μιας ιστορικού που έφυγε νωρίς

Δεν υπάρχει μελέτη για τον ελληνικό εθνικισμό που να μην έχει αναφορές στο έργο της. Η επανακυκλοφορία του βιβλίου της «Το “Πρότυπο Βασίλειο” και η Μεγάλη Ιδέα» από τις εκδόσεις Νήσος συνιστά αναμφίβολα εκδοτικό γεγονός.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Νίκος Μπακουνάκης: «Αυτή τη θέση δεν την παντρεύεσαι, ούτε είσαι θεός» ΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Νίκος Μπακουνάκης / Νίκος Μπακουνάκης: «Αυτή τη θέση δεν την παντρεύεσαι, ούτε είσαι θεός»

Ο πρόεδρος του ΕΛΙΒΙΠ, στην πρώτη του συνέντευξη, μιλά στη LIFO για τους στόχους και τις δράσεις του ιδρύματος και για το προσωπικό του όραμα για το βιβλίο. Ποιος ο ρόλος των μεταφράσεων στην πολιτιστική διπλωματία και πώς θα αυξηθεί η φιλαναγνωσία; 
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Τζόναθαν Κόου

I was there / Τζόναθαν Κόου: «Το να είσαι κυνικός δείχνει τεμπελιά στη σκέψη»

Ο διάσημος Βρετανός συγγραφέας βρέθηκε στην Αθήνα και μίλησε για τη συγγραφή ως «πολυτέλεια για λίγους», την εκλογή Τραμπ ως «έκφραση απόγνωσης» και τη «woke» κουλτούρα ως πράξη ενσυναίσθησης.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πολ Όστερ (1947-2024): Ο Mr. Vertigo των ονειρικών μας κόσμων

Σαν σήμερα  / Πολ Όστερ: «Οι χαμένες ευκαιρίες αποτελούν μέρος της ζωής στον ίδιο βαθμό με τις κερδισμένες»

Σαν σήμερα 30 Απριλίου, το 2024 πεθαίνει ο σπουδαίος Αμερικανός συγγραφέας και μετρ της σύμπτωσης, που κατάφερε να συνδυάσει την προοπτική των άπειρων φανταστικών κόσμων με το ατελείωτο κυνήγι των ευκαιριών και τη νουάρ ατμόσφαιρα με τα πιο ανήκουστα αυτοβιογραφικά περιστατικά.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ηλίας Μαγκλίνης: «Η ανάκριση»

Το Πίσω Ράφι / «Γιατί δεν μου μιλάς ποτέ για τον εφιάλτη σου, μπαμπά;»

Η «Ανάκριση» του Ηλία Μαγκλίνη, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πεζά των τελευταίων χρόνων, φέρνει σε αντιπαράθεση έναν πατέρα που βασανίστηκε στη Χούντα με την κόρη του που «βασανίζεται» ως περφόρμερ στα χνάρια της Μαρίνα Αμπράμοβιτς.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Πέντε κλασικά έργα που πρέπει κανείς να διαβάσει

Βιβλίο / 5 κλασικά βιβλία που κυκλοφόρησαν ξανά σε νέες μεταφράσεις

Η κλασική λογοτεχνία παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη, κι αυτό το αντιλαμβάνεται κανείς ανατρέχοντας στους τίτλους της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής και σε έργα των Τζόις, Κουτσί, Κάφκα, Αντρέγεφ και Τσβάιχ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τάσος Θεοφίλου: «Η φυλακή είναι το LinkedΙn των παρανόμων» ή «Το πορνό και το Κανάλι της Βουλής είναι από τα πιο δημοφιλή θεάματα στη φυλακή»

Βιβλίο / Τάσος Θεοφίλου: «Όταν μυρίζω μακαρόνια με κιμά θυμάμαι τη φυλακή»

Με αφορμή το βιβλίο-ντοκουμέντο «Η φυλακή», ο Τάσος Θεοφίλου μιλά για την εμπειρία του εγκλεισμού, για τον αθέατο μικρόκοσμο των σωφρονιστικών ιδρυμάτων –μακριά απ’ τις εικόνες που αναπαράγουν σειρές και ταινίες– και για το πώς η φυλακή λειτουργεί σαν το LinkedIn των παρανόμων.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Βιβλίο / Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Chanel, Dior και πολλοί ακόμα οίκοι υψηλής ραπτικής «ντύνουν» τα shows τους με τη μουσική του. Στο «Remixed», την αυτοβιογραφία-παλίμψηστο των επιρροών και των εμμονών του, ο ενορχηστρωτής της σύγχρονης catwalk κουλτούρας μας ξεναγεί σε έναν κόσμο όπου μουσική και εικόνα γίνονται ένα.
ΣΤΕΛΛΑ ΛΙΖΑΡΔΗ
Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Βιβλίο / Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Λίγοι είναι οι ποιητικά γραμμένοι εκκλησιαστικοί στίχοι που δεν φέρουν τη σφραγίδα αυτού του ξεχωριστού υμνωδού και εκφραστή της βυζαντινής ποιητικής παράδοσης που τίμησαν οι σύγχρονοί μας ποιητές, από τον Οδυσσέα Ελύτη μέχρι τον Νίκο Καρούζο.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Βιβλίο / Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Η τελευταία μεγάλη μορφή της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας που πίστευε πως «η λογοτεχνία μπορεί να αλλάξει την πραγματικότητα» έφυγε την Κυριακή σε ηλικία 89 ετών. Ξεχωρίσαμε πέντε από τα πιο αξιόλογα μυθιστορήματά του.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ