Σε πτήση από το Ακαπούλκο στη Νέα Υόρκη, στις 3 Ιανουαρίου 1974, ο Αριστοτέλης Ωνάσης έγραψε με το χέρι, στα ελληνικά, τη διαθήκη του. Δεκαπέντε μήνες μετά, στις 15 Μαρτίου 1975, πέθανε. Τη στιγμή του θανάτου του η περιουσία του ανερχόταν σε 500 εκατομμύρια δολάρια, που σήμερα ισοδυναμούν με 2,7 δισ. δολάρια. «Ήταν μια ιδιοφυής διαθήκη, στο πρότυπο των επιχειρήσεών του».
Χώρισε την περιουσία του σε δύο ίσα μέρη. Το ένα μέρος, που θα πήγαινε στον γιο του Αλέξανδρο, αν αυτός ζούσε, προοριζόταν για το Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης. Το ίδρυμα αυτό θα λειτουργούσε για κοινωφελείς σκοπούς και, επί της ουσίας, θα διασφάλιζε τη συνέχεια των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων του Ωνάση. Το άλλο μέρος θα πήγαινε στην κόρη του Χριστίνα. Ταυτόχρονα υπήρχε πρόβλεψη για τακτικό ετήσιο χρηματικό ποσό που θα δινόταν στη χήρα του Τζάκι, στα παιδιά της, στις αδελφές του, στους συγγενείς του και στους στενούς συνεργάτες του.
Ο Αριστοτέλης (Αρίστος) Ωνάσης δεν άφησε όμως μόνο την περιουσία του ούτε μόνο τον τεράστιο μύθο του, που εξακολουθεί να είναι ζωντανός. Άφησε πίσω του κι ένα μοναδικό αρχείο που περιλαμβάνει 1.000.000 τεκμήρια.
Ο Αριστοτέλης Ωνάσης δεν ήταν αυτοδημιούργητος, όπως ίσως θα τον ήθελαν μερικοί. Καταγόταν από μια οικογένεια μεγαλεμπόρων καπνού της Καππαδοκίας, τους Ωνάσογλου, που προς το τέλος του 19ου αιώνα μετακινήθηκαν δυτικότερα, στη Σμύρνη.
Το αρχείο έχει έγγραφα σε τέσσερις γλώσσες (αγγλικά, ισπανικά, γαλλικά και ελληνικά), η βάση του βρίσκεται στην Ελλάδα και αποτελεί το υλικό πάνω στο οποίο στηρίζεται η μνημειώδης έκδοση «Ιστορία των Επιχειρήσεων Ωνάση, 1924-1975» (μνημειώδης για την παγκόσμια επιχειρηματική, ναυτιλιακή και οικονομική ιστορία) που μόλις κυκλοφόρησε σε επιστημονική επιμέλεια της Τζελίνας Χαρλαύτη. Το «μνημειώδης» έχει σχέση όχι μόνο με το ίδιο το βιβλίο των 703 σελίδων μεγάλου μεγέθους. Έχει σχέση και με τον μοναδικό χαρακτήρα του αρχείου.
Σε αυτό αποτυπώνεται και στοιχειοθετείται για πρώτη φορά η λειτουργία ενός πολυεθνικού ναυτιλιακού επιχειρηματικού ομίλου με εταιρείες σε τρεις ηπείρους (Ευρώπη, Αμερική, Ασία) και σε 14 χώρες (Ελλάδα, Γαλλία, Μονακό, Γερμανία, Νορβηγία, Σουηδία, Αγγλία, Αργεντινή, Ουρουγουάη, Παναμά, Ονδούρα, Ηνωμένες Πολιτείες, Σαουδική Αραβία και Λιβερία).
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης, Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών-ΙΤΕ
Εκείνο που έχει σημασία επίσης είναι ότι το αρχείο τεκμηριώνει την καινοτομία του Ωνάση σε διεθνές επίπεδο, δηλαδή τη δημιουργία του μοντέλου της παγκόσμιας ναυτιλιακής επιχείρησης που ακολουθείται μέχρι σήμερα. Οι περισσότεροι γνωρίζουμε τον κοινωνικό Ωνάση, τον γλεντζέ, τον γυναικά, τον δημιουργό σκανδάλων, τον tycoon, αλλά τώρα συνειδητοποιούμε, έχοντας μπροστά μας αυτό το βιβλίο, το πρωτοποριακό και καινοτόμο επιχειρηματικό πνεύμα του, που μοιάζει να είναι αξεπέραστο.
Καθηγήτρια Ναυτιλιακής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, η Τζελίνα Χαρλαύτη συντόνισε μια μεγάλη ομάδα ιστορικών για τη μελέτη του αρχείου, αλλά και πριν, μια ομάδα αρχειονόμων με επικεφαλής την Αμαλία Παππά, αναπληρώτρια γενική διευθύντρια των Γενικών Αρχείων του Κράτους, για τη συγκρότησή του. Ο πρόεδρος του Δ.Σ. του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου, που έδωσε στην Τζελίνα Χαρλαύτη πλήρη πρόσβαση στο αρχείο με μοναδικό κριτήριο την επιστημονική ευθύνη, γράφει στο εισαγωγικό κείμενό του, ξεκινώντας από το τώρα, ότι «είναι σπάνιες διεθνώς οι εφοπλιστικές περιουσίες που επιβιώνουν σχεδόν πενήντα χρόνια μετά τον θάνατο του ιδρυτή τους». Και ακόμα ότι είναι λιγότερες οι περιουσίες που «όχι μόνο επιζούν, αλλά έχουν πολλαπλασιαστεί σε συνολική αξία, ενώ παράλληλα αναπτύσσουν κοινωφελή δράση, όπως ακριβώς συμβαίνει στην περίπτωση του Ιδρύματος Ωνάση».
Η συγκρότηση αυτού του αρχείου έχει διαστάσεις πλανητικές και οπωσδήποτε μυθιστορηματικού χαρακτήρα. Τα τεκμήρια συγκεντρώθηκαν από διάφορα κέντρα διαχείρισης του ομίλου Ωνάση, στο Μοντεβιδέο, στο Μόντε Κάρλο, στην Ελβετία και στη Νέα Υόρκη, και, φυσικά, από διάφορα γραφεία στην Ελλάδα. Τα τεκμήρια αυτά καλύπτουν όλη την εξέλιξη των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων του Ωνάση, από το 1924 έως σήμερα. Δίνουν επίσης πληροφορίες για τις πρώτες στον κόσμο υπεράκτιες ναυτιλιακές εταιρείες Παναμά και Λιβερίας που δημιουργήθηκαν. Παρουσιάζουν, επίσης, τη δραστηριότητα των «ανθρώπων» του Ωνάση, είτε αυτοί είναι τα στελέχη και οι υπάλληλοί του ανά την υφήλιο είτε οι ναυτικοί του.
Το αρχείο συμπληρώνεται με προσκτήσεις από διάφορες πηγές, τεκμήρια για την οικογένεια Ωνάση, προσωπική αλληλογραφία και σημαντικό φωτογραφικό υλικό. Ανάμεσα στα προσωπικά αρχεία είναι και οι φάκελοι του Αριστοτέλη Ωνάση που φύλαγαν για δεκαετίες στο σπίτι τους ο Στέλιος και η Αλεξάνδρα Παπαδημητρίου. Ο δικηγόρος Στέλιος Παπαδημητρίου ήταν από τους πιο στενούς συνεργάτες του Ωνάση και αυτός που κυρίως διαχειρίστηκε την εκτέλεση της διαθήκης του Ωνάση, καθώς και τη συνέχεια. Οι φάκελοι αυτοί, που είχαν δοθεί από τον ίδιο τον Ωνάση στον Στέλιο Παπαδημητρίου, περιείχαν προσωπική αλληλογραφία με τις δύο συζύγους, την Τίνα Λιβανού, μητέρα των παιδιών του, και την Τζάκι Κένεντι, διάφορα οικογενειακά νομικά έγγραφα και εμπιστευτική επιχειρηματική αλληλογραφία. Το υλικό αυτό βρήκε ο Αντώνης Παπαδημητρίου το 2017, μετά τον θάνατο της μητέρας του Αλεξάνδρας.
Άλλα προσωπικά αρχεία είναι του Παντελή Πανανικολάου με την αλληλογραφία του Ωνάση την περίοδο 1924-1948. Ο Παπανικολάου, που ήταν φιλόλογος στο επάγγελμα, ήταν ο πρώτος σύζυγος της αδελφής του Ωνάση, Άρτεμης, μετέπειτα κ. Γαροφαλίδη. Ο Ωνάσης αλληλογραφούσε μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1950 με τον Παπανικολάου λόγω της Πόπης Παπανικολάου, κόρης του Παντελή και της Άρτεμης, που αυτοκτόνησε σε ηλικία 30 ετών. Οικογενειακό αρχειακό υλικό (αλληλογραφία και φωτογραφίες) για τους Ωνάση υπάρχει και στο αρχείο του κινηματογραφιστή Βασίλη Μάρου. Το υλικό αυτό είχε παραχωρήσει στον Μάρο η Άρτεμη Γαροφαλίδη για το γύρισμα ενός ντοκιμαντέρ. Η Γαροφαλίδη πέθανε το 1981 και το ντοκιμαντέρ δεν ολοκληρώθηκε ποτέ.
Ο Ωνάσης είχε τρεις αδελφές. Είδαμε ήδη την Άρτεμη, που ήταν μεγαλύτερη από τον Αριστοτέλη, είχε γεννηθεί το 1902. Ήταν ακόμη η Μερόπη (1913-2012), που είχε παντρευτεί τον Νικόλαο Κονιαλίδη, και η Καλλιρρόη (1918-2007), που είχε παντρευτεί τον Γεράσιμο Πατρονικόλα.
Ο Αριστοτέλης Ωνάσης δεν ήταν αυτοδημιούργητος, όπως ίσως θα τον ήθελαν μερικοί. Καταγόταν από μια οικογένεια μεγαλεμπόρων καπνού της Καππαδοκίας, τους Ωνάσογλου, που προς το τέλος του 19ου αιώνα μετακινήθηκαν δυτικότερα, στη Σμύρνη. Ο Σωκράτης Ωνάσης, πατέρας του Αριστοτέλη, παντρεύτηκε το 1901 την 20χρονη Πηνελόπη Δολόγλου, με την οποία απέκτησε, την Άρτεμη και τον Αριστοτέλη. Η Πηνελόπη πέθανε όμως σε ηλικία 30 ετών, το 1911, και έναν χρόνο μετά ο Σωκράτης ξαναπαντρεύτηκε την Ελένη Τζώρτζογλου, με την οποία απέκτησε τη Μερόπη και την Καλλιρρόη. Τον Αύγουστο/Σεπτέμβριο του 1922 ο Σωκράτης, που είναι 48 ετών, και η οικογένειά του διαφεύγουν ως πρόσφυγες στην Ελλάδα.
Το νέο επιχειρηματικό ξεκίνημα των Ωνάση στην Ελλάδα γίνεται το 1923 με κεφάλαιο που του εξασφάλισε ένα φορτίο καπνού που είχαν πουλήσει στους Λεβαντίνους Άγγλους εμπόρους της Σμύρνης Γουίταλ, λίγες μέρες πριν από την καταστροφή της πόλης. Την ίδια χρονιά ο Σωκράτης στέλνει τον γιο του Αρίστο στο Μπουένος Άιρες, όπου υπήρχαν συγγενείς και μπορούσε να αξιοποιήσει το οικογενειακό δίκτυο, προκειμένου να αναπτύξει το εμπόριο του καπνού. Ο Αρίστος τα καταφέρνει και όταν ο πατέρας του πεθαίνει το 1932, σε ηλικία 58 ετών, αναλαμβάνει ο ίδιος τις επιχειρήσεις αλλά και την προστασία της διευρυμένης οικογένειας Ωνάση, σαν ένας νέος πατριάρχης.
Στο βιβλίο παρακολουθούμε, με πλήρη πλέον τεκμηρίωση, όλη την πορεία του: τη διείσδυση στη ναυτιλία και τη σύγκρουσή του με το ελληνικό εφοπλιστικό κατεστημένο, τα δεξαμενόπλοια, τη φαλαινοθηρία (μια λιγότερη γνωστή, αλλά συναρπαστική πλευρά του Ωνάση, μια ιστορία Μόμπι Ντικ), τη σύγκρουση με τις Ηνωμένες Πολιτείες για την υπόθεση των λίμπερτυ, την Ολυμπιακή Αεροπορία, τις βιομηχανικές επενδύσεις, την αγάπη αλλά και τη σύγκρουση με το Ρενιέ του Μονακό, τη σύγκρουσή του με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, τη θαλαμηγό Χριστίνα ως στοιχείο δημόσιας εικόνας και οικογενειακής στρατηγικής, το τέλος και, βεβαίως, τη συνέχεια του Ομίλου Ωνάση μετά τον Ωνάση.
Με αφηγηματικότητα και πλούσια εικονογράφηση (φωτογραφίες και γραφήματα) το βιβλίο γεφυρώνει τρείς αιώνες ιστορίες, από τη Μικρά Ασία και την Σμύρνη στην Ελλάδα και στον κόσμο.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
![«Της Λένης η μ[i]λιά» δίνει φωνή στις γυναίκες που έζησαν ψιθυριστά](/sites/default/files/styles/landscape_mini/public/articles/2024-09-26/Giannaki_2609.JPG?h=748d7e9c&itok=UKQXpQWv)
